Offffiiii H
Yüklə 71,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1 SS S Soo o offffiiii H H H Hwwwwm m m miiiid d d d Q Q Q Qwwwwbb b biiiirrrriiiissssttttaaaan n n
`\\\\ SS S Soo o ollll``` `u u u un n n nR R R Rwwwwn n n nggg gllllwwwwrrrrllllwwww W W W
k kssss O O O
u u un n n nm m m mu u u u]]]] + + + +m m m m^ ^ ^ ^rrrr Mwnbw: Azerbaijan International Jurnal\, AI 13.1 (Yaz 2005) © Azerbaijan International 2005 Sofi Hwmid yaln\z Azwrbaycanda deyil, ^mumilikdw d^nyan\n hwr hans\ bir yerindw m=vcud olan wn bwnzwrsiz qwbiristanl\qd\r. Bunu s=ylwywrkwn he[ bir m^bali`wyw yol vermirik. Zwnnimizcw, insan hwyat\n\ twsvir etmwk ^[^n mwnal\ simvollar\n se[ilmwsi, onlar\n qwbir da]lar\na hwkk edilmwsi vw sol`un rwnglwrlw boyanmas\ [ox nadir bir twcr^bwdir. B^t^n ba]qa qwbiristanl\qlar kimi, Sofi Hwmid dw =l^mlw ba`l\ fikirlwrin vw ona olan m^nasibwtlwrin twrzlwrinin saxland\`\ bir yerdir. Bu yer adam\ oxuma`a cwlb edwn a[\q bir tarixi kitabd\r. Azwrbaycan\n k^lwyin sovurdu`u bir ne[w akrl\q d^zwnlik sahwsindw wsrlwr boyu formala]m\] xalq inamlar\, din, millwt[ilik, siyaswt, iqtisadiyyat, twhsil vw hwtta wsrlwr boyu formala]m\] dil vw wlifban\n istifadwsi ilw ba`l\ meyl vw dwyi]ikliklwr swnwdlw]dirilmi] halda [ox cwm ]wkildw yay\lm\]d\r. Bu mwnada Sofi Hwmid folklor[ular ^[^n wsl cwnnwtdir. Qwbir da]lar\n\n =yrwnilmwsi regiondak\ inam sistemi ilw ba`l\ geni] twswvv^r yarad\r. Hwqiqwt isw ondan ibarwtdir ki, bu yer haqda hwlw dw he[ bir folklor[u bir mwqalw [ap etdirmwmi]dir. Bu b=y^k swrvwtw diqqwt yetirilmwmwsi vw ictimai elm sahwsindw [al\]an alimlwr twrwfindwn etinas\z m^nasibwt bizi twwcc^blwndirdi. Belw ayd\n oldu ki, bunun cavab\ [ox sadwdir: Sofi Hwmid qwbiristanl\`\nda Sovet d=vr^ndw twdqiq olunmas\ qada`an edilmi] iki mwswlwyw toxunulmu]dur. M^stwqillik wldw edildikdwn sonra isw maliyyw [at\]mazl\`\ swbwbindwn rwsmi swviyywdw [ox az sayda sahw twcr^bwsi apar\lm\]d\r. Sovet d=vr^ndw millwt[ilik vw din, x^susilw dw pan- t^rkizm vw pan-islamizm twsiri alt\nda olan sahwlwr twdqiq olunmam\] qal\rd\. Belw ki, Stalinin hakimiyywti d=vr^ndw bir s\ra folklor[ular bu kimi sahwlwri twdqiq etdiklwrinw g=rw hwyatlar\n\ itirmi]lwr.
2 Nwticw etibarilw Sofi Hwmid elmi twdqiqat ^[^n qada`an olunmu] sahwyw [evrilmi]di. Wlbwttw qwbiristanl\`\ ziyarwt etmwk m^mk^n idi, amma ^mumilikdw alimlwr bilirdilwr ki, bu kimi m=vzular ^zwrindw i]lwmwyw cwhd edwrlwrsw onda gwlwcwk fwaliyywtlwrini inki]af etdirw bilmwywcwklwr. Bununla da alimlwr aras\nda =z^n^ senzura norma hal\n\ alma`a ba]lad\. Hwqiqwtwn dw Sofi Hwmiddw yaln\zIslam vw millwt[ilik m=vzular\ [wr[ivwsindw d^zg^n twhlil aparmaq m^mk^nd^r. Amma bu o demwk deyil ki, Sofi Hwmiddw minlwrlw qwbir da]lar\n\n yan\ndan ke[dikcw m^xtwlif inam n=vlwrinw rast gwlmwywcwkswn. Burada siz animizm, kommunizm, ]iw Islam\ vw s. kimi qeyri-adi xalq inamlar\n\n m^xtwlif n=vlwrini a]kar edwcwksiniz. Bildiyimizw g=rw bu birinci dwfwdir ki, Sofi Hwmid haqq\nda hwr hans\ bir dildw, istwr azwrbaycan, istwr rus, istwrsw dw ingilis dillwrindw bir mwqalw [ap olunur. &mid edirik ki, bizim g=rd^y^m^z i] digwrlwrini dw, istwr azwrbaycanl\lar\, istwrsw dw wcnwbilwri bu yer barwdw daha dwrin ara]d\rmalar aparma`a hwvwslwndirwcwk. A A A A[[[[\\\\qq q q H
