Opracowali: Katarzana Tajerle Anna Marciniak

Pod kierunkiem

Prof.dr hab. Stanisława Literskiego
Opracowali:

Katarzana Tajerle Anna Marciniak

Anna Kocaba
Redagował:

Rafał Bogacz

E M I L E

D U R K H E I M

Urodził się 15 kwietnia 1858 roku w Epinal we Wschodniej Francji w rodzinie żydowskiej. Jego ojciec był Rabbim. Sam szybko zdecydował, że będzie kontynuował długoletnią tradycję rodzinna i również będzie Rabinem. Studiował hebrajski, Stary Testament i Talmud. Mimo to krótko po tradycyjnym żydowskim bierzmowaniu w wieku 13 lat pod wpływem katolickiej.. nauczycielki przeżył mistyczne doświadczenie, które spowodowało, że wyrzekł się swego dziedzictwa i zainteresował się religia, katolicką. Jednak wkrótce również i ją odrzucił. Od tamtej pory jego zainteresowanie religią, które utrzymywało się przez całe życie miało raczej naukowy niż teologiczny charakter.

W latach 1879 - 1882 studiował filozofię w Ecole Normale Superieure, gdzie poznał kilku młodych ludzi, którzy w przyszłości mieli odegrać znaczące role w życiu intelektualnym

Francji: Henn Bergson przyszły filozof, Jean Jaures przyszła przywódczyni socjalistów (studiująca rok wyżej od Durkheima), Pierre Janet - psycholog i Goblot - filozof (studiujący na tym samy roku co Durkhcim) oraz Rank i Blondel przyszli filozofowie (2 lata niżej).

Durkheim był znakomitym i ambitnym studentem, otrzymał wyróżnienia i nagrody. Chciał poznać metody naukowe i przewodnie zasady moralne niezbędne do kierowania życiem społecznym. Dlatego był rozczarowany tym, iż szkoła kładzie nacisk na zagadnienia literackie i estetyczne. Buntował się przeciw tokowi studiów, w których ważniejsze było czytanie poezji greckiej i łacińskiej prozy, niż znajomość nowszych doktryn filozoficznych lub ostatnio odkrytych, jak również brakowało mu systematycznych i solidnych studiów, Dlatego więc nie poszedł tradycyjna akademicką drogą - nie został filoz6fem, lecz starał się uzyskać potrzebną wiedzę naukową. Interesowała go socjologia, ale dyscypliny takiej jeszcze wówczas na uczelniach nie było. W latach 1882 - 1887 uczył więc filozofii w prowincjonalnych szkołach w rejonie Paryża.

Jego apetyt na wiedzę zaostrzył się podczas pobytu w Niemczech, gdzie zetknął się z naukową psychologią, której pionierem był Wilhelm Wundt. W czasie dwóch następnych lat Durkheim dużo publikował, nawiązując częściowo do swoich niemieckich doświadczeń. Dzięki tym publikacjom dostał w 1887 roku posadę na wydziale filozofii Uniwersytetu w Bordeaux. Prowadził tam pierwsze na uczelni francuskiej zajęcia z nauki o społeczeństwie. Było to godne uwagi osiągnięcie, jako że jeszcze dziesięć lat wcześniej na innym uniwersytecie student, który w swej dysertacji wymienił nazwisko Comta, wywołał skandal. Głównym zajęciem Durkheima były wykłady dla nauczycieli, zwłaszcza z edukacji moralnej. Postawił sobie za cel przekazanie pedagogom systemu moralnego. Miał nadzieję, że wpoją go młodym ludziom, co pomoże zapanować nad degeneracją moralną jaką Durkheim widział wokół siebie we francuskim społeczeństwie.

