Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
MÜNDƏRİCAT ÖN SÖZ
Qısaltmalar. GİRİŞ
1.
TƏDQİQAT ÜSULU VƏ MƏNBƏLƏRİN XÜLASƏSİ 2.
ORTA ƏSR AZƏRBAYCAN ŞƏHƏRLƏRİ 3.
ORTA ƏSRLƏRDƏ YAŞAMIŞ AZƏRBAYCANLI ALİMLƏR I.
Arranlı alimlər II.
Bərdəli alimlər III.
Bərdicli alimlər IV.
Bərzəndli alimlər V.
Beyləqanlı alimlər VI.
Dərbəndli alimlər VII.
Düveynli alimlər VIII.
Əbhərli alimlər IX.
Əhərli alimlər X.
Ərdəbilli alimlər XI.
Gəncəli alimlər XII.
Marağalı alimlər XIII.
Mərəndli alimlər XIV.
Miyanəli alimlər XV.
Naxçıvanlı alimlər XVI.
Səlmaslı alimlər XVII.
Sərablı alimlər XVIII.
Sücaslı alimlər XIX.
Sührəvərdli alimlər XX.
Şirvanlı alimlər XXI.
Təbrizli alimlər XXII.
Tiflisli alimlər XXIII.
Urmiyəli alimlər XXIV.
Uşnuhlu alimlər XXV.
Varsanlı alimlər XXVI.
Xalxallı alimlər XXVII.
Xoylu alimlər XXVIII.
Xunəli alimlər XXIX.
Qarabağlı alimlər XXX.
Zəncanlı alimlər NƏTİCƏ İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏLƏR ييالله الرّحمن الرّح مسب ÖN SÖZ 2009-cu ilin ramazan ayına təsadüf edən günləri idi. Şəmsəddin Zəhəbinin hədis hafizlərinin bioqrafiyaları haqqındakı ‚Təzkərətü’l-Hüffaz‛ adlı əsərinin fihristini vərəqləyirdim və ‚Bərdəi‛ nisbəsi ilə rastlaşdım. Sonra ‚Ərdəbili‛, ‚Miyanəci‛, ‚Bərdici‛, başqa bir ‚Bərdəi‛ nisbəsinə rast gəldim. Fihristdəki səhifə nömrələrini bir kənara qeyd edib bu şəxslərin tərcümeyi-hallarını oxuyanda marağım daha da artdı. Bu nisbələrin sahiblərinin həyat hekayələrini oxuduqca üzərində yaşadığımız torpaqların necə mümtaz insanlar yetişdirdiyinin şahidi oldum. Daha əvvəl də bir sıra azərbaycanlı alimlərin bioqrafiyaları, həyat və elmi fəaliyyətləri ilə tanış olmuş, bu mövzuda araşdırma aparmışdım. Lakin ‚siqa‛, ‚müksir‛, ‚səduq‛ kimi böyük hədis alimləri üçün istifadə edilən titulların daşıyıcısı olan azərbaycanlı alimlərin həyat hekayələri ilə ilk dəfə bu qədər yaxından tanış olmuşdum. Şəmsəddin Zəhəbinin əsərindən sonra hədis alimlərinin həyat və fəaliyyətlərindən bəhs edən digər rical kitablarını, təbəqat və təzkirələri tədqiq etməyə başladım. Başa düşdüm ki, nəhəng bir dəryanın sahilində dayanmışam. Bu dəryanın dərinliklərinə dalmağın artıq sadəcə bir tədqiqatçı kimi ‚işim‛ deyil, bir müsəlman və azərbaycanlı olaraq borcum olduğunu dərk etmişdim. Həyat və elmi fəaliyyətlərini aydınlığa qovuşdurmaq bu nadir şəxsiyyətlər qarşısında mənəvi borcum idi. Sadəcə hədis alimləri deyil, orta əsrlərdə Azərbaycan torpaqlarında yetişmiş, bu məmləkətin övladı olan fəqih, müfəssir, mütəkəllim, qarilərin də həyat və elmi fəaliyyətləri haqqında mənbələrin nəql etdikləri məlumatları toplamaq qərarına gəldim. Beləcə bir illik gərgin və fasiləsiz əməkdən sonra ərsəyə gələn bu əsərin təməli qoyulmuş oldu. Azərbaycanlılar ərəblərdən sonra İslamı, kütləvi surətdə, qəbul etmiş ilk millətdirlər. Allah Rəsulu Muhəmmədin (م) vəfatından cəmi 7 il sonra, 639-cu ildə Xoy və Səlmas şəhərlərinin əhalisinin