H H Haaaavvv vaaaa A A A Alllltttt\\\\n n n nd d d daaaa IIIIn n n nccccwwwwsssswwwwn n n nwwwwtttt M M M Mu u u uzzzzeeeeyyy yiiii
Sofi Hwmid qwbiristanl\`\ ilk bax\]dan insana a[\q hava alt\ndak\ incwswnwt muzeyini xat\rlad\r. Burada da] ^zwrindw [ox vaxt dizayn cwhwtdwn [ox primitiv ]wkildw hwkk olunmu] vw a[\q rwnglwrlw boyanm\] [oxlu sayda simvollar vard\r. Sofi Hwmid ]wxsiyywtin vw fwrdiliyin zwfwrini twmsil edir vw bu cwhwtdwn bu wrazi x^susilw maraql\ vw twqdirwlayiqdir. Qwbiristanl\q boyunca gwzmwk sanki xwzinw ovuna [\xma`\ xat\rlad\r, [^nki burada gwzwrkwn =z^nw daima “bu insan kim olub,” “bu simvol vw ya obyekt nwyi bildirir,” “bu insan\ twsvir etmwk ^[^n niyw mwhz bu simvoldan istifadw edilib?” kimi suallar verirswn. Sofi Hwmid bir [ox swbwblwrw g=rw nadir bir yerdir. Bura Azwrbaycandak\ ba]qa qwbiristanl\qlar\n he[ birinw bwnzwmir, [^nki burada etnoqrafik, dini vw hwtta kommunist motivlwrini =z^ndw birlw]dirwn bir [ox meyl vw ^slublar qar]\-qar]\yad\r. B^t^n bunlar xalq mwdwniyywtinin vw twxwyy^r^n^n mwhsuludur. Sovet d=vr^ndw kommunist hakimiyywti wnwnwvi dini islam\n wsaslar\n\ zwiflwtmi], bununla da yas swnwtindw xalq twxwyy^r^n^n vw milli mwdwniyywtinin wks olunmas\na twkan vermi]dir. +twn wsr wrzindw Azwrbaycan tarixinin wn wsas xarakterik x^susiyywtlwrindwn biri siyasi sistemin bir ard\c\l olaraq ne[w dwfw dwyi]ilmwsidir. Bir daha qeyd edwk ki, bu qwbiristanl\`\n ayd\n nwzwrw [arpan x^susiyywtlwrindwn biridir. Azwrbaycanda Sovetw qwdwrki d=vr (1920-ci ilw qwdwr) Islamla xarakterizw olunur. 1930-cu illwrw qwdwr,
3 Sovet hakimiyywtinin wn kwskin d=vr^ndw mwscidlwrin vw kilswlwrin bir [oxu partlad\lm\]d\. Ateist bir d=vlwt yaratmaq mwqswdi qar]\ya qoyulmu]du. Mwswlwn, Bak\n\n wn tan\nm\] ibadwt yerlwrindwn olan Bibi Heybwt Mwscidi vw Aleksandr Nevski Rus Provaslav Kilswsi 1930-cu illwrin wvvwllwrindw da`\d\lm\]d\. Dinw qar]\ rwsmi m=vqeyin olmas\na baxmayaraq, Sofi Hwmid s^but edir ki, hwmin d=vrdw cwmiyywtdw dinw qar]\ ikili m^nasibwt davam etmwkdw idi. Burada Sovet d=vr^ndw Allaha inam\n m=vcud oldu`unu s^but edwn [oxlu qwbirlwr vard\r. D D
Diiiin n n niiii M M M Mwwwwzzzzm m m mu u u un n n n Sofi Hwmid fenomenini dwrk etmwk ^[^n orada olan qwbir da]lar\n\ Islamda m=vcud olan =l^m vw dwfnlw ba`l\ inamlar kontekstindw twhlil etmwk vacibdir. Islam =l^mdwn sonra qwbrin wbwdilw]dirilmwsini alq\]lam\r. Burada g=stwrilir ki, qwbir yaln\z insan cisminin bu fani d^nyada m^vwqqwti s\`\naca`\d\r. Insan d^nyas\n\ dwyi]wndw onun ruhu o biri d^nyaya k=[^r. Onun bu d^nyan\n twkindw qwbir =z^ dw daxil olmaqla qalan b^t^n qal\qlar\ isw, torpa`a qar\]mal\ vw twdricwn yox olmal\d\r. Islam qanununa wsaswn qwbirlwr sadw olmal\, qwbir da]\ isw [ox b=y^k olmamal\d\r. Wnwnwvi olaraq qwbirin ^st^nw b=y^k da] par[as\ndan ibarwt ba] da]\ qoyulur (twxminwn bir metr h^nd^rl^y^ndw) vw onun ^zwrindw =lwn ]wxsin ad\, do`um vw =l^m tarixlwri qeyd olunur. Adwtwn qwbir da]\na Qurandan bir ne[w aywlwr da qeyd olunur.