Kolejne lata stały pod znakiem osobistych sukcesów Durkheima. W 1893 roku opublikował swoją pracę doktorską o podziale pracy w społeczeństwie, a także rozprawę po łacinie o Monteskiuszu. Jego główne dzieło dotyczące metodologii, Zasady metody socjologicznej, ukazało się w 1895 roku, a dwa lata później zastosował te metody w rozprawie o samobójstwie. W roku 1912 ukazała się inna z jego najsłynniejszych prac Elementarne formy życia religijnego

Był francuskim filozofem, socjologiem i pedagogiem. Jego prace miały wielki wpływ na rozwój nowoczesnej socjologii. Durkheim był najwybitniejszym przedstawicielem socjologizmu. Podejmował wysiłki ustanowienia socjologii jako dyscypliny naukowej posiadającej swój własny, odrębny przedmiot poznania. Był autorem postulatu badania i traktowania faktów społecznych jako rzeczy. W swych wczesnych badaniach przeprowadził analizę świadomości społecznej i przedstawień zbiorowych. Prowadził studia nad solidarnością ograniczoną i mechaniczną. Później zwrócił się w swych analizach w kierunku socjologii religii i socjologii wiedzy. Twórca nowatorskiego studium nad samobójstwem i anomią

Dzieła:
„ Społeczny podział pracy ”, „ Reguły metody socjologicznej ”, „ Samobójstwo ”, „Elementarne formy życia religijnego ”.
• Natura ludzka jest złożona z dwóch przeciwstawnych elementów:

- element biologiczny, zmysłowy, egoistyczny; jednostkowość

- elementy kulturowe, duchowość, altruizm, działania pro społeczne
• Biologizm - człowiek jest istotą biologiczną ale też społeczną (Freud),
• Życie społeczne prowadzi tylko człowiek. Jest ono tym co ogranicza „ istotę ” biologiczną - człowiek „. żyje ” podwójnie - jako „ ja ” oraz jako członek pewnej grupy. Rzeczywistość społeczna ogranicza egoizm jednostek
• Życie społeczne łączy się z religią - oba te elementy pojawiają się razem i wzajemnie warunkują. Przekonania religijne są potrzebne, aby istnieć w społeczeństwie; elementy religii wyznaczają zasady życia w społeczeństwie

Religia to zestaw podstawowych przekonań – posiadają je wszystkie społeczeństwa; jest podstawą człowieczeństwa i życia społecznego w jakiejkolwiek sferze; jest źródłem dla wszelkiej ludzkiej wiedzy - najpierw pojawiła się religia, a później wiedza o świecie

• Durkheim zapoczątkował funkcjonowanie socjologii wiedzy. W/g niego życie społeczne uzależnione jest od wiedzy; podstawowym wyznacznikiem ludzkiej wiedzy jest religia - zasady religijne dająją jednostce motywację do życia społecznego, nadają mu kształt.
• Przedstawienia zbiorowe - człowiek posiada pewne wyobrażenia i wspólnie z innymi je tworzy. To co człowiek myśli jest tworzone społecznie - elementy czasu, przestrzeni itp.

Specyfika społeczna wyznacza sposób myślenia

• Realizm socjologiczny - rzeczywistość społeczna jest to rzeczywistość samoistna, odrębna, „ sui generis ” czyli „ samo przez się ”, kieruje się odrębnymi prawami. Nie może być rzeczywistością psychiczną, jest nadrzędna w stosunku do innych dziedzin, określa zasady innych aspektów życia. Socjologizm to stanowisko, sposób patrzenia na rzeczywistość.

- rzeczywistość społeczna jest najważniejsza, istnieje w umysłach jednostek, ale nie może

być indywidualnie zmieniana. Oznacza to, że;
1. Człowiek zastaje rzeczywistość społeczną i musi się do niej dostosować
2 Sens ludzkich działań jest zdominowany przez świadomość zbiorową (całość, której każda jednostka posiada część )
3. Psychologia tłumu - metoda badań
4. Argument heurystyczny, metodologiczny ( naprowadzający ) - pozwała odnaleźć coś

nowego w rzeczywistości

• Badanie faktów społecznych:

- badać należy na wzór badań naturalistycznych ( traktować fakty społeczne jak rzeczy )

- wyzbycie się wszelkiej przemocy i uprzedzeń

- zjawiska badane z punktu widzenia funkcji jaką pełnią

- wyzbycie się wszelkich emocji i uprzedzeń dotyczących badanego zjawiska

- fakty - zewnętrzne wobec przedmiotu badającego, badacz nie uczestniczy fizycznie w tych

obszarach rzeczywistości społecznej

- badania oparte na przekonaniu, że rzeczywistość społeczna nie może być porównywalna do innych rzeczywistości.