böyük əksəriyyətinin İslamı qəbul etdiyi barədə tarixi mənbələr məlumat verirlər. İrəlidə, Azərbaycan şəhərləri haqqında məlumat verərkən, bu barədə daha ətraflı danışacağıq. Xilafətin şimala açılan qapısı olan Azərbaycan, ərəblərlə əsrlər boyu davam edən müharibələr aparmış Xəzər xaqanlığı ilə həmsərhəd olması səbəbiylə böyük strateji əhəmiyyət kəsb etmişdi. Bu səbəbdən də istər raşid xəlifələr (ٕ), istərsə də Əməvi və Abbasi xəlifələri İslamın bu coğrafiyada yayılmasında maraqlı olmuşdurlar. Xilafətin şimal sərhədinin təhlükəsizliyinin təmini üçün Azərbaycana kütlələr halında ərəb qəbilələri köçürülmüşdü. Bu köçürmə siyasəti İslamın azərbaycanlılar arasında yayılması prosesini sürətləndirmişdi. Sonrakı əsrlərdə İslam Azərbaycanda sürətlə yayılmış və böyük əksəriyyəti atəşpərəstliyə, müəyyən bir qismi isə xristianlığa sitayiş edən ölkə əhalisinin müştərək dininə çevrilmişdi. Din birliyinin meydana gəlməsi Azərbaycanın siyasi bütünlüyünün möhkəmlənməsini təmin etməklə yanaşı elmi və mədəni tərəqqi üçün də təkanverici amil olmuşdu. Abbasi xilafəti dövründə Azərbaycanın iri şəhərləri elmi və mədəni həyatın canlılığı ilə seçilirdi. Xilafətin zəifləməsi və mərkəzdənqaçma meyllərinin artması dövründə də bu canlılıq zəifləməmişdi. Hətta deyərdim ki, əksinə daha da qüvvətləndirmişdi. Xilafətin zəiflədiyi dövrdə Bağdaddan formal asılılığı olan Rəvvadi, Salari, Saci, Şəddadi və Şirvanşahlar kimi Azərbaycan dövlətlərini idarə edənlər hakim olduqları şəhərlərin istər iqtisadi-ticari, istərsə də elmi-mədəni inkişafında maraqlı idilər. Ticari-iqtisadi canlanmanın və tərəqqinin müşahidə edildiyi şəhərlər bir müddət sonra ölkənin ziyalı potensiyalını da özünə cəlb etməyə başlayırdı. Bu da öz növbəsində həmin şəhərlərdə elm və tədris ocaqlarının yaranıb inkişaf etməsinə səbəb olurdu. İrəlidə barələrində bioqrafik məlumat verəcəyimiz şəxslərin yaşadığı dövrlərlə onların yetişdikləri şəhərlərin tarixini müqayisə edərkən bunu rahatlıqla təsbit etmək mümkün olacaqdır. Məsələn klassik ərəb coğrafiyaşünaslarının ‚Arranın anası‛ adlandırdıqları Bərdə şəhəri xilafət dövründə Azərbaycanın şimalında inzibati mərkəz olmuşdur. İnzibati- siyasi əhəmiyyət qazanması tezliklə bu şəhərin ticari-iqtisadi inkişafına da təkan vermişdi. Bu inkişaf X əsrin ortalarında rusların Bərdəni xarabazara çevirmələrinə qədər davam etmişdir. ‚Bərdəi‛ nisbəsi daşıyan alimlərin də məhz VIII-X əsrlərdə yaşaması iqtisadi-ticari canlanmanın qaçılmaz olaraq elmi-mədəni tərəqqiyə təkan verdiyi barədəki fikrimizi dəstəkləyir. Eləcə də ‚Naxçıvani‛ nisbəsi daşıyan alimlərin daha çox XII-XIII əsrlərdə, yəni Atabəylərin hakimiyyəti dövründə, ‚Gəncəvi‛ nisbəsi daşıyan alimlərin isə X-XI əsrlərdə, yəni Şəddadilərin hakimiyyəti illərində yaşamalarını da buna nümunə göstərmək olar. Bu iki şəhər adı çəkilən dövlətlərin Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|