Bir [ox cwmiyywtlwrdw oldu`u kimi wzizlwrinin qwbrini adwtwn wn yax\n qohumlar ziyarwt edir. Bwzwn nwvwlwr dw bu wnwnwni davam etdirir, lakin n=vbwti nwsil bunu etmwyi twrgidir vw qwbir dw unudulur. Islam n=qteyi nwzwrindwn bu [ox twbii bir prosesdir. Islam qwbrin uzun m^ddwt saxlanmas\n\n wleyhinwdir. Bir ne[w nwsil dwyi]ildikdwn sonra qaz\lm\] vw qwbrin ^st^nw at\lm\] torpaq yerw [=kmwli vw yenw dw yerin h^nd^rl^y^ nisbwtinw gwlib [atmal\d\r. Bwzwkli qwbir da]lar\n\n, tabutlar\n vw ya dwbdwbwli mavzoleylwrin d^zwldilmwsi twkwbb^r wlamwti olaraq g^nah hesab edilir. Lakin bu o demwk deyildir ki, m^swlman liderlwri he[ dw bwzwkli qwbirlwr tikmwmi]lwr. Orta wsrlwrdw ]ahlar\n =zlwri vw ailw ^zvlwri ^[^n bwzwkli mavzoleylwr tikdirdiklwri haqda [oxlu dwlillwr vard\r. Mwswlwn, 12-ci wsrdw Nax[\vanda tikilmi] M=minw Xatun T^rbwsi vw ya Aqrada (Hindistan) in]a edilmi] Tac Mahal Mwqbwrwsi orta wsrlwr m^swlman din adamlar\ aras\nda m=vcud olmu] belw meyllwrw wn yax]\ n^munwlwrdir. Bununla belw bu c^r hallar kral, ]ah vw ya totalitar despotlar ^[^n xarakterik idi vw sadw whali aras\nda geni] yay\lmam\]d\. 4 &mumiyywtlw sadw insanlar ^[^n olan qwbiristanl\qlar Islam qaydalar\na tam sadiq qalm\]d\r. Sovet d=vr^nw qwdwr Azwrbaycanda olan demwk olar ki, b^t^n qwbiristanl\qlar xarici g=r^n^]cw [ox sadw idilwr. Belw wnwnwvi qwbiristanl\qlar Azwrbaycanda hwlw dw m=vcuddur. Onlar sanki [oxlu qwbir da]lar\ olan a[\q bir sahwyw bwnzwyir. Bu qwbirlwrin hwrwsi bir vwziyywtdw – bwzisi yeni, bwzilwri isw qwbir da]\n\n ^zwrindw ba] qald\ran ]ibyw vw ya yax\nl\qda bitwn dwvw tikan\ vw kwtyan kollar\ndan m^wyywn oldu`u kimiqwdimdir. Bwzilwri torpa`\n i[inw [=km^], bir twrwfw wyilmi] vw ya art\q a]m\]d\r. Vurulan nax\] vw yaz\lar k^lwk vw su ilw yuyularaq [ox [wtinliklw oxunan vwziyywtw d^]^b. Belwliklw belw m^swlman qwbiristanl\qlar\nda deyw bilwrswn ki, qwbirlwri “nwsillwrw” g=rw fwrqlwndirw bilwrswn: 1) d^z, h^nd^r yenicw da] karxanas\ndan yonulub [\xar\lm\] a[\q, a[\q qwhvwyi rwngli da]lar\ olan “cavan” qwbirlwr, 2) boz vw azac\q da`\lm\] “orta ya]l\” qwbir da]lar\, 3) qaralm\] vw bir twrwfw wyilmi] “ya]l\” qwbir da]lar\, 4) topal “uzun=m^rl^lwr” vw nwhaywt 5) [ox hisswsi yerin alt\na getmi] “=lm^] qwbirlwr.” R R
Rwwwwn n n nggg g Rwnglwr Sofi Hwmiddw bir az ba]qa twrzdwdir. Hwr ]eydwn wvvwl qwbir da]lar\n\n bir [oxu a[\q rwnglwrlw, x^susilw dw mavi, ya]\l vw sar\ rwnglw rwnglwnmi]dir.Bwzi qwbir da]lar\ [oxrwnglidir. Bunlar\n bwzilwri hwtta tropik Afrika incwswnwtini xat\rlad\r.Hwtta k=hnw qwbirlwrin bwzilwrindw dw rwng izlwri qalm\]d\r. Bu x^susiyywtlwr kommunizmdwn wvvwlki d=vrw aiddir vw g=r^n^r burada yerli whalinin etnoqrafik x^susiyywtlwrinin twsiri vard\r. Y Y Y Yoo
o on n n nu u u ullllm
m m mu u u u]]]] F F F Fiiiiqq q qu u u urrrrllllaaaarrrr Sofi Hwmiddw qwbir da]\n\n m^xtwlif yerlwrindw vw ba] da]\nda =lm^] ]wxsin cinsini, maraq dairwsini vw ya pe]wsini ifadw edwn fiqurlar i]lwnmi]dir. Mwswlwn, wgwr bu ]wxs ov[u olmu]dursa onda onun qwbir da]\nda t^fwng, dwniz[i olmu]sa gwmi, s^r^c^ olmu]sa avtobus ]wkli [wkilir. SS S
u u urrrrwwwwttttllllwwwwrrrr Sofi Hwmidin twkrarolunmazl\`\ ondan ibarwtdir ki, m^swlman qwbiristanl\qlar\nda insan vw heyvan twsvirlwrinin [wkilmwsi xarakterik deyil. Islam twsviri swnwtindw yaln\z bitki ]wklinin (g^l, ot vw a`ac ]wkillwri) [wkilmwsinw icazw verilir. Bu hwqiqwtdir ki, Islamda insan vw heyvan twsvirlwri vard\r. Buna misal Orta wsr kitablar\ndak\ miniat^rlwri g=stwrmwk olar. Bununla belw bu c^r twsvirlwr yaln\z kitablarda m^mk^n idi.