Do faktów społecznych zaliczył Durkheim język, modę, wierzenia religijne, normy prawne, zasady moralne, instytucje, symbole itp. Tak rozumiana kultura jest zjawiskiem ponad jednostkowym, stanem zbiorowej świadomości, przekazywanej z pokolenia na pokolenie i silnie oddziałującej na świadomość oraz zachowania poszczególnych ludzi. Jednocześnie stwierdził, że wszelkie fakty społeczne są dziełem ludzi, a nie żadnych sił nadprzyrodzonych, że ich kształt i charakter zależą od środowiska, w jakim ludzie żyją oraz od typu społeczeństwa, jakie stworzyli. Do wniosków takich doszedł Durkheim w wyniku badań nad życiem pierwotnych plemion australijskich. Jego praca Elementarne formy życia, religijnego:

system totemiczny w Australii ( E.Durkheim, 1990 ), stał się inspiracją dla wielu późniejszych badaczy, którzy ukształtowali cały nurt socjologicznych analiz kulturowych.

Wytwarzanie wspólnych członkom danej grupy wierzeń, przekonań i symbolicznych znaczeń jest dążeniem społeczeństwa do integracji. Pełnią one bowiem jedną z najważniejszych dla każdej społeczności funkcji, a mianowicie tworzenia i podtrzymywania spójności oraz tożsamości grupowej. Stanowią też bardzo istotny czynnik regulowania i koordynowania stosunków społecznych, zachodzących w ramach poszczególnych grup i pomiędzy różnymi grupami. Kiedy podzielanie wspólnych wartości, norm i przekonań zostanie zaburzone, pojawia się zjawisko anomii, czyli stan społecznego zagubienia moralnego, prowadzący do chaosu i dezorganizacji. Anomia bywa najczęściej efektem kryzysów, wojen, rewolucji lub wielkich migracji ludzi z dobrze zintegrowanych środowisk wiejskich do anonimowych i uwolnionych spod ścisłej kontroli społecznej środowisk miejskich.

Ujęcie socjologii jako instytucji społecznej
Instytucja społeczna jest u Durkheima pojęciem szerokim: instytucją jest każdy powszechnie ustalony wzór zachowania się lub myślenia, który był przejmowany przez jednostkę jako własny (np.: - wszelkie elementy kultury, filozofii, religii, również instytucje kościelne, rodzina) Działanie instytucji społecznych jest podstawą życia społecznego są one jego „kręgosłupem”.
Funkcje instytucji:

- tworzą sposoby postrzegania rzeczywistości

- integrują społeczeństwo

- regulują zachowania jednostek. Wszystkie instytucje tworzą całościowy system dozwolonych zachowań jednostek

• Religia to wzór wszystkich instytucji społecznych:

Religia inicjuje jednostkę do życia w społeczeństwie; wyznacza kręgi społeczne, w których uczestniczy człowiek. W miarę dorastania jednostka przechodzi przez kolejne etapy wchodzenia we wspólnotę religijną. Religia wciąga jednostkę do życia zbiorowego jak np.:

przyjęcie sakramentów w chrześcijaństwie.

Religia to podstawowe umiejętności niezbędne do życia w społeczeństwie

Sprzyja zespalaniu zbiorowości, integruje, tworzy codzienne czynności, obrzędy, rytuały (każda religia wymaga brania udziału w obrzędach)

- Kultywowanie tradycji - religia zachowuje pewne elementy kultury dla następnych pokoleń

- Religia daje jednostce rady, jak powinno się postępować

- Wspólna religia wzmacnia więzi jednostki z grupą

- Religia wspiera psychicznie w trudnych chwilach, ma odpowiedź na to skąd bierze się cierpienie itd.

Inne instytucje możemy oceniać pod kątem tego czy spełniają wyżej wymienione funkcje.

• Dzięki systemowi instytucji społecznych każda jednostka ma swoje miejsce w społeczeństwie

- Funkcja regulacyjna związana z systemem instytucji oraz norm społecznych nie zawsze

działa tak samo skutecznie: Zależy to od społeczeństwa (np.: Niemcy hitlerowskie - silna

regulacja)

• Anomia społeczna to określenie słabej regulacji
• Durkheim jest autorem pracy na temat samobójstw, opartej na dokładnych badaniach

empirycznych:

- analiza doktryny religii katolickiej - jest bardziej restryktywna, bardziej oddziałuje,

utrzymuje jednostkę w silniejszych więzach niż religia protestancka

- religia protestancka - bardziej anomiczna, stąd stopa samobójstw jest w niej większa

