Олий ва Ўрта махсус Таълим Вазирлиги

Hisoblashlar

Iqoʻzmax			Iqoʻzmin
I1	U1	P1	I1	U1	P1
A	B	BT	A	B	BT	Ω	N.b	Ω	N.b	Ω	N.b

5.3 – rasm. Nol ketma–ketlik induktiv qarshiligini aniqlash

5.4 – rasm. Qisqa tutashuv xarakteristikalari

Laboratoriya ishi yuzasidan hisobot tayyorlashga oid baʻzi koʻrsatmalar:

1. Nisbiy birliklar (n.b.) har xil quvvatli mashinalarning parametrlari, xarakteristkalarini solishtirish uchun juda qulaydir. Shuning uchun yuqoridagi parametrlar n.b. larda hisoblanadi.

2. Bazis qarshilik quyidagicha aniqlanadi: Z_b=U_Nф/ I_Nф ; [Ω]

3. Qisqa tutashuv xarakteristikalari bitta grafikda chiziladi, 5.4 - rasm.

4. Agar toʻgʻri, teskari va nol ketma-ketlik aktiv qarshiliklarni hisobga olmasak, qisqa tutashuv toklari quyidagicha aniqlanadi:

; ; ;

boʻlgani uchun I_qt.3:I_qt.2:I_qt.1=1: :3 boʻladi. Shunday qilib, bir fazali qisqa tutashuv toki eng katta qiymatga ega boʻlar ekan.

5. 
   Ikki fazali qisqa tutashuv rejimida teskari ketma–ketlik induktiv qarshiligi X₂ topiladi.
   

X₂=U_F/I_F; [Ω], X₂=X₂/Z_b; [n.b.]

6. Kam sirpanish tajribasidan foydalanib, mashinaning boʻylama va koʻndalang oʻqi boʻyicha sinxron-induktiv qarshiliklar topiladi.



7. Qisqa tutashuv nisbati (QTN) ning qiymati topiladi. K_qtn=I/X_d*

8. Yakor chulgʻamiga bir fazali kuchlanish berib, nol ketma-ketlik induktiv qarshiligi X₀ topiladi.

8.1. Yakor chulgʻamlari ketma-ket ulanganda
X₀=3U₀ / I₀; [Ω], X_0*= /Z_b; [n.b.]
8.2. Yakor chulgʻamlari parallel ulanganda
X₀=U₀/3I₀; [Ω], X_0*= /Z_b; [n.b.]
9. Statik tajribadan foydalanib,




10. va lardan foydalanib, teskari ketma-ketlik induktiv qarshiligi X₂ aniqlanadi.
[n.b.]
Nazorat savollari

1. Kam sirpanish tajribasi qanday oʻtkaziladi?

2. Teskari – sinxron aylanish tajribasi qanday oʻtkaziladi?

3. Nol ketma – ketlik induktiv qarshilik (X₀) qanday aniqlanadi?

4. Mashinaning boʻylama va koʻndalang oʻqi boʻyicha oʻta oʻtkinchi induktiv qarshiliklar qanday aniqlanadi?

6 - Laboratoriya ishi

Oʻzgarmas tok mashinasining kommutatsiyasini sozlash
Ishning dasturi
1.Uchqunsiz ishlash oraligʻini qurish.

2. Uchqunsiz ishlash oraligʻining oʻrtacha chizigʻini aniqlash.

3. I_N ni aniqlash.

4. Havo oraligʻini oʻzgartirish.

5. Bajarilgan ishni baholash.

6. Kasyanov usuli bilan kommutatsiyani qanday sozlanishni tushuntirish.

Laboratoriya mashgʻulotini oʻtkazish uchun uslubiy koʻrsatma
Qiymatlari quyidagicha boʻlgan: P = 20,5 [kW], U = 115 [V],