5 Insanlar\ vw heyvanlar\ twsvir edwn heykwltwra]l\q i]lwri ciddi surwtdw qada`an olunmu]du, [^nki onlar b^tpwrwst dinlwrw xas x^susiyywt hesab olunurdular. Buna g=rw dw heykwltwra]l\q i]lwrindw insan vw ya heyvan twsviri Islam\ inkar etmwk vw b^tpwrwstlik dininw sitayi] etmwyw bwrabwr idi. Orta wsrlwr d=vr^ndw belw ]wxs murtwd adlan\rd\ vw =l^mw mwhkum edilirdi. Insan ]wkillwrinin twsviri vw hwm[inin qwbir da]lar\nda qoyulumu] foto ]wkillwr vw oyma i]lwrw Islamda icazw verilmir. Qwbir insan bwdwni ^[^n m^qwddws vw istirahwt yeri hesab olunurdu. Islama g=rw Qiyamwt g^n^ndw b^t^n =l^lwr dirilwrwk qwbirlwrindwn qalxacaq vw Allah\n qar]\s\nda etdiklwri g^nahlara g=rw cavab verwcwklwr. Lakin Sofi Hwmiddw olan qwbirlwrdw [ox vaxt =lwn adam\n wksi twsvir olunmu]dur. Burada hwtta Qorba[ovun hakimiyywtindwn bir az wvvwlki Sovet d=vr^nw (twxminwn 1980-ci illwr) xas olan qara ba] da]lar\ vard\r. Bu ba] da]lar\nda arxa vw qar]\ twrwfdw =lm^] ]wxsin tam =l[^l^ wksi oyulmu]dur. Belw tip ]wkillwr yaln\z Sofi Hwmidlw mwhdudla]m\r. H H
Heeeeyyy yvvv
vaaaan n n nllllaaaarrrr Islamda heyvan heykwllwrinin vw ya qrav^rlwrinin qada`an olunmas\na baxmayaraq, burada siz [oxlu heyvan twsvirlwrinw rast gwlw bilwrsiniz. Mwswlwn, burada karvan ]wklindw twsvir olunan [oxlu sayda dwvw ]wkillwri vard\r. O zamanlar Azwrbaycan ]wrqlw qwrb vw eyni zamanda ]imalla cwnub aras\ndak\ ticarwt yollar\n\n qov]a`\ rolunu oynam\]d\r vw buna g=rw dw dwvwdwn nwqliyyat vasitwsi kimi istifadw dw geni] yay\lm\]d\. D D D Dwwwwvvv
vwwwwllllwwwwrrrr Sofi Hwmidin m^qwddws ziyarwtgah kimi m=vcud olmas\n\n k=k^ndw dwvwlwrdwn nwqliyyat vasitwsi kimi istifadw ilw ba`l\ bir rwvaywt dayan\r. Bu rwvaywtw g=rw Sofi Hwmid 14-c^ wsrdw molla kimi bu regiona gwlmi] bir Wrwb taciri olmu]dur. Rwvaywtw g=rw Sofi Hwmid =l^m^n^n yax\nla]d\`\n\ anlayanda =z swyahwt yolda]lar\na tap]\r\r ki, onu dwvwsinin istirahwt etmwk ^[^n dayand\`\ yerdw basd\rs\nlar. Buna g=rw dw dwvwlwr [ox vaxt orada olan qwbir da]lar\n\n bir [oxunda twsvirlwrin twrkib hisswsi kimi qeyd olunub. Dwvwlwr hwm[inin m^swlmanlar\n Mwkkwyw ziyarwt zaman\ dw wsas nwqliyyat vasitwsi rolunu oynam\]d\r. Qwbirlwr ^zwrindw [wkilmi] dwvw twsvirlwrindwn wlavw hwywtdw Sofi Hwmid piri yerlw]wn yerdw da]dan bir dwvw heykwli vard\r. Bu heykwl wtraf\nda bwzi adwtlwr formala]m\]d\r. Mwswlwn, belw bir inam vard\r ki, wgwr hamilw qala bilmwywn qad\n hwmin dwvwnin 6 alt\ndan ke[irsw, onda hamilw qalar. Bunun ^[^n o, dwvwnin alt\ndan ^[ dwfw ke[mwlidir. Dwvwlwrdwn ba]qa siz qwbirlwr ^zwrindw [oxlu at twsvirlwri dw g=rw bilwrsiniz. Burada ywhwrlwnmi] vw ya faytona ba`lanm\] at rwsmlwri vard\r. Burada hwm[inin da` maral\ vw ya qoyun twsvir olunan twbiwt swhnwlwri dw vard\r. Bwzi hallarda inwk twsvirinw dw rast gwlw bilwrsiniz. Wgwr ]wxs cavan ya]da vwfat etmi]sw, onda onun qwbri ^zwrindw bir c^t mwhwbbwt qu]u g=rw bilwrsiniz. Bu isw hwmin ]wxsin =l^mdwn daha [ox toy ilw wlaqwlwndirilmwsinw dwlalwt edir. IIIIllllaaaan n n nllllaaaarrrr Azwrbaycanda ilanlara sitayi] islama qwdwrki d=vrw twsad^f edir. Bu animist inanclar qwdim albanlar vw orta wsrlwr t^rk tayfalar\ aras\nda yay\lm\]d\. Islama qwdwrki d=vrdw ilan bwzi qwdim tayfalar\n totemi idi. Qwdim t^rklwrin bayraqlar\nda ilanlar\n vw wjdahalar twsvirlwr olunurdu. Bir [ox kwndlilwr hwlw dw ilan\ m^qwddws hesab edirlwr. Sofi Hwmiddw qwdim wfsanwlwrin twsiri hwlw dw a[\q-ayd\n g=r^n^r. Islamaqwdwrki d=vrdw m=vcud olan inanclar hwlw dw yerli whali aras\nda qalmaqdad\r. Mwswlwn, Sofi Hwmid qwbiristanl\`\n\n yax\l\`\nda ya]ayanlar ilanlar\ m^qwddws hesab edirlwr. Onlar inan\rlar ki, wgwr swn ruhwn pak insansansa, qwbiristanl\qda olan ilanlar swnw toxunmayacaqlar. {ox vaxt onlar evlwrini ilandan qorumaq ^[^n Sofi Hwmidin torpa`\ndan g=t^r^b evlwrinw apar\rlar. &zwrindw hwtta ilan rwsmlwri hwkk olunmu] qwbir da]lar\ da vard\r. Bu twsvirlwri g=rwndw biz [ox twwcc^blwndik. Ilk a`l\m\za gwlwn bu oldu: “Yaz\q adam, ywqin onu ilan [al\b.” Lakin qwbrw daha diqqwtlw baxanda g=rd^k ki, hwmin rwsmdw ilan\n qar]\s\na bir qab s^d qoyulub. Bu qabdak\ ilandan al\nm\] zwhwr idimi? Bu adam ilanlara baxan olubmu? Bir zamanlar Ab]eron yar\madas\nda ilan fermas\ vard\ vw burada ilanlar yeti]dirilirdi ki, sonradan onlar\n zwhwrindwn m^alicwvi mwqswdlw istifadw etsinlwr. Da] yonanlar\n birindwn qwbir da]lar\n\n ^zwrindw olan ilan rwsmlwrinin nw mwqswdlw [wkildiyini soru]duqda, o bizw hwmin ]wxsin ilandan qorxmad\`\n\ vw onun o qwdwr qay`\ke] vw nwzakwtli oldu`unu vw buna g=rw dw sanki ilan\n onun wlindwn yemwk yeyw bilwcwyini s=ylwdi. G=y[wk Fatma, Ov[u Pirim vw Taxta Q\l\nc adl\ azwrbaycan xalq na`\llar\nda biz ilanlar\n vw bu kimi varl\qlar\n m^sbwt ]wkildw twsvir olundu`u animist inanclar\n izlwrinw rast gwlw bilwrik.
