O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash. Oila tarbiyasi, uning maqsadi, vazifalari, mazmuni reja

«Odob-axloq inson ko’rki» mavzusida qisqa (10 minutlik) munozara o’tkazing.

Munozara davrida qator insoniy sifatlarni ham ko’rib chiqamiz. Eng avvalo inson fazilatlarining o’zaro munosabatlarini va o’rnini aniqlab olmog’imiz lozim. Insonning ma’naviyati uning odobi, xulqi, madaniyatidan tashkil topadi. Ma’naviyat esa aqliy, axloqiy, huquqiy, iqtisodiy va siyosiy bilimlar zamirida shakllanadi.

Sifat alohida bir shaxsning muayyan bir xislatini ifodalovchi kategoriyadir.

Fazilat - alohida shaxs, el, elat, xalq ulusga taalluqli bo’lgan ijobiy axloqiy sifat majmui.

Odamning inson sifatida shakllana borishi jarayonida uning kamolat darajasi odob, axloq, madaniyat, ma’naviyat elementlarining unda qanchalik mujassamlashganligi bilan belgilanadi. Shu o’rinda bu kategoriyalarning mohiyati ustida to’xtalib o’tish joizdir.

Odob - har bir insonning o’zi bir inson yoki jamoa bilan bo’lgan muloqotida hamda yurish - turishida o’zini tuta bilishidir.

Axloq - jamiyatda qabul qilingan, jamoatchilik fikri bilan ma’qullangan xulq - odob normalari majmui.

Madaniyat - jamiyat va unda yashovchi fuqarolarning faoliyati jarayonida to’plangan barcha ijobiy yutuqlar majmuasi.

Ma’naviyat - inson ongini aks ettiruvchi barcha ijobiy, ruhiy, intellektual fazilatlar majmuasi.

Mushohada qilish aqlning peshlanishiga olib keladi. Aql ongni sayqallaydi, ong esa moddiy va ma’naviy manbaga aylanadi. Shu tarzda inson sekin - asta takomillashib, komillikka erishib boradi.

^{Musulmon axloqining asoslari mazmunan boy va rang - barang ko’rinishlarda namoyon etadi. Qur’oni Karimdagi, Hadisi Sharifdagi asrlar davomida ota - bobolarimiz hayotida tarkib topgan milliy urf - odatlar, ma’naviyatimiz sarchashmalari Forobiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqa olimu yozuvchilarning axloq haqidagi fikr-mulohazalari hozirgacha o’z qadr- qimmatini yo’qotmagan.}

Milliy istiqlol mafkurasining ma’naviy, madaniy va yuksak axloqiy - ruhiy qadriyati shundaki, u hamma vaqt har qanday sharoitda kishini halollikka da’vat etadi. Zotan, uning siyosiy ahamiyati va ma’naviy qadriyati ham xuddi shu bilan belgilanadi.

Ma’naviy-axloqiy tarbiyada vijdonning o’rnini qanday tushunasiz?

Tarbiyada vijdon eng oliy ma’naviy - insoniy sifatdir. Vijdon tushunchasi, insonning vijdoniy sifati, uning ongi, qalbi, aqli va irodasiga bog’liqdir. Chunki insonning ichki ruhiy kechinmalarida yaxshilik va yomonlik doimo kurashda bo’ladi. Agar inson biror ma’naviy vaziyatda o’z qalbiga quloq solib, irodasini ishga solsa, g’arazgo’ylik, mansabparastlik, molparastlik kabi g’ayri insoniy illatlardan ustun chiqib oqilona ish ko’rsa uning vijdoniy sifati yuqoriligini ko’rsatadi. Inson qalbida g’ayri insoniy illatlarning ustun bo’lishi aslida ma’naviy kasallikdir. "Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar" risolasida shunday deyiladi: «Milliy mafkura insonga faqat moddiy boyliklar va ne’matlar uchun emas, avvalo, Alloh taolo ato etgan aql - zakovat, iymon - e’tiqod tufayli yuksak ma’naviyatga erishish uchun intilib yashash lozimligini anglatadigan, bu murakkab va tahlikali dunyoda uning taraqqiyot yo’lini yoritadigan mayoqdir»⁴.

Har bir kishi o’z - o’ziga, kasbiga, davlatiga, xalqiga, insoniyatga, olamga vijdoniy munosabatda bo’lishi lozim.



^{Jamiyat mafkurasi - milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda katta rol o’ynaydi. Ularning merosini o’rganish talabalarni ruhiy - ma’naviy barkamol inson etib tarbiyalashga katta yordam beradi.}

«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning ilmiy - amaliy, ma’naviy - ma’rifiy qimmati, eng avvalo, shundan iboratki, u jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. Mamlakatimiz Prezidenti "Tafakkur" jurnali bosh muharririning savollariga bergan javobida aytgandek, bunday odamlar uyushgan jamiyatni, u barpo etgan ma’naviy - ruhiy muhitni soxta aqidalar, baqiriq - chaqiriqlar, havoi shiorlar bilan aslo buzib bo’lmaydi. Ularni aql - idrok va qalb amri bilan o’zlari tanlab olgan hayotiy maqsadlaridan ham chalg’itib bo’lmaydi.