 = 86,6 [%], 2p = 4,  = 3 [mm],  = 178, a = 4, a_d = 1 oʻzgarmas tok generatori berilgan 6.1- jadvaldagi oʻz variantingiz uchun berilgan qiymatlar bilan uchqunsiz ishlash oraligʻini quring. Soʻng uchqunsiz ishlash oraligʻining oʻrtaga chizigʻini aniqlang. Yuk toki nominal I_N boʻlganda uchqunsiz ishlash oraligʻi oʻrtacha chizigʻining abssissa oʻqidan ogʻishi I_N ga teng. Bu ogʻishni yoʻqotish uchun qoʻshimcha qutbdagi chulgʻam oʻramlar sonini quyidagicha oʻzgarishi kerak:

W_q= W_q
Agar I_N musbat boʻlsa, qoʻshimcha qutb chulgʻamiga yana oʻramlar oʻrash kerak, agar I_N manfiy boʻlsa, chulgʻamdagi oʻramlarni kamaytirish kerak. Bu esa texnik jihatdan qiyin, chunki buning uchun butun mashinani qismlarga ajratish va gʻaltakni oʻzgartirish kerak. Boshqa usul, qoʻshimcha qutbning havo oraligʻi  ni oʻzgartirish. Buning uchun yarmo va qutb orasiga poʻlat taglik qoʻyish kerak.  qancha kam boʻlsa, qoʻshimcha qutb shuncha kuchli boʻladi.

6.1 - rasmda 1 - variantning uchqunsiz ishlash oraligʻi koʻrsatilgan, uchqunsiz ishlash oraligʻining oʻrtacha chizigʻi va I_N koʻrsatilgan. Havo oraligʻi quyidagicha aniqlanadi:

I – yuklama toki (shu tok uchun qoʻshimcha qutbni rostlash kerak) odatda I=I_N;

–kompensatsiya chulgʻami.

6.1-rasm. Kuchsiz oraliq: uchqunsiz ishlash oraligʻi

Qoʻshimcha qutb chulgʻami magnitlovchi kuchlarining yakor chulgʻami magnitlovchi kuchlariga nisbati:

bu yerda, a₁, a_q – yakor chulgʻami va qushimcha qutb chulgʻamlarining parallel shaxobchalari soni;

N – yakor chulgʻamining oʻtkazgichlar soni;

W_k – bitta qoʻshimcha qutb atrofidagi kompensatsiyalovchi chulgʻamning oʻramlar soni;

W_q – bitta qoʻshimcha qutbning oʻramlar soni.

Qoʻshimcha qutb boshmoqlari kengligi boʻyicha maydon kuchsizligini (kuchayishi) bir xil boʻlishi uchun olib tashlangan tagliklar oʻrniga magnit boʻlmagan materialdan (masalan – latun) bir xil qalinlikda taglik qoʻyiladi. Odatda mashina magnit va nomagnit materialli tagliklar zaxirasi bilan taʻminlanadi.

Agar uchqunsiz ishlash oraligʻining oʻrtaga chizigʻi 6.1-rasmdagidek abssissa oʻqidan yuqoriga ogʻsa qoʻshimcha qutb chulgʻamlarida magnitlovchi kuchning qiymati kamligini, 6.2 - rasmdagidek abssissa oʻqidagi pastga ogʻishni qoʻshimcha qutb chulgʻam magnit kuchining qiymati oʻta yuqoriligini koʻrsatadi.

Uchqunsiz ishlash oraligʻini aniqlash usuli Kasyanov V.T. tomonidan yaratilgan (usul sodda, sanoat sinovlarida ishlatish qulay). Bu usulning asosida yuklama toki 0 dan to 1,2 I_N gacha oshirilganda qoʻshimcha qutbning yuqori va pastki chegaralari aniqlanadi, bu chegaralar orasida kommutatsiya «qorongʻi» boʻlib qoladi. Bu chegaralar orasi uchqunsiz ishlash oraligʻi deyiladi. Bu chegaralardan tashqarida uchqunsiz ishlash mumkin emas.

Qoʻshimcha qutb chulgʻami qoʻshimcha (+I) tok bilan taʻminlanadi, qoʻshimcha tokni salt ishlashdan boshlab uchqunlanish paydo boʻlguncha oʻzgartiriladi. Sinov yakor toki (I_a) turli qiymatlarda oʻzgartirilib, qator hosil qilinadi. Bu qator uchqunsiz ishlashning yuqori va pastki chegaralarini beradi.