7 T T T Twwwwkk
k krrrraaaarrrr Minlwrlw qwbrin yerlw]diyi Sofi Hwmiddw hwr bir qwbrin =z^nwmwxsus oldu`unu fikirlw]w bilwrswn. Wlbwttw ki, dizayn cwhwtdwn m^xtwliflik vard\r. Hwr ]eydwn wvvwl qwbir da]\n\n 6 twrwfi i]lwnmi]dir: ba] da]\n qar]\ vw arxa twrwflwri, ^stwgwl qwbir da]\n\n d=rd twrwfi vw wn yuxar\ ^st^. Bu o demwkdir ki, qwbir da]\n\ i]lwywn rwssam 6 twrwfi wsasl\ vw uy`un ]wkildw i]lwmwlidir. Buna g=rw dw simvollar\n bir [oxunun twkrarlanmas\ he[ dw twwcc^bl^ deyil. Da] yonanlardan biri bizw dedi ki, adamlar qwbir da]\ sifari] edwndw digwr qwbir da]lar\na bax\r vw onlar\n i[wrisindwn =z qohumlar\n\n qwbirlwri ^[^n twsvirlwr se[irlwr. Mwswlwn, 20-ci wsrin ortalar\na mwxsus qad\n qwbirlwrinin [oxunda sadw tiki] ma]\n\, boyunba`\ vw s\r`alar twsvir olunub. Wlbwttw ki, bu twsvirlwr m^xtwlif ]wkildw [wkilw bilwr, lakin mwzmun [ox vaxt eyni qal\r. Ki]i qwbirlwrininin ^zwrindwki twsvirlwrdw, g=r^n^r, qad\n qwbirlwrindwkinw nisbwtwn daha [ox m^xtwliflik vard\r. Bu onunla izah oluna bilwr ki, ki]ilwr ^[^n daha [ox pe]w m=vcud oldu`u halda qad\nlar wsaswn evlw ba`l\ olurdular. Y Y
Yaaaazzzz\\\\llllaaaarrrr Sizin Sofi Hwmidi ziyarwt edwrkwn orada m=vcud olan dwrin mwnan\ anlamaq ^[^n nw azwrbaycan, nw rus, nw dw wrwb dilini bilmwnizw ehtiyac yoxdur. Lakin =z^n^zlw bu dillwrdwn birini bilwn ]wxs g=t^rswniz, bu swfwrinizi daha mwnal\ edwcwk vw buran\ daha dwrindwn dwrk etmwyw k=mwk edwcwk. Azwrbaycanda tipik qwbirda]lar\nda Qurandan yaz\ vw dualar twsvir olunur. Lakin Sofi Hwmiddw siz hwm[inin Nizami Gwncwvi, Hafiz }irazi vw +mwr Xwyyam kimi orta wsr Azwrbaycan vw ya }wrq ]airlwrinw mwxsus d^nywvi yaz\lara da rast gwlw bilwrsiniz. D^nyas\n\ dwyi]mi] ]wxsin dostlar\ vw qohumlar\, x^suswn dw valideynlwri vw u]aqlar\ [ox vaxt bu misralar\ =z^n^nk^lw]dirirdilwr. Bu yaz\lar wsaswn azwrbaycan dilindw kiril, lat\n vw ya wrwb wlifbas\nda yaz\lm\]lar. Burada yaz\lm\] ]er par[alar\n\n bwzilwri vwfat etmi] ]wxsin n^munwvi x^susiyywtlwrini twrwnn^m edir. }er par[alar\n\n digwrlwri isw hwyat\n faniliyi barwdw fwlswfi fikirlwri wks etdirir vw ya hwyat\n ba]a [atmas\ ilw ba`l\ pe]man[\l\q hissini vw ya ]wxsin hwyat\n\n faciwvi sonluqla bitidiyini ifadw edir. Islama aid olan yaz\lar adwtwn wrwb dilindwdir. Lakin demwliyik ki, Sofi Hwmiddw wrwb dilindw yaz\lm\] yaz\lar [ox vaxt qeyri dwqiqdir vw hwrf swhvlwri [oxdur. Qurandan g=t^r^lm^] tipik yaz\lara: “Allah birdir Mwhwmmwd dw onun Rwsuludur” vw ya “Allah rwhmwt elwsin” ifadwlwri daxildir.
8 Bwzwn Allaha aid olan wlamwtlwr dw twsvir olunurdur, mwswlwn: Bismillahirrahmanirrahim, Qul h^vwllahu whwd, Allahus samwd, Lwm ywlid vw lwm yulwd, Vw lwm ywkul lwhu kufuvwn whwd. (Wrwbcw) Bwzilwri Allahdan ba`\]lanmalar\n\ dilwyirlwr: Qurana ba`\]la, Lutfi kwrwm et, Mwhwmmwdi Mustafaya ba`\]la! Bwzi ifadwlwr =l^mdwn sonrak\ hwyat\n daha yax]\ oldu`undan xwbwr verir: Axirwt evin, yerin m^barwk, Allah\n h=km^d^r, gwlwnlwr gedwr, Haqq yoluna swfwrin m^barwk. A A
A``` `\\\\ vvv vwwww }}} }iiiikk
k kaaaayyy
ywwwwttttllllwwwwrrrr Sofi Hwmiddw siz =l^mdwn sonrak\ hwyat\ rwdd edwn says\z-hesabs\z ifadwlwrw dw rast gwlw bilwrsiniz. Belw ki, bu ifadwlwrdw =l^m^n onlar\n yaxas\n\ haqlad\qlar\ndan ]ikaywt ifadw olunur, x^susilw dw wgwr =l^m vaxts\zd\rsa vw ya qwza vw ya faciw nwticwsindw ba] vermi]sw. Wgwr burada Islam qaydalar\na ciddi ]wkildw riaywt edilswydi, bu ifadwlwrin yaz\lmas\na yol verilmwzdi. Mwswlwn, biz burada bir-birilw wlaqwli be] qwbrw (ana vw d=rd q\z\) rast gwldik. G=r^n^r onlar ham\s\ eyni g^ndw - 15 noyabr, 1986-c\ il tarixdw faciwvi surwtdw hwlak olmu]lar. Bu qwbirlwrin hwr birinin ^zwrindw yaz\ vw ]er par[alar\ vard\r, amma onlar\n he[ biri bu ailwnin ^zvlwrinin hwyat\na son qoymu] faciwvi hadiswdwn xwbwr vermir. Anan\n qwbri ^zwrindw: Fwlwk ba`lad\ g=z^m^, Deyw bilmwdim s=z^m^, Bir dwstw g=zwl q\z\m\, Yan\mda g=rwn a`las\n. Bir ya]l\ q\z\n\n qwbri ^zwrindw: Dil a[mad\m atam ilw dan\]am, Xwstw olmad\m dwrdim hal\m soru]a, 9 {wrxi-fwlwk bizi sald\ bu i]w, Mwzar\m ^st^nw baxan a`las\n. D=rd ya]l\ q\z\n\n qwbri ^zwrindw: K=rpwydim, hwlw dw bwlwkdw, &rwk da]a gwldi, g=rd^m fwlwkdw, Anam da, bac\m da mwnlw birlikdw, Mwzar\m ^st^nw gwlwn a`las\n. Alt\ ya]l\ q\z\n\n qwbri ^zwrindw: D^nyaya g=z a[mad\m, He[ nw g=rmwdim, Atadan, anadan mwn he[ doymad\m, {wrxi-fwlwk zal\m imi], bilmwdim. On alt\ ya]l\ q\z\n\n qwbri ^zwrindw: Yaz\q atam elwr dilwk, Bu qwm qoymaz bizi g^lwk, Demwdimmi [wrxi-fwlwk, Bu d=vran\ pozar bir g^n. Digwr qwbirlwrdw hwyat\n fani oldu`u barwdw yaz\lar vard\r. Qwbir da]\nda boyunba`\ vw s\r`a [wkilmi] bir qad\n (1957-1982) mwzar\n\n ^zwrindw belw yaz\lm\]d\r: Burda bildim, d^nya yalan d^nyad\ Verdiyini geri alan d^nyad\ Bir dw g=rd^n fwlwk vurdu, da`\td\, {oxlar\n\ dwrdw salan d^nyad\. Vw ya: Wcwl ]wrbwtini i[mwywn insan olmaz, Tuta d^nyan\ twbib, dwrdinw dwrman olmaz, Daha axtarmay\n mwni bac\lar\m, Bu d^nyaya gwlib getmwywn insan olmaz. K K K Koo
o om m m mm m m mu u u un n n niiiizzzzm m m
n n n T T T Twwwwssssiiiirrrriiii Sofi Hwmiddw olan abidwlwrin [oxu Sovet d=vr^ndw qoyulub vw Sovet ^slubunu wks etdirir. SSRI rwsmi ateist d=vlwti oldu`undan o Azwrbaycanda ateizm kommunist 10 ideologiyas\n\ vw d^nywvi mwdwniyywti wks etdirirdi. Sofi Hwmid qwbiristanl\`\ hwmin d=vrdw Islam twsirinin zwiflwdiyinin s^butudur. Sovetlwr ]wxsiyywtw vw liderlwrw pwrwsti]i twrwnn^m edirdilwr. Onlar “wmwk qwhrwman\” hesab etdiklwri ]wxslwrw kwndli vw fwhlwlwrw h=rmwt edir vw onlar\ mw]hurla]d\r\rd\lar. Bu mw]hur ]wxsiyywtlwrin an\lmas\ heykwltwra]l\q i]lwrindw, mwzar abidwlwrindw vw qwbir da]lar\nda ayd\n g=r^n^r. Bu kimi ideologiyan\n twsiri Azwrbaycanda m^swlman qwbiristanl\qlar\nda da g=r^n^r. Whwngda]\ndan yonulmu] sadw qwbir da]lar\n\n wvwzinw h^nd^r pedestall\, be] gu]wli Sovet ulduzu vw vwfat etmi] ]wxsin ]wkli vw ya pe]wsi ilw ba`l\ simvollar [wkilmi] qwbirlwr meydana gwldi. Maddi d^nyaya pwrwsti] kultu Sovet ideologiyas\na xas bir ]eydir. Kommunistlwr ruha vw =l^mdwn sonrak\ hwyata inanm\rd\lar. Bununla belw onlar iddia edirdilwr ki, “yax]\ kommunistlwr” =l^mdwn sonra belw adamlar\n xatirwsindw hwmi]wlik ya]ay\rlar. Sovet d=vr^ndw wn mw]hur ]^arlardan biri belw idi: “Lenin hwmi]w sa`d\r! Lenin hwmi]w bizimlwdir!” Leninin Moskvadak\ Movzoleyindw n^mayi]w qoyulmu] balzamlanm\] cwswdi bol]eviklwrin axirwt d^nyas\na inanmayaraq =zlwrinin allahs\z dinlwrini yaratmaq cwhdini g=stwrir. Lenin onlar\n allah\, Karl Marks\n “Kapital” \ isw Incili idi. Yaln\z Lenin vw Stalinin deyil, Sovet Ittifaq\nda b^t^n vwtwnda]lar\n =l^mdwn sonra yada sal\nmas\ m^mk^n idi. Hwr bir kwndli vw fwhlwyw d^nyas\n\ dwyi]mi] qohumlar\ ^[^n abidw vw ya g=zwl mwzar d^zwltmwyw icazw verilirdi. Buna g=rw dw mwhz elw bu d=vrdw Sofi Hwmid incwswnwt qalereyas\na [evrildi. W W W Wlllliiiiffffbb b baaaad
d d daaaan n n n IIIIssssttttiiiiffffaaaad d d dwwww H H H Haaaallllllllaaaarrrr\\\\ Sofi Hwmid hwm[inin rwsmi siyaswtin xalq psixikas\na yeridilmwsindw meydana [\xan gecikmw hallar\n\ wks etdirir. Mwswlwn, gwlin burada wlifban\n vw dilin i]lwnmwsi mwswlwsini g=t^rwk. 20-ci wsrdw Azwrbaycanda wlifba rwsmi surwtdw d=rd dwfw dwyi]dirilmi]dir: wrwb wlifbas\ndan lat\na (1929), kirilw (1939) vw sonra yenidwn twkmillw]dirilmi] lat\n wlifbas\na ke[ilmi]dir (1991-ci ilin sonlar\). (AZER.com-da axtar\n: “Wlifba vw dilin u`rad\`\ dwyi]ikliklwr”, AI 8.1, yaz, 2000). Dil siyaswtinin hwyata ke[mwsi ^[^n [ox vaxt illwr twlwb olunur. Insanlar\n bu yeni wlifban\ =yrwnmwsi vw bu wlifbada rahat yaz\b-oxuya bilmwsi ^[^n m^wyywn zamana ehtiyac vard\r. Burada ya] amili b=y^k rol oynay\r, belw ki, ya]l\lar ^[^n k=hnw wlifba hwyatlar\ boyu onlar\ qane etdiyi ^[^n onlar twzw wlifban\ qwbul etmwyw hwvwsli deyillwr.
11 {ox vaxt qwbul edilmi] qanunun whali aras\nda praktiki cwhwtdwn fwaliyywt g=stwrmwyw ba]lamas\ aras\nda whwmiyywli dwrwcwdw gecikmw olur. Mwswlwn, Azwrbaycan m^stwqilliyini wldw etdikdwn sonra Azwrbaycan Parlamentinin qwbul etdiyi ilk qanunvericilik aktlar\ndan biri yeni wlifban\n qwbul edilmwsi olmu]du. Azwrbaycanl\lar Sovet d=vr^ndw mwcburi ]wkildw qwbul etdirilmi] kiril wlifbas\ndan yaxa qurtarma`a vw 1920-ci ilin wvvwllwrindw qwbul edilmi] vw sonralar twkmillw]dirilmi] lat\n wlifbas\na ke[mwyw [ox can at\rd\lar. Azwrbaycan Sovet Ittifaq\ndan ayr\laraq =z m^stwqiilliyini 1991-ci il oktyabr\n 18-dw elan etsw dw, Sovetin Ittifaq\n\n rwsmi surwtdw da`\lmas\ haqq\nda Bela Veja raz\l\`\ wslindw 1991-ci il dekabr\n 8-dw imzaland\. Bu m^qavilwdwn 2 hwftw sonra Azwrbaycan Parlamenti dekabr\n 25-dw rwsmi ]wkildw yeni wlifba qwbul etdi. Bununla belw, hwqiqwtdw wlifba dwyi]ikliyi prosesi yava] getdi vw kiril wlifbas\ 2001-ci il avqustun 1-dw prezident Heydwr Wliyev kiril wlifbas\n\n hwr hans\ bir rwsmi swnwddw vw ya azwrbaycan dilindw istifadw olunan hwr hans\ bir ma`azalar ^zwrindwki yaz\lar\n i]lwnmwsinin qeyri-qanuni oldu`u barwdw qwrar verdiyi d=vrw qwdwr kiril wlifbas\ hwlw dw geni] ]wkildw istifadw olunurdu. Yeni wlifban\n qwbul edilmwsi zaman\ meydana [\xan gecikmw hal\ qwbir da]lar\nda da =z^n^ b^ruzw verirdi. Cwmiyywtin [ox hisswsi kiril wlifbas\ ilw yazma`\ daha rahat hesab edirdilwr, baxmayaraq ki, onlar\n [oxu =zlwrini rus dilinin dominant oldu`u Sovet Ittifaq\ ilw ba`lamaq istwyindw deyildilwr. Fwrdiliyin g^cl^ oldu`u Sofi Hwmiddw wlifba dwyi]ikliyinin twsiri qwbir da]lar\nda [ox ayd\n ]wkildw g=r^n^r. M^swlman mwzarlar\nda m^wyywn ifadwlwrin eyniliyi vw twkrarl\`\na bir meyl vard\r. Lakin wgwr ]wxs =z yax\n\n\n qwbri ^st^ndw twkrarolunmaz, fwrdi ]wkildw yaz\ yazd\r\bsa onda son 20 il wrzindw wlifban\n tez-tez dwyi]dirilmwsinin necw savads\zl\`a swbwb oldu`u [ox ayd\n ]wkildw hiss olunur. Qwbir da]lar\n\n [oxunda s=zlwrdw [oxlu hwrf swhvi var vw azwrbaycan wdwbi dilinw uy`un gwlmwywn ifadwlwrw rast gwlinir. SS S
o offffiiii H H H
m m miiiid d d diiiin n n n G G G Gwwwwllllwwwwccccwwwwkk k k G
G G G== = =rrrr^
^ ^ ^n n n n^ ^ ^ ^]]]]^ ^ ^ ^ Mwzarlarda do`um vw =l^m tarixlwri yaz\ld\`\ndan inancla ba`l\ x\rda n^anslarda ba] verwn meyl vw dwyi]ikliklwri sezmwk art\q m^mk^nd^r. Mwswlwn, haz\rda Azwrbaycan Sovet Ittifaq\ndan ayr\l\b =z m^stwqilliyini wldw etdikdwn vw din azadl\`\ m=vcud olduqdan sonra Islam\n geni] n^fuz qazand\`\n\ g=r^r^k. Son 3-4 il wrzindw isw bu daha [ox nwzwrw [arp\r.
