coğrafiyasında yaşayan müsəlmanların böyük əksəriyyəti bu fiqhi məzhəbin
mənsubları olmuşdurlar. Şafi’i təbəqatlarından Cəmaləddin Əbdürrəhim Əsənvinin
Təbəqatu’s-Şafi’iyyə,
Əbu Bəkr ibn Qazi Şuhbənin
Təbəqatu’s-Şafi’iyyə,
Təqiyəddin ibnü’s-
Səlah Şəhrəzurinin Təbəqatü’l-Füqəhai’ş-Şafi’iyyə, Tacəddin Əbdülvəhhab Sübkinin
Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə əl-Kübra, İbn Kəsir əl-Ənsarinin
Zeyl Təbəqatü’l-Füqəhai’ş-Şafi’iyyə adlı
əsərləri tez-tez müraciət etdiyimiz bioqrafik mənbələrdir. Ümumiyyətlə fiqhi
məzhəblərə, yəni hüquq məktəblərinə aid təbəqat kitabları İslam dünyasının elm tarixi
ilə maraqlanan tədqiqatçılar üçün əvəzedilməz mənbələrdir. Fiqhi məzhəblərlə yanaşı
hər bir elm sahəsinə aid alimlərin həyat və fəaliyyətlərindən bəhs edən təbəqat
kitablarını bu kateqoriyaya daxil etmək olar. Əbdürrəhman Hənbəlinin Zeyl Təbəqatu’l-
Hənabilə, Muhyəddin ibn Əbü’l-Vəfanın
Cəvahirü’l-Muziyyə fi Təbəqatü’l-Hənəfiyyə,
Zeynəddin ibn Qutlubuğanın Tacü’t-Tərcim fi Təbəqatü’l-Hənəfiyyə, Əlaəddin Əli
Xınalızadənin Təbəqatü’l-Hənəfiyyəsi burada istifadə olunmuş hənəfi və hənbəli
fəqihlərinin tərcümeyi-hallarından bəhs edən əsərlərdir. Bundan başqa təfsir, hədis,
qiraət və tibb sahəsində öz dövrünün tanınmış elm adamlarının bioqafiyalarının
yazıldığı təbəqat kitablarına da müraciət edilmişdir. Bunlardan ən əhəmiyyətliləri
sırasında Şəmsəddin Davudinin Təbəqatü’l-Müfəssirin adlı İslam dünyasında yetişmiş
təfsir alimlərinin bioqrafiyalarına dair əsərin adını çəkmək olar. İbn Əbdülhadi əd-
Diməşqinin Təbəqatu-Üləmai’l-Hədis adlı dörd cildlik əsərində məşhur hədis alimlərinin
həyat və fəaliyyətindən bəhs edilmişdir. Burada əsərin 1997-ci il Beyrut çapından
istifadə edilmişdir. Əsərlərinə ən çox müraciət etdiyimiz müəlliflərdən biri də türk
mənşəli alim Şəmsəddin Zəhəbidir. 1273-cü ildə Dəməşqdə dünyaya gələn alimin ata-
babaları Anadoludan köçüb Şam diyarında məskunlaşmışdırlar. Şəmsəddin Zəhəbi
təfsir, hədis, hüquq və tarix sahəsində dərin biliyi ilə fərqlənmişdi. Gənclik illərində
İslam coğrafiyasının başlıca elm və mədəniyyət mərkəzlərini gəzərək şeyxülislam
Təqiyəddin ibn Teymiyyə, şeyx Yusif əl-Mizzi, şeyx Elməddin Qasım əl-Birzali, İbn
Dəqiq əl-İd kimi öz dövrünün tanınmış alimləri ilə görüşüb onların elmi bilik və
fikirlərindən faydalanmışdı. Şəmsəddin Zəhəbi ümumilikdə müxtəlif elm sahələrinə
dair 235 əsərin müəllifidir. Bunlardan 148-i tarixə aiddir. Şəmsəddin Zəhəbi istifadə