6.1-jadval

№	In	oʻ.b.	0	0,2	0,4	0,6	0,8	1	Wq	Wk
1	+I	A	40	44	48.0	52	56	60	4	0
	–I	A	-20	-12	-4	4	12	20
2	+I	A	30	35	40	45	50	55	3	1
	–I	A	-20	-15	-10	-5	0	5
3	+I	A	25	22.5	20	17.5	15	12.5	4	0
	–I	A	-25	-27.5	-30	-32.5	-35	-37.5
4	+I	A	30	25	22	17.5	13	10	4	0
	–I	A	-30	-32.5	-35	-36.5	-38	-40
5	+I	A	40	45	50	55	60	65	3	0
	–I	A	-20	-15	-10	0	10	15
6	+I	A	30	25	20	15	10	5	4	1
	–I	A	-30	-33	-37	-40	-42.5	-45
7	+I	A	35	37	39	41	43	45	3	0
	–I	A	-25	-20	-15	-10	-5	0
8	+I	A	20	15	10	7.5	5	2.5	4	0
	–I	A	-20	-25	-30	-32.5	-35	-37.5

6.2 – rasm. Kuchli oraliq: uchqunsiz ishlash oralig

Qoʻshimcha qutb chulgʻamlarini qoʻshimcha manbadan taʻminlash sxemasi 6.3 - rasmda koʻrsatilgan.

Nazorat savollari

1. 
   Oʻzgarmas tok mashinasida kommutatsiya qanday sabablarga bogʻliq?
   
2. 
   Uchqunlanish darajasi qanday baholanadi?
   
3. 
   Uchqunsiz ishlash oraligʻining oʻrtacha chizigʻi abssissa oʻqidan yuqoriga yoki pastga ogʻgan boʻlsa, bu nimani bildiradi va uni abssissa oʻqiga yaqinlashtirish uchun nima qilish kerak?
   
4. 
   Kommutatsiya haqidagi mulohazalar qanday mezonlarga asoslangan?
   

7 – Laboratoriya ishi

Parallel qoʻzgʻatishli oʻzgarmas tok motorini reostatsiz ishga tushirishdagi oʻtkinchi jarayonlarni tadqiq qilish
Ishning dasturi
1. Stendning elektr jihozlari bilan tanishish.

2. Motor chyotkasining geometrik neytralda joylashgandagi yakor chulgʻamining r_a aktiv va x_a induktiv qarshiliklarini aniqlash.

3. Boʻylama oʻq boʻyicha yakor chulgʻami bilan qoʻzgʻatish chulgʻamining oqim ilashuvchanligi _d0 ning i_qoʻ qoʻzgʻatish toki bilan bogʻliqligini aniqlash: generatorning yuksiz ishlash rejimidan _d0 = (i_qoʻz) xarakteristikasi olinadi.

4. Motorni yuksiz ishga tushirish va ossillograf yordamida i_a, n=(t) bogʻliklik grafigini a) i_qoʻz=i_qoʻzN va i=i₁; b) i_qoʻz=0,3i_qoʻzN va i=i₁; v) i_qoʻz=0,3i_qoʻzN va i=2i₁ holatlarda aniqlash.

5. Tajriba va hisoblash yoʻli bilan olingan i_a, n=(t) egri chizigʻini qurish.
Laboratoriya mashgʻulotini oʻtkazish uchun uslubiy koʻrsatma

1. 
   Yakor zanjirining r_a va x_a qarshiliklari 7.1- rasmdagi sxema yordamida aniqlanadi.
   
2. 
   Oʻlchash natijalari quyidagi formulalar yordamida r_a va x_a qarshiliklari hisoblanadi.
   

x_a=

bunda x_a=

3. 
   _do = (i_qoʻz) bogʻliqligi _do=
   

_{formulasi yordamida topiladi.}

bu yerda generatorning yuksiz ishlashi rejimidagi E₀ – EYUK,

n – generatorning aylanish tezligi.