12 Qwbir da]lar\nda Qurandan g=t^r^lm^] misralar\n say\ g^ndwn-g^nw artmaqdad\r. Wlavw olaraq demwk olar ki, tarixin bu d=nwmindw da] yonanlar\n da] ^zwrindw [wtin wrwb wlifbas\n\ yazmalar\ ilk dwfw wlinw qwlwm alan birinci sinif ]agirdinin yaz\s\na bwnzwyir. {ox g^man ki, hwmin yaz\n\ i]lwywn nwqqa] bu wlifban\ bilmir vw ya ba]a d^]m^r. Ayd\nd\r ki, bu ilmw vw n=qtwlwrin he[ biri heykwltwra] ^[^n bir mwna da]\m\r. Wrwb dilindw olan yaz\lar [ox pis bwnzwtmw ^sulu ilw yaz\l\r vw nwticwdw tekstlwrdw [oxlu swhvlwr meydana [\x\r. Hwm[inin qwbir da]lar\nda hwyat\ vw ]wxsin tutdu`u pe]wni twrwnn^m edwn simvollar\n say\ g^ndwn-g^nw azal\r. Wgwr bu meyl davam etsw, qwbir da]lar\ ^zwrindw olan foto ]wkillwr vw hwtta Sovet d=vr^ndwn qalm\] ki[ik portret ]wkillwr dw [ox g^man ki, yox olacaq. Bir daha qeyd edwk ki, bu Islam qaydalar\na [ox ciddi ]wkildw wmwl olundu`u twqdirdw ba] verw bilwr. Gwlwcwkdw [ox g^man ki, fwrdilik vw ]wxsiyywti twrwnn^m edwn wlamwtlwri g=stwrmwyw olan meyl azalacaq. Vwhdwt vw =l^mw yana]man\n daha “d^zg^n twrzdw” ifadw etmwk meyllwr g^clwnwcwk. Belwliklw [ox g^man ki, gwlwcwkdw Sofi Hwmiddw qwbir da]lar\ ba]qa c^r ]wkil alacaq. Cinsi, ]wxsiyywti, maraq vw pe]wni ifadw etmwk ^[^n nwq] edilmi] simvollar\n wvwzinw [ox g^man ki, twsviri incwswnwt =z simmetrik vw geometrik dizayn\ ilw daha daha twmtwraql\ olacaqd\r. M M M M^ ^ ^ ^h h h h^ ^ ^ ^m m m m SSS
Su u u uaaaallll Sofi Hwmidlw ba`l\ hwr hans\ bir elmi twdqiqatdan vw ya analizdwn daha [ox whwmiyywt kwsb edwn ziyarwt insan\ cavablardan daha [ox suallarla oradan aralanma`a mwcbur edir. Sofi Hwmidi emosional cwhwtdwn twsirlwnmwdwn twrk etmwk qeyri-m^mk^nd^r. Oradan ayr\larkwn =l^mdwn [ox hwyat haqq\nda fikirlw]mwyw ba]lay\rsan; insan\n beyninw cavabdan [ox sual meydana gwlir. Yekun olaraq onu demwk olar ki, Sofi Hwmid haz\rk\ vwziyywti ilw hwqiqwtwn dw =l^m^n deyil, hwyat\n twntwnwsidir. G=zlwnilwnlwrin wksinw olaraq, bura ilhamland\r\c\ vw insan\n kefini qald\ran bir yerdir—hwyat\n twsdiqidir. Bu bizw belw bir sual vermwyw vadar edir: Hwyat\m\ vw se[diyim hwyat yolunu wn yax]\ ifadw edw bilwn simvollar hans\lard\r? I][i heywtindwn G^lnar Aydwmirova, Aytwn Wliyeva vw Aydan Nwcwfova, Nigar Abbaszadw vw R=vzwt Qas\mov mwqalwyw =z t=hfwlwrini vermi]lwr.
13 ______
Veb direktor: Betti Bleyer Ingilis dilindwn twrc^mw vw mwtnin y\`\lmas\: &lviyyw Mwmmwdova Yoxlad\: Aytwn Wliyeva Redaktw etdi vw veb ^[^n haz\rlad\: Aydan Nwcwfova AZERI.org-a qoyuldu: Iyul 2005 Yüklə 71,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|