Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
21 gəlirli vəzifələrini tutmaq uğrunda mübarizəsini, Azərbaycanın cənub vilayətlərinin hakimi Üləma bəyin qiyamını, Şirvan bəylərbəyi Əlqas Mirzənin xəyanətini, Sultan Süleymanın Azərbaycana dörd yürüşünü və s. əks etdirir. Əsərdə Azərbaycandakı xalq üsyanları, o cümlədən 1571-1573-cü illərdə Təbrizdə sənətkarların və şəhər yoxsullarının baş vermiş üsyanı haqqında qiymətli material vardır 63 .
elmdə, demək olar ki, tədqiq edilməmiş Qazi Əhməd İbrahim Quminin “Xülasət ət-təvarix” (“Tarixlərin xülasəsi”) əsəri qeyd olunmalıdır. Bu əsərin əlyazmaları olduqca nadirdir. Keçmiş SSRİ-də qədim əlyazmaların saxlandığı obyektlərdə bu nüsxələr yoxdur. Həmin əsər haqqında ilk dəfə 1935-ci ildə Valter Hins məlumat vermişdir. Müharibədən əvvəl Berlindəki Prussiya dövlət kitabxanasında saxlanılan əsərin əlyazmasının qısa təsviri də ona məxsusdur 64 . “Xülasət ət-təvarix” Qazi Əhmədin yeganə əsəri deyildir. ”Məcmə əş - şüəra” ədəbi antologiyası 65 və B.N.Zaxoderin rus dilinə tərcümədə nəşr etdirdiyi “Gülüstan-i hünər” 66 əsəri də onun qələminin məhsuludur. Bizə qədər gəlib çatmış “Xülasət ət-təvarix”in hissəsi, Qazi Əhmədin öz sözlərindən aydın olduğu kimi, hicri 999 (1590-1591)-cu ilə qədər Səfəvilərin tarixini əhatə edən tarixi xronikanın yalnız sonuncu- beşinci cildini təşkil edir. Birinci dörd cild bizə qədər gəlib çatmamışdır; ehtimal etmək olar ki, onlar ümumiyyətlə yazılmamışdır. Qazi Əhməd əsərin altıncı cildini yazmaq niyyətini nə dərəcədə həyata keçirdiyini də iddia edə bilmərik. Qazi Əhməd əsərlərindən istifadə etdiyi aşağıdakı Səfəvi salnaməçilərinin adlarını çəkir: Əmir Sultan İbrahimi Əmini Hərəvi (“Fütuhat-i Şah-i”nin müəllifi), Mir Mahmud ibn Xondəmir, Mövlana Həyati Təbrizi (?), Qazi Əhməd Qəffari (“Tarix-i Cahan-ara”nın müəllifi), Həsən bəy Rumlu (“Əhsən ət- təvarix”in müəllifi) 67 . Müəllif göstərir ki, o, beş cildin hamısına ömrünün on iki ilini sərf etmişdir
68 .Buradan da onun salnaməni təqribən 1578-ci ildə tərtib etməyə 22 başladığı aydın olur. Əsər I Təhmasibin hakimiyyətinin son on ili, II İsmayıl, Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyət illəri və I Şah Abbasın hakimiyyətinin başlanğıcı üçün mühüm ilkin mənbədir. Hətta əsərin səthi nəzərdən keçirilməsi göstərdi ki, bunda da söhbət Həsən bəy Rumlu və İsgəndər bəy Münşinin əsərləri arasındakı boşluğu doldurmaq üçün mühüm mənbənin səhihliyindən gedir. Əgər I İsmayıla qədərki dövr də daxil edilməklə həmin dövr üçün materialın verilməsi ən mühüm hadisələr üzərində qurulursa, I Təhmasibin hökmdarlığı zamanından başlayaraq bölgü illər üzrə aparılır, yeni fəsillər yeni ildən - Novruz bayramından başlanır. Xronika tam halda nəşr olunmamışdır. Əsərin yalnız başlanğıc hacri 909 (1503-1504) 69 -cu ilədək və son 70 (I Şah Abbas hakimiyyətinin ilk illəri) hissələri dərc olunmuşdur 71 . Mövzunun tədqiqi üçün ilk dəfə olaraq Mahmud ibn Hidayətulla Nətənzinin “Nəqavət əl-əsar fi zikr əl-əxyar (yaxud əxbar)” (“Dindar adamlar haqqında hekayələrdəki əsərlərdən ən yaxşısı”) 72 əsərindən istifadə edilmişdir. Müəllif barədə məlumatlar çox cüzidir və yalnız əsərin daxilində