«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ko’zda tutilgan asosiy maqsadlardan yana biri insonni intellektual va ma’naviy - axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan bog’liq bo’lgan uzluksiz ta’lim, ya’ni maktabgacha ta’lim, umumiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus, kasb - hunar ta’limi, oliy ta’lim va oliy o’quv yurtlaridan keyingi ta’lim tizimi orqali har jihatdan barkamol shaxs - fuqaroni shakllantirishdan iboratdir.
«Komillikning asosiy belgilari» mavzusida kichik munozara tashkil eting. «Aqliy hujum» usulidan foydalangan holda mazkur muammoga javob izlanadi.

Bunda M. Mahmudovning fikrlarini e’tiborga olishingiz lozim. U yurtboshimizning «Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat qilsin» asarida komil inson shaxsi kontekstida qaraladigan yuzdan ortiq deskriptor⁵ mavjudligini aytib, ularni qisqartirilgan holda keltiradi. Bular: 1) o’zini anglash; 2) o’zligini anglash; 3) an’analarini anglash; 4) xalqning orzu-istaklarini bilish; 5) jamiyat oldidagi maqsadni tushunish; 6) yagona milliy bayroq ostida birlashish; 7) xalq va davlat xavfsizligi to’g’risida qayg’urish; 8) vatanni sevish; 9) el-yurtga sadoqat; 10) insonparvarlik hissi; 11) odamiylik fazilatlari; 12) o’tmish va kelajak o’rtasidagi vorislik; ulug’ ajdodlar merosini egallash; 14) milliy qadriyatlarni bilish; 15) umumbashariy qadriyatlarni egallash; 16) yurt birligi to’g’risida qayg’urish; 17) o’z oldiga maqsad qo’ya bilish; 18) ta’lim-tarbiya birligi; 19) ta’lim-tarbiyaning ongni o’zgartirishi; 20) ong, tafakkurning jamiyatni o’zgartirishi; 21) mustaqil fikrlash; 22)ijtimoiy-siyosiy iqlim o’zgarishi; 23) insonning hayotda o’z o’rnini topishi; 24) iymoni butunlik, 25) sog’lom fikrlilik; 26) zehn-zakovatli yoshlarni tarbiyalash va shakllantirish⁶.

«Komillik- mehr-muruvvat, adolat, to’g’rilik, vijdon, or-nomus, iroda, tadbirkorlik, matonat kabi ko’plab asl insoniy xislat va fazilatlarning majmuidir»⁷.

<sup>Komillikni orzu qilmagan, barkamol avlodni voyaga yetkazish haqida qayg’urmagan xalqning, millatning kelajagi bo’lmaydi. Komil inson g’oyasi azal-azaldan o’zbek xalqimizning ezgu orzusi, millat ma’naviyatining uzviy bir qismi bo’lib kelgan.

Oila murakkab ijtimoiy guruh bo’lib, biologik ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy va ruhiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi.</sup>

Oila tor maishiy tushuncha emas, balki u ijtimoiy jamoadir. Shu sababli oilalar birlashib jamiyatni tashkil qiladi. Oila jamiyatning boshlang’ich ijtimoiy bo’g’ini bo’lib, o’zida oila a’zolarining ehtiyojlari, qiziqishlari, mayllari, tarbiyasi va boshqa ijtimoiy faoliyat turlarini aks ettiradi.

Bu muqaddas dargohda kelajak kishisi kamolga yetadi. Keksalar ko’pincha «Bug’doy eksang bug’doy olasan, arpa eksang- arpa olasan» deyishadi. Shuning uchun ham kelajagimizning qanday bo’lishi bugun qanday hayot kechirayotganimizga, bolalarimizga qanday tarbiya berayotganimizga, ular qalbini qanday tuyg’ular, orzular bilan to’ldirayotganimizga bog’liq.

Oilaviy tarbiya doimo o’zining murakkab va ko’p qirraliligi, ajoyib va serjiloligi bilan ajralib turadi. Bu shu bilan izohlanadiki, har bir oila o’ziga xos bir olam, olam ichidagi olam, shu bilan birga olamga sig’magan olam, u tarbiya ishida o’ziga xos, takrorlanmas xususiyatlarni o’zida namoyon qiladi.

Biz oila haqida gapirar ekanmiz, unga qanday vazifa (funksiya)lar yuklatilganligini bilishga qiziqishimiz ham shubhasiz.

Oilaning asosiy vazifalari, funksiyalari quyidagilardan iborat: