O‘qituvchi: Toshkent shahar Uchtepa tumani 287-maktab fizika fani o‘qituvchisi Xodjayeva Maxtuma Ziyatovna 10

MAVZU: Dinamika qonunlari.
O‘qituvchi:
Toshkent shahar Uchtepa tumani 287-maktab fizika fani o‘qituvchisi
Xodjayeva Maxtuma Ziyatovna
10
sinf
Fizika

Buyuk mutafakkir Aristotelning

Buyuk mutafakkir Aristotelning

yozishicha, “Agar jismga itaruvchi

kuch ta’sir etmay qolsa, harakatlanuvchi jism to‘xtab qoladi.”

Yerga nisbatan bo‘lgan tinch holatni jismning tabiiy holati deb tushuntirilgan.

Agar jismga boshqa hech

Agar jismga boshqa hech

qanday jism ta’sir etmasa, jism

Yerga nisbatan o‘zining tinch

holatini yoki to‘g‘ri chiziqli tekis

harakatini saqlaydi.

Galiley tomonidan o‘rnatilgan bu qonun mexanikaning asosiy qonunlarini tarkib toptirishda birinchi qadam bo‘ldi.

Dinamika grekcha

Dinamika grekcha

“dynamis” so‘zidan olingan

bo‘lib “kuch” degan ma’noni

bildiradi.

Jism tezligining o‘zgarishi

(ya’ni tezlanish) har doim boshqa bir jismning ta’siri tufayli vujudga keladi.

Jismlarning bir-biri bilan o‘zaro ta’sirlashish jarayoniga o‘zaro ta’sir deyiladi. Fizikada o‘zaro ta’sirlar doimo juft bo‘ladi.

•  

Dinamikaning birinchi qonuni:

Dinamikaning birinchi qonuni:

Inersial sistema deb ataluvchi shunday sanoq sistemalar mavjudki, undagi jism boshqa jismlardan yetarli darajada uzoq joylashgan bo‘lsa, tinch holatda yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatda bo‘ladi.

Nyutonning ta’biricha, mexanikada, jismlarning bir-biriga ta’siri natijasida tezlanish olishiga sabab bo‘ladigan miqdoriy o‘lchamga kuch deyiladi.

Nyutonning ta’biricha, mexanikada, jismlarning bir-biriga ta’siri natijasida tezlanish olishiga sabab bo‘ladigan miqdoriy o‘lchamga kuch deyiladi.

1) jismlarda tezlanish, kuch ta’siri tufayli bo‘ladi;

2) tezlanish beruvchi kuch boshqa jismlarning ta’siri tufayli yuzaga keladi.

Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, jismning olgan tezlanishi unga qo‘yilgan kuchdan tashqari jismning xossalariga ham bog‘liq. Mexanikada bu xossa jism massasi bilan ta’riflanadi.

Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, jismning olgan tezlanishi unga qo‘yilgan kuchdan tashqari jismning xossalariga ham bog‘liq. Mexanikada bu xossa jism massasi bilan ta’riflanadi.

Massa – jismning inertlik xossasini belgilaydi, ya’ni uning kuch ta’sirida qanchalik tezlanish olish qobiliyatini xarakterlaydi.

•  

Jismning olgan tezlanishi qo‘yilgan kuchga to‘g‘ri, jismning massasiga teskari proporsional bo‘ladi:

Jismning olgan tezlanishi qo‘yilgan kuchga to‘g‘ri, jismning massasiga teskari proporsional bo‘ladi:

=

Bu ifoda dinamikaning ikkinchi qonuni deyiladi.

•  

Dinamikaning uchinchi qonuni quyidagicha ta’riflanadi:

Ta’sir har doim aks ta’sirni vujudga keltiradi. Ular son qiymati jihatidan bir-biriga teng bo‘lib, bir to‘g‘ri chiziq bo‘ylab qarama-qarshi yo‘nalgan:

•  

1 - masala

Vodorod to‘ldirilgan havo shari arqonga bog‘lab qo‘yilgan. Agar shar tinch holatda bo‘lsa, qanday jismlarning ta‘siri o‘zaro muvozanatlashadi? (Shamolni hisobga olmang)

Yuqoriga yo‘nalgan kuchlar:

Yuqoriga yo‘nalgan kuchlar:

havodagi Arximed kuchi.

Pastga yo‘nalgan kuchlar:

Og‘irlik kuchi, ipning taranglik

kuchi, havoning qarshilik kuchi.

Javob: Arximed kuchini og‘irlik kuchi, ipning taranglik kuchi va havoning qarshilik kuchi muvozanatlaydi.

•  

2 - masala

2 – mashq 4 - masala

O‘zgarmas kuch ta’sirida harakat boshlagan jism birinchi sekundda 0,5 m yo‘l bosdi. Agar jismning massasi 25 kg bo‘lsa, ta’sir etuvchi kuch nimaga teng?

Berilgan: Formula:

Berilgan: Formula:

dan

dan

Topish kerak:

Yechish:

Javob:

•  

3 - masala

Massasi 4 t bo‘lgan yuk ortilmagan ( bo‘sh ) yuk avtomobili 0,3 m/ tezlanish bilan harakatlana boshladi. Agar avtomobil o‘sha tortishish kuchida joyidan 0,2 m/ tezlanish bilan qo‘zg‘alsa, avtomobilga ortilgan yukning massasi qancha?

•  

Berilgan: Formulasi:

Berilgan: Formulasi:

Topish kerak:

•  

Yechish:

Javob:

•  

Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar

1. Dinamika qonuni bo‘yicha Galiley aytgan fikrda qanday xatolik bor edi?

2. Inert massa deganda nimani tushunasiz?

3. O‘zingizga ma’lum bo‘lgan o‘zaro ta’sirlarga misollar keltiring.

4. O‘zaro ta’sir natijasida nega jismlar har doim ham tezligini o‘zgartirmaydi?

5. 2-mashqning 5-masalani yechish. (44-bet).