Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
meydanlar, kanallar və digər tikililəri haqqındakı ətraflı məlumatlarla başlanır. Sonrakı cildlərdə isə Dəməşqdə yetişmiş, həmçinin buraya köçüb gəlmiş və bir müddət Dəməşqdə yaşamış müxtəlif elm sahələrinə mənsub alimlər, xəlifələr, sərkərdələr, şəhərin qaziləri, canişinləri, hökmdarları haqqında geniş məlumat verilir. Elmi dairələrdə İbnü’l-Fuvati kimi tanınan Kəmaləddin Əbü’l-Fəzl Əbdürrəzzaq ibn Əhməd əş-Şeybaninin (1244-1323) Təlxis Məcməü’l-Adab fi Mu’cəmü’l-Əlqab adlı əsəri də orta əsrlərdə yaşamış görkəmli azərbaycanlıların həyat və elmi yaradıcılığını öyrənmək baxımından əvəzedilməz mənbələrdən biridir. Əsilzadə ailəsinə mənsub İbnü’l-Fuvati 14 yaşında ikən Bağdadın işğalı vaxtı moğollara əsir düşmüş, Nəsrəddin Tusinin vasitəçiliyi ilə əsirlikdən azad edilmişdi. O, Nəsrəddin Tusinin istəyi ilə Marağa rəsədxanasındakı kitabxananın müdiri olmuşdu. 1280-ci ildə Bağdada qayıdaraq Müstənsiriyyə mədrəsəsi kitabxanasının müdirliyinə təyin olunmuşdu. Daha sonra Azərbaycana qayıtmış, Olcaytunun hakimiyyəti illərində (1304-1306) Elxanilərin sarayında xidmət etmişdi. Bu və sonrakı illərdə Azərbaycanın əksər böyük şəhərlərini gəzmişdi. Ərəb filologiyası, tarix, astronomiya və fəlsəfə sahəsində yaşadığı dövrün tanınmış alimlərindən olan İbnü’l-Fuvati ana dili olan ərəbcə qədər farscanı da mükəmməl bilən nadir orta əsr ərəb müəlliflərindəndir. Hənbəli məzhəbinə mənsub olsa da fəlsəfəyə məyyal olması səbəbiylə İbnü’l-Fuvati müasiri olan digər hənbəli alimlərinin tənqidinə məruz qalmışdı. Onun fəlsəfəyə marağı ehtimal ki, dostu və hamisi Nəsrəddin Tusinin təsiri ilə meydana çıxmışdı. İbnü’l-Fuvatinin Təlxis Məcməü’l- Adab fi Mu’cəmü’l-Əlqab adlı əsəri nəhəng bioqrafik ensklopediyadır. Alimin 50 cilddə tərtib etdiyi bu əsərin günümüzə sadəcə IV və V cildləri gəlib çatmışdır. Daha doğrusu indiyə qədər sadəcə bu iki cild aşkar edilmişdir. Zahiriyyə kitabxanasında tapılan IV cild Dr. Mustafa Cavad tərəfindən 1962-1967-ci illərdə Dəməşqdə 4 cüz halında nəşr edilmişdir. Əsərin V cildi isə Hindistandakı əlyazma əsər kitabxanalarından birində aşkar edilmiş və Muhəmməd Əbdülqüddus əl-Qasımi tərəfindən 1937-1947-ci illərdə Lahorda ‚Oriental College Magazine‛də nəşr edilmişdir. Mərhum akademik Ziya Bünyadov bu cildlərdə görkəmli azərbaycanlılar haqqında verilmiş məlumatları tərcümə və nəşr etmişdir. Bu haqda aşağıda ətraflı məlumat veriləcəkdir. Biz bu əsərin sadəcə Dr. Mustafa Cavad tərəfindən nəşr edilmiş IV cildinin 2-ci və 3-cü cüzlərini əldə edərək tədqiq edə bilmişik. V cilddəki məlumatları isə Ziya Bünyadovun tərcüməsindən faydalanaraq oxucuya çatdırmağa çalışdıq. Buraya qədər sadaladığımız müəlliflərin əsərlərində VIII-XIII əsrlərdə yaşamış alim və mütəfəkkirlərin bioqrafiyaları üstünlük təşkil etmişdir. Misirli tarixçi Şəmsəddin Əbü’l- Xeyr əs-Səxavinin (1427-1497) Zəvu’l-Lami’ fi Üləmai’l-Qərnü’t-Tasi’ adlı 8 cildlik əsərində XV əsrdə yaşamış bir sıra məşhur azərbaycanlı alimin tərcümeyi-halına rast gəlmək mümkündür. əs-Səxavini digər bioqraf tarixçilərdən fərqləndirən ən əsas xüsusiyyəti onun tənqidçiliyidir. Onun əsərlərini bioqrafya və tarixi baxımdan qiymətli qılan digər bir amil də Məkkə və Mədinədə təhsil alması, daha sonra bir müddət burada tədrislə məşğul olması və 1466-1473-cü illərdə hər il həcc ziyarətində olmasıdır. Məkkə və Mədinədə uzun müddət yaşaması ona İslam dünyasının ən müxtəlif yerlərindən həcc ziyarəti üçün Hicaza 4 gələn XV əsr alim, mütəfəkkir və dövlət xadimləri ilə şəxsən görüşüb tanış olma fürsəti vermişdi. Burada