7.2 – rasm. O’zgarmas tok motorini yakor toki va tezligini ossilograflash sxemasi

4. 
   i_a = (t) bogʻliqligini hisoblash uchun motorning kuchlanish muvozanat differensial tenglamasi ildizlarini topish zarur:
   

R_1,2 = – ;
bu yerda CЭ= .
Agar ildizlar r₁ va r₂ haqiqiy va har xil boʻlsa, unda

.

Agar r₁ va r₂ teng hamda haqiqiy boʻlsa, unda

Ildizlarning kompleks qiymatida

bu yerda =

Nazorat savollari

1. Parallel qoʻzgʻatishli oʻzgarmas tok motorining reostatsiz ishga tushirishdagi oʻtkinchi jarayonlarini tushuntirib bering?

2. Motorning kuchlanish muvozanat differensial tenglamasi ildizlari?

3. Oʻzgarmas tok mashinalari qoʻzgʻatish turlari?

4. Parallel qoʻzgʻatishli oʻzgarmas tok motorining nominal kuchlanishi oʻzgarishi?

Адабиётлар

1. 
   Пирматов Н.Б. Трансформаторларни таъмирлаш. – Тошкент.: Чулпон нашриёти- матбаа ижодий уйи, 2007. – 62 б.
   
2. 
   Салимов Ж.С, Пирматов Н.Б. Трансформаторлар ва автотрансформаторлар. –Тошкент.: Вектор-Пресс, 2010.
   
3. 
   Салимов Ж.С, Пирматов Н.Б. Электр машиналари. –Тошкент: Ўзбекистон файласуфлар миллий нашриёти, 2011.
   
4. 
   Пирматов Н.Б., Бердиев У.Т., Электромеханика. – Тошкент.: Шамс АСА, 2014.
   
5. 
   Атабеков В.Б. Ремонт трансформаторов и электрических машин. Издательство: Высшая школа, – 430 с.
   
6. 
   Гольдберг О.Д. Испытание электрических машин. –М.: Высшая школа, 2000. –255 с.
   
7. 
   Котеленц Н.Ф., Акимова Н.А., Антонов М.В. «Испытание эксплуатация и ремонт электрических машин» -М.: Академия, 2003.
   

Каракаев А.Б. Эксплуатация и ремонт электрических машин. –СПб.: Изд-во ГМА, 2008. –80 с. Колесников В.В. Эксплуатация и ремонт электрических машин. –СПб.: СЗТУ, 2005. –43 с.

8. 
   Cмирнов А.А., Гурлов И.В., Мельнико В.И. Устройство, эксплуатация и ремонт электрических машин.–СПб.: ПГУПС, 2005. –98 с.
   
9. 
   Сердешнов А.П. Ремонт электрооборудования. –Мн.: УП «ИВЦ Минфина», 2006.
   

MUNDARIJA

Kirish… ……………………………………..…………..…………………	3
Laboratoriya ishi № 1 Qisqa tutashgan rotorli asinxron motorning nazorat sinovi.....................……	4
Laboratoriya ishi № 2 Faza rotorli asinxron motorning nazorat sinovi.......................................…...	8
Laboratoriya ishi № 3 Uch fazali ikki chulgʻamli transformatorning sinovi..........…….…………...	16
Laboratoriya ishi № 4 Uch fazali uch chulgʻamli transformatorning sinovi............ …..……………	19
Laboratoriya ishi № 5 Sinxron mashinaning parametrlarini aniqlash ……………..………………..	24
Laboratoriya ishi № 6 Oʻzgarmas tok mashinasining kommutatsiyasini sozlash ....................……	30
Laboratoriya ishi № 7 Parallel qoʻzgʻatishli oʻzgarmas tok mashinasini reostatsiz ishga tushirishdagi oʻtkinchi jarayonlarini tadqiq etish..............………………….	35
Adabiyotlar…………………………………………………………….........	38

Mustafakulova G. N, Bekishev A. E, Taniyev M. X.

“Elektr mashinalari va transformatorlarni taʻmirlash va sinash” fanidan laboratoriya ishilarini bajarish uchun uslubiy koʻrsatma.
Muharrir: Miryusupova Z.M.