etdiyi tarixi mənbələr haqqında təfsilatlı məlumat verməsi və xronoloji ardıcıllığa dəqiq
riayət etməsiylə seçilir. Onun
Kitab Təzkərətü’l-Hüffaz adlı əsəri ilk dövr hədis hafizləri
və
mühəddislərin
tərcümeyi-halının
öyrənilməsi
baxımından
əvəzedilməz
mənbələrdən biridir. Müəllifin Mizanü'l-E'tidal fi Nəqdi’r-Rical, Müştəbih fi Əsmai’r-Rical
adlı əsərləri də yenə hədis alimləri və hədis raviləri haqqında qiymətli məluatların
toplandığı əsərlərdir. Şəmsəddin Zəhəbinin Siyəru Ə’lamü’n-Nübəla adlı əsəri isə 24
cildlik bioqrafik ensklopediyadır. Bu əsər İslamın ilk günlərindən müəllifin vəfat
tarixinə (1347) qədərki təqribən altı əsrlik dövrdə yaşamış, müxtəlif elm sahələrində
şöhrət tapmış alimlər, dövlət və mədəniyyət xadimləri haqqında çox dəyərli
məlumatları ehtiva etməkdədir.
XII əsrdə Azərbaycanda yaşamış hədis alimləri haqqında hafiz Əbu Tahir Əhməd əs-
Süləfi İsfəhaninin (1083-1181) verdiyi məlumatlar son dərəcə əhəmiyyətlidir. Belə ki,
məşhur azərbaycanlı filoloq, Xətib Təbrizi adı ilə şöhrət tapmış Əbu Zəkəriyyə Yəhya
Təbrizinin tələbələrindən biri olub ondan ərəb qrammatikası dərsləri alan hafiz Əbu
Tahir əs-Süləfi 1107-ci ildən etibarən təhsil almaq məqsədiylə səyahətə çıxmış, İslam
coğrafiyasının başlıca elm və mədəniyyət mərkəzlərini gəzmişdi. O cümlədən
Azərbaycanın Marağa, Miyanə, Təbriz, Ərdəbil, Xoy, Düveyn, Şirvan, Tiflis, Dərbənd
kimi şəhər və vilayətlərini gəzərək buradakı hədis alimləri ilə görüşmüş və onlardan
dərs almışdı. Əbu Tahir əs-Süləfi bu elmi səyahətlərində görüşdüyü alimlərin
bioqrafiyası və onlardan aldığı dərslərin xülasəsini özünün Mu’cəmü’s-Səfər və
Ərbəinü’l-Büldaniyyə adlı əsərlərində qeyd etmişdir.
XII əsrdə Azərbaycanın şəhərlərini gəzərək buradakı alimlərdən hədis dərsləri almış
digər bir alim də 1105-ci ildə Dəməşqdə dünyaya gəlmiş Əli ibn Əsakirdir (öl. 1175).
1134-cü ildə Suriyadan yola çıxan İbn Əsakir Azərbaycan, İran, Xorasan və
Mavəraünnəhrin böyük şəhərlərinə səyahətlər etmiş, buraların qabaqcıl alimlərinin
dərslərini dinləmək fürsəti tapmışdı. İbn Əsakir öz dövrünün tanınmış mühəddis, fəqih
və tarixçilərindən biridir. Onun tarix sahəsində qələmə aldığı ən məşhur əsəri Tarixu-
Mədinəti-Diməşqdir. Əsər 1995-2000-ci illərdə Mühibbəddin əl-Əmrəvi tərəfindən
Beyrutda 80 cild halında nəşr edilmişdir. Bu əsər Dəməşq şəhərinin müfəssəl tarixidir.
Əsər Dəməşqin yerləşdiyi coğrafiyanın üstün cəhətləri, topoqrafiyası, saraylar,
imarətlər, məscidlər, məktəblər, mədrəsələr, kilsələr, karvansaraylar, hamamlar,