əs-Səxavinin ünsiyətli xarakterə sahib olması da mühüm rol oynamışdır. XIV-XV əsrlərdə yaşamış azərbaycanlı alimlərin bioqrafiyalarına geniş yer verilmiş digər bir əsər misirli mühəddis, fəqih və tarixçi İbn Həcər əl-Əsqəlaninin (1361-1449) Dürərü’l-Kaminə fi Əyanü’l-miəti’s-Saminə, Lisanü’l-Mizan, İbnai’l-Ğumr bi Əbnai’l-Umr kimi çoxcildli əsərləridir. XV əsrin birinci yarısı, xüsusilə də XVI əsrin əvvəllərindən etibarən Misirin də Osmanlı dövlətinə birləşdirilməsindən sonra başda İstanbul olmaqla Anadolunun böyük şəhərləri alimlər, mədəniyyət və incəsənət xadimləri üçün cazibə mərkəzinə çevrilmişdi. Türk alimi İsaməddin Taşköprüzadənin (1495-1561) əsərləri Osmanlı dövlətindəki alimlər, elmi fəaliyyətlər, elm tarixi, tədris müəssisələri və ictimai-mədəni həyat haqqında həqiqətən əvəzedilməz mənbələrdir. Onun Şəqaiqü’n-Nu’maniyyə fi Üləmai-Dövləti’l-Osmaniyyə adlı əsəri Osmanlı dövlətində yaşamış alimlərin bioqrafiyalarını ehtiva edir. Əsərdə Osmanlı dövlətinin quruluşundan (1299) 1555-ci ilə qədərki dövrdə Osmanlı dövlətində yaşamış müxtəlif elm sahələrinə aid alimlərin və din xadimlərinin tərcümeyi-halları on təbəqəyə ayrılaraq təfsilatı ilə yazılmışdır. Ümumilikdə bu əsərdə 371 alimin və 150 din xadiminin bioqrafiyası mövcuddur.
4 Hicaz-Ərəb yarımadasının Qırmızı dəniz sahilindəki, Məkkə və Mədinə şəhərlərinin də daxil olduğu hissəsi. Taşköprüzadənin Mövzuatü’l-Ülum adı ilə məşhur olmuş ‚Miftahü’s-Səadə və Misbahü’s-Siyadə‛ adlı əsəri İslam dünyasının elm tarixi sahəsində ən dəyərli əsərlərdən biridir. Burada müəllif 300-ə qədər elm sahəsindən, bu sahələrin mövzularından və qələmə alınmış əsərlərdən təfərrüatlı şəkildə bəhs edir. Elm tarixi sahəsində Anadoluda yetişmiş nadir zəkalardan biri də heç şübhəsiz Hacı Xəlifə adı ilə tanınan Katib Çələbi Mustafa ibn Abdullahdır (1609-1657). 48 illik ömründə 25-dən çox əsər qələmə almış Katib Çələbinin müasir tədqiqatçılar tərəfindən ən çox müraciət olunan əsəri Kəşfü’z-Zünun ən Əsami’l-Kütb və’l-Fünundur. Əsər İslam dünyasında elmlər, yazılan və tərcümə edilən əsərlər haqqında qələmə alınmış ən geniş miqyaslı və zəngin bir neçə mənbədən biridir. Katib Çələbi bu əsərində on mindən çox müəllifə aid ərəb, fars və türk dillərində qələmə alınmış 15 mindən çox əsərin adını maddələrə ayıraraq, gözəl bir üslub və tərtibatla sadalamış, haqqında məlumat vermişdir. Azərbaycanın elm tarixi, daha dəqiq desək keçmiş dövrlərdə yaşamış azərbaycanlı alimlərin həyat və elmi fəaliyyətləri ən az tədqiq olunmuş mövzulardan biridir. Bu mövzuda əsərinə müraciət etdiyimiz əcnəbi tədqiqatçılardan biri Şərif Əbdülhəyy Hüseynidir (ö. 1923). Məlum olduğu kimi Hindistanda qurulmuş müsəlman-türk dövlətləri bu ölkənin bir sıra şəhərini elm və mədəniyyət mərkəzinə çevirmişdilər. Bu şəhərlər dünyanın müxtəlif yerlərindən elm, mədəniyyət və incəsənt xadimlərini özünə cəlb edirdi. Nüzhətü’l-Xəvatir və Behcətü’l-Məsami’ və’n-Nəvazir adlı əsərində Şərif Əbdülhəyy Hüseyni hindli və Hindistana gəlib burada yaşamış müsəlman elm, dövlət və mədəniyyət xadimlərinin həyatına dair çox dəyərli məlumatlar vermişdir. Bunların arasında onlarla azərbaycanlı da var. Sırf orta əsrlərdə yaşamış azərbaycanlı alim və mütəfəkkirlərin həyatına dair müasir tədqiqatçılar tərəfindən qələmə alınmış ən tanınmış əsər 1986-cı ildə nəşr edilmiş Zakir Məmmədovun Orta Əsr Azərbaycan Filosof və Mütəfəkkirləri adlı kiçik həcmli əsəridir. Əsərdə orta əsrlərdə yaşamış bir sıra azərbaycanlı alim və mütəfəkkirin həyatı və elmi yaradıcılığı işıqlandırılmışdır. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|