- stopa samobójstw jest niższa w społeczeństwach biednych niż bogatych; w pierwszych cele

jakie stawia jednostka przed sobą są węższe; wraz z bogactwem zwiększa się ilość stylów

życia, większa różnorodność

- wzrost stopy samobójstw jest uwarunkowany anomią społeczną

Kategorie samobójstw:
Typy samobójstw wg Durkheima:
Samobójstwo anomiczne - będące przejawem zakłócenia ładu społecznego, wskaźnikiem jego rozregulowania, sytuacji w której zachowania jednostki są w za małym stopniu kontrolowane i stymulowane przez społeczeństwo. Inaczej mówiąc, jest to sytuacja dezintegracji społecznej, której efektem - a tym samym wskaźnikiem - jest m.in. narastanie samobójstw.

Samobójstwo fatalistyczne związane z sytuacją jednostkową. Jest to samobójstwo człowieka znajdującego się w sytuacji tragicznej, z której wyjścia są zablokowane również perspektywicznie. Samobójstwo to nie jest jednak kategorią czysto teoretyczną. Zagrożeni są nim bowiem rzeczywiście i we własnym odczuciu - uwięzieni w niechcianej sytuacji życiowej: bez wyjścia i bez perspektyw. Durkheim egzemplifikował ten typ samobójstwa przypadkiem nie pogodzonego z losem niewolnika. Wiek XX dawał - i wciąż daje - nowe przykłady tego stanu rzeczy. Dotyczą one zwłaszcza więźniów systemów totalitarnych, nazistowskich czy komunistycznych. To, że śmierć samobójcza w obozach koncentracyjnych zdarza się relatywnie rzadko, nie przekreśla celowości wyodrębnienia tego typu samobójstwa. Choćby jako wyróżnika sytuacyjnego gwałtownego wzrostu samobójstw po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce. Oczywiście nie należy wykluczać analizowania tego zjawiska w świetle teorii anomii - jako samobójstwa jednocześnie (a nawet głównie) anomicznego. Jako samobójstwo fatalistyczne postrzegana jest także samobójcza śmierć na życzenie człowieka beznadziejnie chorego i cierpiącego ponad normę. Do kategorii fatalistycznych zaliczane są też samobójstwa zbiorowe - dokonywane z reguły przez członków rozmaitych sekt religijnych. Ich fatalistyczna interpretacja jest jednak kontrowersyjna.

Samobójstwo egoistyczne (inaczej egotyczne) - będące wynikiem zbyt słabej integracji jednostki z grupą i społecznością. Samobójstwo to uważane jest z reguły za negatywny produkt współczesnych społeczeństw konsumpcyjnych, w których wysokim wskaźnikom rozwoju cywilizacyjnego towarzyszy często silne poczucie środowiskowego wyobcowania, dramat ludzi „ samotnych w tłumie ”. Ta właśnie alienacja bywa niekiedy przesłanką podjęcia decyzji samobójczej, choć i tu jej interpretacja wiąże się wyraźnie z socjologiczną teorią anomii.

Samobójstwo altruistyczne - będące przeciwnie, skutkiem zbyt silnej integracji ze środowiskiem, zbyt silnej identyfikacji z celami, interesami i oczekiwaniami grupy, zbyt daleko posuniętej socjalizacji. Samobójstwo to klasycy zagadnienia egzemplifikowali najczęściej dobrowolną śmiercią starców w społeczeństwach pierwotnych czy obyczajem „sati ” (samo spaleniem wdów wraz ze zwłokami ich mężów). Oba te rytuały - jakkolwiek sporadycznie wciąż gdzieniegdzie praktykowane - odeszły już w przeszłość. Nie znaczy to jednak, że kodeksami honorowymi prowadzącymi aż do samozniszczenia kierowano się tylko we wspólnotach pierwotnych. Przeciwnie. Jeśli nawet pominiemy tu masowe samobójstwa sekt religijnych, to w tej kategorii mieszczą się najpewniej samobójstwa na wieść o przegranej wojnie (np. harakiri popełniane przez oficerów japońskich na wieść o kapitulacji), protestacyjne samo spalenie (praktykowane przez mnichów buddyjskich czy bohaterów walczących z systemem totalitarnym). A także samobójcze loty „.kamikaze” bądź mające na celu zniszczenie wroga, albo polegające jednocześnie na samozniszczeniu, zamachy bombowe terrorystów z Hamasu. Podłożem samobójstwa altruistycznego jest nadmierna identyfikacja ludzi z obowiązującymi normami społeczno - obyczajowymi.
Zagadnienie więzi społecznej istnieją różne rodzaje praw:
a) karne, które powoduje pewne sankcje
b) kooperacyjne przywraca stan sprzed naruszenia prawa
Temu podziałowi odpowiadają 2 typy więzi społecznej: ( więź to solidarność, coś co łączy, spaja ):

a) mechaniczna - opiera się na podobieństwie (jednostki zjednoczone, bo podobne do siebie) b) organiczna - oparta na specjalizacji; jednostki są zjednoczone przez to, że są komplementarne - ludzie uzupełniają się nawzajem

Każdy z tych typów ma charakter idealny - w rzeczywistości społecznej nie istnieją one pojedynczo, ale są wymieszane. Więzi mają charakter ewolucjonistyczny - we wcześniej szych etapach rozwoju społecznego przeważała solidamość mechaniczna.
Metodologia - jak analizować zjawiska społeczne
Dwie perspektywy:

1. 
   Funkcjonalna - odnosi się do funkcji jaką spełniają zjawiska dla danego społeczeństwa
   
2. 
   Historyczna - jakie są przyczyny właśnie tego zjawiska społecznego. Obie te perspektywy dopełniają się.
   

Twórczość Durkhieima była w niemałym stopniu nawiązaniem do trwających od początku stulecia dyskusji o kryzysie społecznym i drogach jego przezwyciężania. Twórczość ta to nieustanny dialog z konserwatyzmem, liberalizmem i socjalizmem - dialog, któremu towarzyszy intensywna praca nad tworzeniem podstaw „ naukowego racjonalizmu ”, który pozwoliłby skuteczniej rozwiązywać problemy praktyczne niż współczesne doktryny socjologiczne. Nie mógł pogodzić się z liberalizmem jako doktryną, która, jak sądził skłóca problematykę społeczną sprowadzając człowieka do homo economicus, społeczeństwo zaś do narzędzia zapewnienia ludziom maksimum niezależności i pomyślności materialnej. Dla niego społeczeństwo było przede wszystkim ogniskiem „ życia moralnego ”, dlatego też liberalizm jawił się jako doktryna równie niesłuszna jak niebezpieczna. Człowiek powinien być wychowany a zbiorowość organizowana.

Krytycznie usposobiony był również do socjalizmu, który wydawał mu się pod pewnym względem pokrewny liberalizmowi. Durkheim był najdalszy ad uznania za słuszne socjalistycznej diagnozy stanu społeczeństwa. ,jego zdaniem możliwości rozwojowe kapitalizmu nie zostały wyczerpane i nie ma powodu dążyć do stworzenia jakiegoś innego ładu społeczno - gospodarczego. Wystarczyło jego zdaniem przystosować obecne społeczeństwo do nowych warunków społecznego bytu. Położyć kres dezorganizacji i chorobliwego podniecenia. A to zależy od czynników moralnych, nie zać politycznych czy ekonomicznych. Aktywnie uczestniczył w popularyzacji francuskiego szkolnictwa, ale i opowiadał się bez zastrzeżeń za ideałami deklaracji praw człowieka i obywatela, w której pragnął widzieć fundament odnowionej moralności. Uważał, iż uczony musi szukać własnej drogi w rozwiązywaniu problemów społecznych, wchodząc w razie potrzeby w spór ze wszystkimi, choćby w poszczególnych sprawach skłonny był przyznawać im rację.

Kamieniem węgielnym w jego socjologii był postulat, aby traktować fakty społeczne jak rzeczy o których nie wiemy jeszcze niczego pewnego. Był to postulat nade wszystko metodologiczny. Zapewniał, że nie chce z góry przesądzać, jaka jest istota faktów społecznych lecz tylko proponuje zajęcie wobec nich pewnej postawy myślowej. Chodziło mu o to jak twierdził, by socjolog wprawił się w taki stan ducha w jakim znajdują się fizycy, chemicy i fizjologowie wtedy, gdy zapuszczają się w nie zbadane jeszcze regiony swej działalności naukowej. Inaczej mówiąc chodziło mu o to, aby socjolog podchodził do przedmiotu swych badań bez żadnych uprzedzeń. Durkheim przedstawia człowieka jako istotę rozdartą między duszę i ciało, zmysły i rozum, instynkt i świadomość. Aby postępować moralnie, człowiek musi zadawać gwałt swojej zwierzęcej naturze, zwierzęta bowiem, które nie kierują się wyłącznie instynktem, nie znają wyrzeczenia i ofiary, bez których nie ma czynu moralnego. Odrzucał wszelkie działania monistyczne, które likwidują problem, zamiast go rozwiązywać.