olanlardan ibarətdir. O, ruhani ailəsində doğulmuşdur. Onun atası Şah I Təhmasibin qardaşı, Heratın Səfəvi hakimi olmuş Bəhram Mirzənin himayəçiliyindən istifadə etmişdir. Müəllifin göstərdiyinə görə, o, gənc yaşlarından tarix və ilahiyyata dair kitablar oxumağa həvəs göstərmişdir. Mahmud Nətənzi hicri 938 (1531-1532)-ci ildə anadan olmuş, 998 (1590)-ci ilin yazında, yəni artıq 60 yaşına çatanda əsəri yazmağa başlamışdı. Nətənzinin əsəri iki ciddən ibarətdir. Birinci cilddə I Şah Təhmasibin ölümündən (1576) I Şah Abbasın hakimiyyətə gəlməsinədək (1587) olan dövrdə baş vermiş ən mühüm hadisələr şərh edilir. Birinci cildə nisbətən daha müfəssəl olan ikinci cild I Şah Abbasın hakimiyyətinin hicri 1007 (1598-1599)-ci ilədək ilk on bir ilini əks etdirir. Deməli, əsər başa çatan zamanda müəllifin 69 yaşı olmuşdur 73 . Nətənzinin təsvir etdiyi, I Şah Abbas dövrünə qədərki bir çox hadisələr başqa salnaməçilər tərəfindən ya tamamilə qeyd olunmur, ya da 23 çox yığcam şərh edilir. Belə hadisələrə I Şah Təhmasibin dəfn olunmasını, II İsmayılın vəfatından sonra fırıldaqçıların meydana çıxmasını, onun pul islahatları haqqında məlumatları və s. misal göstərmək olar. Əsərdə 70-80-ci illərin axırlarında baş vermiş müharibələr, I Abbasın taxta çıxması ərəfəsində Səfəvilər dövlətinin daxili siyasi vəziyyəti haqqında mühüm təfsilatlar vardır. Mahmud Nətənzi istifadə etdiyi mənbələrin adını çəkmir. Lakin izahından aydın olur ki, onun qələmə aldığı məlumatların əsas hissəsi şəxsi müşahidələrə və rəsmi sənədlərə, habelə şahidlərin söylədiklərinə əsaslanır. Material hissələrə, yaxud fəsillərə bölünmədən, xronoloji ardıcıllıqla düzülmüşdür. Müəllif yalnız hadisələri deyil, həm də onlarin səbəblərini şərh etməyə cəhd göstərir 74 . Şərəfxan Bidlisinin “Şərəfnamə” əsəri I Şah Təhmasibin hakimiyyətinin son illərində və II İsmayılın dövründə Səfəvilər dövləti haqqında bir çox maraqlı məlumatlar verir. Y.İ.Vasilyevanın yazdığı kimi, ”Şərəfxan öz salnaməsində İranda daxili siyasi hadisələrin, xüsusilə də, 1576-cı ildə I Şah Təhmasibin vəfatından sonrakı ictimai dövrünün düzgün qiymətini verir” 76 . Müəllif, Səfəvilərin feodal “nərdivanında” yüksək mövqe tutan Bidlis şəhərinin irsi hakimlər nəslindən idi . Şərəfxan təsvir etdiyi bir çox hadisələrin canlı şahidi və iştirakçısı olmuşdur. Məsələn, o, II Şah İsmayılın tapşırığı ilə “mərhum şahın” (I Təhmasibin - O.Ə.) var-dövlətini, dövlət xəzinəsini və qalan əmlakını” mühafizə etmiş və bunun ətraflı təsvirini vermişdi 77 . 1578-ci ildə Osmanlı hücumuna qədər Azərbaycanın daxili həyatı, əhalinin vəziyyəti və vergi sistemi haqqında onun verdiyi məlumatlar xüsusilə maraqlıdır. Müharibənin əvvəlində Səfəvilərin uğursuzluqları və özünün xudbin mənafeyi ucbatından Şərəfxan Səfəvilərdən üz döndərərək Osmanlı sultanı III Muradın tərəfinə keçmiş, onun Azərbaycana yürüşlərində iştirak etmişdir. Əsərin sonuncu hissələrində Osmanlı informasiya mənbələrinin güclü təsiri hiss olunur və buna görə də 80 - 90-cı illərə dair məlumatlar tam deyildir və birtərəfli səciyyə daşıyır. Müəllif rəsmi Osmanlı təmayülünın tərəfdarı
Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|