43
ZƏNGƏZURUN ERMƏNİSTANA
VERİLMƏSİNİN TARİXİ, HƏRBİ-SİYASİ,
MƏNƏVİ ASPEKTLƏRİ “ZƏNGƏZUR”DA
“Zəngəzur”da Andronik, Dro, Hjde, Karo kimi erməni
daşnak generallarının iç üzünü açmaqla bərabər, erməni və
azərbaycanlıların, onların başbilənlərinin baş verən hadisə-
lərə, yeni cəmiyyət quruculuğuna, milli münasibətlərə müəl-
lifin baxışı da aydın görünür. Bu da dövrün gerçəklərini gö-
rüb, anlayıb dəyərləndirmək baxımından çox əhəmiyyətlidir.
Müəllif həqiqətin bədii inikası olan detallarla yeni quru-
lan Ermənistan Milli Şurasının məramını ustalıqla göstərir.
General Karo Hamparsumyan başda olmaqla, Şuranın nü-
mayəndələri də dinc müsəlman əhaliyə qarşı eyni fikirdədir:
"Andronik ermənilərə millətçilik və başqa xalqlara qarşı
ittiham hissi aşılamaqda bizim məqsəd və ideyamıza
yaxındır."
Bununla onlar Andronikin etnik təmizləmə, deportasiya-
ya yönələn cinayətlərinin onların da ürəyincə olduğunu, si-
yasi məramları ilə eyniyyət təşkil etdiyini etiraf edirlər.
Kitabın üzdəniraq erməni başbilənlərinin hamısı:- keşiş
Mesrop da, yeni qurulan Erməni Milli Şurasının qurduğu
baş nazir Xatisovun rəhbərlik etdiyi hökumətin rəhbərləri
də, yeni ictimai quruluş yaratmaq uğrunda mübarizə aparan
bolşevikləri də bir ümumi amal, ideya birləşdirir-daha çox
Azərbaycan torpaqlarını yerli əhalidən təmizləyib böyük Er-
mənistan qurmaq. Bu isə qaniçənlikdə heç də Andronikdən
geri qalmayan general Karonun fikirləridir: “əsas vəzifə
şüarımızı unutmamaqdır. “Makrel sırpel”, yəni süpürüb
atmaq. Ermənistanda ancaq ermənilər yaşaya bilər. Mü-
səlmanlar, ruslar ölkədən təmizlənməlidir. Andronikin
başladığı, lakin axıra çatdırmadığı işi Xatisov hökuməti
başa vuracaqdır.”
44
Bəs Tiflisdə eyni gündə, eyni məqsədlə yaradılmış Azər-
baycan Milli Şurası o günlərdə hansı düşüncədə, mövqedə
idi, xatırlayırsınızmı, əziz oxucum?! Faktları yada salaq, heç
olmasa erməni başbilənlərlə bizim fərqlərimizi görmək,
göstərmək üçün.
...1919-cu il 23 noyabrda Tiflisdə Ermənistan və Azər-
baycanın baş nazirləri A.Xatisovla Nəsibbəy Usubbəyov
arasında Amerika ordusunun baş qərargah polkovnikinin,
Gürcüstan xarici işlər nazirinin iştirakı ilə savaşı, atəşi da-
yandırmaq məqsədi ilə sülh sazişi imzalanmışdı və dekabrın
sonlarına ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya hökumət-
lərinin Qafqazdakı missiya başçılarının iştirakı ilə birgə sülh
konfransının keçirilməsi barədə razılıq əldə olunmuşdu. 7
gün keçmişdi növbəti qırğınların siqnalını verən bu əmr
veriləndə, müqavilənin mürəkkəbi də yuxarı Zəngəzurda
Andranikin başçılığı ilə axıdılan qanların torpaqdakı izləri
də hələ qurumamışdı:
“Qafan-Genvaz-Tatev hərbi hissələrinə
ƏMR
Əsgərlər, sabah Gığı dərəsinə qarşı bizim hücumumuz,
səlib müharibəmiz başlayır.
Sabah sizin güclü hücumunuz və zərbələrinizdən ağlını
itirən düşmən öz kəndlərini buraxıb gedəndə sizi bu gün
düşmənlər tərəfindən təhqir olunmuş kilsə və qalalarımızın
qədim xarabalıqları salamlayacaqdır. Sabah bu vadidə
ayaqlarınızın taqqıltısı, silahlarınızın gurultusu eşidiləcək...
Bütün kəndləri yandırın, talan edin, hücum zamanı
külli miqdarda dinamit və partlayıcı çəlləklərdən istifadə
edin...
İrəli, Allah və Davud bəyin qisasçı ruhu bizimlədir.
45
Qafan, Tatev (Gorus)-Genvaz (Meğri) hərbi qüvvələri-
nin ümumi komandanı Njde”
1919-cu il dekabrın 1-i sübh çağı üç istiqamətdə başlayan
hücumlarda; Oxçuda əvvəlcə əli silah tutan kişilər gülləyə
qənaət etməkdən ötrü xəncərlə doğranıb, gürzlərlə başları
əzilib, ardınca da məscidin içinə 400-dən çox qadın və uşaq
doldurulub, içəri qumbaralar atılıb sonra od vurub yandı-
rılıblar, bu kəndin 1400 sakinindən yalnız 10-12 nəfər sağ
qurtulub, öldürülənlərin yalnız 133-nün kimliyini tanımaq
mümkün olub, Şabadindən cəmi 8 kişi, 7 qadın sağ çıxıb,
Atqız kəndinin 4000 sakinindən yalnız 261 nəfəri mühasi-
rədən sağ çıxa bilib, onların da 167-si Gığı dərəsindən Or-
dubada keçən qarlı, şaxtalı yollarda donub ölüblər, Çaylıda
900 müsəlman öldürülüb, tamamən mühasirəyə alınmış Mə-
dən, Şəhərcik, Buğacıq, Mollalı, Həkəri, Keçi Sofulu, Kurud,
Keçili, Əsgərli, Pirçevan, Zəngəzur qəzasının 3-cü sahəsinin
(Qubadlı rayonu) Xocahandan Qaladərəsinə qədər ərazidəki
48 kəndin əhalisi amansızlıqla qətlə yetirilib, evləri tamamən
yandırılıb, talan, qarət edilib. Qubadlının 93-cü ilin 31 avqust
işğalına qədər o kəndlərin bir çoxunun xarabalıqları dururdu,
heç kəs oralarda yenidən məskən salmağa ürək etməmişdi,
insanlar o yerlərə gizli bir qorxu hissi ilə baxırdılar ki, qırılan
insanların ruhları hələ də o kəndlərin xarabalıqları üzərində
gecə-gündüz qorxunc inilti ilə haray çəkirlər, bəzi kəndlərin
isə yalnız adları arxiv sənədlərində qalıb.
Türk zabitləri kişiləri bir yerə yığıb silahlanmağı, erməni
hücumlarına qarşı hazırlıqlı olmağa çağırır. Romanın əsas
qəhrəmanlarından olan kəndli Comərdin onlara cavabına
baxaq: “Siz, cənab zabit, bizim kəndlilərin arasına millət-
çilik ruhu yaymayın! Heç kəs siz türklərdən, almanlardan
silah alıb, ermənilərlə dava etməyəcək. Ermənilər bizim
ata-baba qonşumuz, torpaq əhlimiz və dostumuzdur. Bi-
zimlə onların heç bir şərikli malı yoxdur. Siz və sizin əli-