Moralność i rozum nie można wyprowadzić z cech człowieka jako organizmu biologicznego, ni sposób również uznać człowieka za istotę czysto duchową i unieważnić jego związki ze światem zwierzęcym. Twierdził, że człowiek wchodzący w życie religijne, bierze na siebie inną naturę, staje się innym człowiekiem. To dzięki religii pojawia się w ludzkim życiu doświadczenie czegoś, co ewentualnie przekracza granice zmysłowego doświadczenia. Jednostka odczuwa szacunek i lęk, każe powściągać naturalne odruchy i rezygnować z zaspokajania przemożnych kiedy indziej potrzeb organizmu. Dzięki religii okazuje się możliwe owo przejście od zwierzęcia do człowieka nad którym próżno głowili się filozofowie. Wielką różnicę między społeczeństwami zwierzęcymi i społeczeństwami ludzkim - pisał Durkheim - jest to, że w tych pierwszych jednostka rządzona jest wyłącznie od wewnątrz, przez instynkty, podczas gdy społeczeństwa ludzkie są zjawiskiem o szczególnym charakterze, które polega na tym, że pewne sposoby działanie narzucone lub przynajmniej proponowane są jednostce z zewnątrz, dołączają się do jej własnej natury, pierwszy krok w tym kierunku został zrobiony dzięki religii. Uważał, że socjologia może otworzyć nowe możliwości nauce o człowieku.

Twierdzenie o „ zewnętrznym ” w stosunku do jednostek w charakterze społeczeństwa nie było wszakże u Durkheima jedynie filozoficznym postulatem. Był przekonany, iż można je również dobrze uzasadnić empirycznie. Takie uzasadnienie wydawało mu się zresztą niezbędne, gdyż zależał do niego - jak sądził - byt socjologii, która ma sens tylko o tyle, o ile istnieją zjawiska, których swoistą przyczyną jest właśnie społeczeństwo.

Według Durkheima za takim pojmowaniem społeczeństwa przemawiały co najmniej cztery rodzaje argumentów:
•Po pierwsze „ posługiwał się on analogiami z nauk przyrodniczych.

•Po drugie korzystał z ustaleń głośnej w jego oczach psychologii tłumów powołujących się na to, że jednostki zgromadzone razem zachowują się zupełnie inaczej, niż zwykły zachowywać się w odosobnieniu.

• Po trzecie powoływał się na to, iż rzeczywistość społeczna jest dla jednostki zawsze rzeczywistością zastaną. Człowiek nie twory języka którym mówi, lecz uczy się go od grupy i nie wymyślał stosowanych przez siebie metod pracy, lecz przejmuje je od otoczenia.

• Po czwarte, Durkheim podkreślał, że świadomość jednostek jest zawsze świadomością fałszywą. Nie są nam znane pobudki naszych czynów. Uważamy się za bezinteresownych, podczas gdy działamy jak egoiści, wiemy, że kieruje nami nienawiść, podczas gdy dajemy się powodować miłości, zdaje się nam, że słuchamy rozumu, podczas gdy jesteśmy niewolnikami niezrozumianych przesądów.

Wszystko to miało przemawiać za tym, aby nie ujmować społeczeństwa jako „ sumy ” jednostek.

Bibliografia:

- Piotr Sztompke, Socjologia, Wyd. Znak, 2007
- Jerzy Szacki, Historia myśli socjologiczne, W-wa 1981, PWN
- Elżbieta Tarkowska, Ciągłość i zmiana socjologii framzuskiej,W-wa 1974
- Encyklopedia socjologii, Wyd. Oficyna naukowa,W-wa 1998 -2005
- Internet: http.www.heweanorfolk.sch.ziklcnrric!socłdurkheimhtmĄn(2 TSOCjet ttbtoy,4A5 „CYue