Örtülü Şəraitdə Bəzi Dekorativ Lian Bitkilərinin Bioekoloji Xüsusiyyətləri Və Becərilməsi
Yüklə 88,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
| АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 72, №1, səh. 69-73 (2017)
69 Örtülü Şəraitdə Bəzi Dekorativ Lian Bitkilərinin Bioekoloji Xüsusiyyətləri Və Becərilməsi
voinierianum (Baltet) Pierre ex Gagnep, Jasminum sambac (L.) Ait.) bioekoloji xüsusiyyətləri, böyümə və inkişaf dinamikası, aqrotexnikası öyrənişmişdir. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində daxili interyer- lərin şaquli yaşıllaşdırılmasında istifadə edilmək üçün ən perspektivli lian bitki növləri müəyyən edilmişdir. Açar sözlər: Örtülü şərait, lian bitkiləri, bioekologiya, vegetativ çoxaldılma, aqrotexnika
GİRİŞ
Bitkilərin, o cümlədən lianların bioekoloji xü- susiyyətlərinin, böyümə və inkişafının hər tərəfli öyrənilməsinin nəzəri və praktiki əhəmiyyəti vardır. Lianlar, bitkilər aləmində xüsusi bioloji xüsusiyyətə malik olan bitki qrupudur. Bu qrupa daxil olan bitki növlərinin gövdəsi sərbəst şəkildə dik dayana bil- mir. Buna görə də onlar müxtəlif vegetativ orqanla- rın – bığcıqların, hava köklərin, yarpaq saplaqları- nın və s. vasitəsilə hər hansı bir dayağa istinad edərək böyüyür və inkişaf edirlər. Lian qrupuna daxil olan bitkilərin bir çox növ- ləri tropik və subtropik mənşəli olduğundan, onlar əsasən örtülü şəraitdə becərilir. İntroduksiya şə- raitində bu bitkilərin bioloji və ekoloji xüsusiyyət- lərinin hərtərəfli öyrənilməsi, lianlardan daxili in- teryerlərin şaquli yaşıllaşdırılmasında istifadə edil- məsi üçün ən perspektivli və davamlı növlərin se- çilməsinə imkan yaradır.
Tədqiqat işləri Abşeronda örtülü şəraitdə (oran- jereya və istixana) yerinə yetirilmişdir. Tədqiqat obyekti kimi aşağıdakı növlər seçilmişdir: ətli hoya – Hoya cor-nosa (L.f.) R.Br., Vuane tetrastiqması – Tetrastigma voinierianum (Baltet) Pierre ex Gag- nep., sanbak jasmini – Jasminum sambac (L.) Ait. Bitkilərin vegetativ çoxaldılması T.V.Xromo- vanın (Хромова, 1980), fenoloji müşahidə Rusiya Baş Botanika Bağının əməkdaşları tərəfindən ha- zırlanmış metodikaya (Методика фенологических наблюдений в Ботанических садах СССР, 1979), əsas zoğların böyümə dinamikası isə A.A.Molça- nov və B.N.Smirnovun metodikasına (Молчанов, Смирнов, 1967) əsasən öyrənilmişdir.
Burnett yarımfəsiləsinin Hoya R.Br. cinsinə aid olub, 3-6 m-ə qədər uzana bilən odunlaşmış gövdə- yə malik, həmişəyaşıl sukkulent tipli sarmaşan lian bitkisidir. Zoğları yarımoduncaqlaşmış, yaşılımtıl- boz rənglidir, yarpaqları qalın-ətli, tünd-yaşıl rəngli olub zoğ üzərində qarşı-qarşıya düzülmüşdür. Xoş ətirli çiçəkləri zoğ üzərində adətən sallaq şəkilli çə- tirdə toplanmışdır (şəkil 1). Yaz, yay və payız ayla- rında çiçəkləyir. Çiçək tacının diametri 1,5 sm-ə qə- dər olub beşüzvlü, ağ, mumşəkillidir, tacın mərkəzi çəhrayı rənglidir. Çiçəkləmə dövründə bitki olduq- ca gözəl və dekorativ görünür. Hoyanın çiçəklərin- dən ifraz olunan nektar şirin maye damcısı forma- sında onun səthində toplanaraq bitkiyə xüsusi de- korativ görünüş verir. Hoya cinsinin adı ingilis botaniki T.Hoyanın şərəfinə adlandırılmışdır. Cinsin təxminən 200 nö- vü məlumdur. Kulturada yarpağının forma və rəngi- nə görə fərqlənən çoxlu bağ formaları vardır. Təbiətdə ətli hoyaya Şərqi Hindistanda, Çinin cənubunda, Tayvanda, Vetnamda, Malayziyada, Avstraliyada və Sakit okean adalarında rast gəlinir (Сааков, 1983). Əsasən rütubətli subtropik meşə- lərdə bitir. 1802-ci ildən kultura şəraitində deko- rativ otaq bitkisi kimi becərilir. Ətli hoya əsasən dekorativ bitki kimi yaşayış, ictimai və istehsalat binalarının daxili interyerlərini yaşıllaşdırılmasında uğurla istifadə edilə bilər. İsti və işıqsevən bitki olduğundan onu yaz, payız, qış ayları cənub-şərq və cənub-qərb, yay ayları isə şi- mal-qərb tərəfdə olan pəncərə və eyvanlarda yerləş- dirmək daha məqsədəuyğundur. Aparılmış fenoloji müşahidələrin nəticəsi göstərmişdir ki, ətli hoyanın becərildiyi otağın, oranjereya və istixanaların tem- peraturu qış aylarında +10°-dən aşağı düşdükdə və yay ayla-rında uzun müddət birbaşa düşən günəş
Mehralıyev və İslamova 70
şüalarının təsirindən yarpaqları saralır və bitkinin dekorativliyi, inkişafı zəifləyir və çiçəkləmə prosesi dayanır. Əgər bitki qış dövründə 14-16°C tempera- turda saxlanılarsa il ərzində bir neçə dəfə bol çiçək- ləyər. İsti və işıqsevən bitki olan ətli hoya havanın rütubətinin 30-40%, əkildiyi substratın rütubəti isə orta dərəcədə (50-60%) olduqda normal böyüyür və inkişaf edir.
Şəkil 1. Hoya carnosa R.Br.- çətir çiçək qrupu.
Ətli hoya vegetativ üsulla (qələmlə) çoxaldıl- mışdır. Bu məqsədlə ana bitkinin 2 və ya 3 illik zoğlarından 2-3 buğumdan ibarət (12-15 sm uzun- luqda) olan yaşıl qələmlər kəsilmişdir. Kəsilmiş hər qələmin üzərində bir və ya iki yarpaq saxlanılmaq şərti ilə qalan yarpaqlar kəsilərək təmizlənmişdir. Hazırlanmış qələmlər torf və qum qarışığında (1:2 nisbətdə) ibarət olan substrata basdırılmışdır. Əkin zamanı qələmlərin 2/3 hissəsi substrata basdırılır, yarpaqlı olan bir hissəsi isə çöldə saxlanılmalıdır. Bu cür əkilmiş qələmlər az sulanmaq şərti ilə on- lara tez-tez su çilənir. Ətli hoyadan interyerlərin şaquli yaşıllaşdır- ılmasında perspektivli sarmaşan dibçək və ampel bitkisi kimi geniş istifadə etmək mümkündür. Vuane tetrastiqması (Tetrastigma voinieri- anum (Baltet) Pierre ex Gagnep.) - Vitaceae Juss. fəsiləsinin Tetrastigma (Miq.) Planch.cinsinə aid olub, həmişəyaşıl, gövdəsi oduncaqlıdırmaşan lian- dır (şəkil 2). İri yarpaqlarının uzunluğu 25 sm-ə qədər olub, beşdilimlidir. Yarpağın üst hissəsi ha- mar, tünd yaşıl, alt hissəsi qırmızımtıl-boz rəngli, tükcüklüdür (Сааков, 1983). Çiçəkləri xırda, gümüşü ağ rəngli olub, yarpaq qoltuğunda yerləşən çoxçiçəkli qalxanşəkilli çiçək qrupunda toplanmışdır. Meyvəsi yumru, şirəli, gilə- meyvəşəkillidir. Vətəni Avstraliya, Hindistan, Cə- nubi və Cənubi-şərqi Asiyanın rütubətli tropik me- şələri hesab olunur.
Şəkil 2. Tetrastigma voinierianum (Baltet) Pierroex Gagnep –ümumi görünüşü.
Abşeronda örtülü şəraitdə çiçəkləsə də, meyvə əmələ gətirməsi müşahidə olunmamışdır. Qidalı torpaqlarda becərildikdə və aqrotexniki qulluq şə- raitində (zoğların dayaq üzərinə vaxtında yönəldil- məsi, yan zoğların vaxtındabudanması, optimal su- varılma və qida gübrələrinin verilməsi və s.), bir vegetasiya dövründə 10 m-ə qədər uzana bilir. Ona görə də əsasən orajereyalarda, qış bağlarında və geniş işıqlı aynabəndlərdə becərilməsi məsləhətdir. Belə geniş becərilmə şəraitində yan budaqları 3-4 istiqamətdə xüsusi dayaqlar üzərinə istiqamətlən- dirməklə, bu bitkidən daxili interyerlərin dekorativ tərtibatında ekzotik element kimi uğurla istifadə etmək mümkündür. Vuane tetrastiqmasının əsas zoğunun inkişaf dinamikası müxtəlif qida tərkibli torpaq mühitində öyrənilmişdir (cədvəl 1).
(2014-2015-cü illər). Ölçmələrin aparıldığı tarix Qidalı torpaqda Adi (zəif qidalı) torpaqda Artım, sm Ümumi, sm Artım, sm Ümumi, sm 30.01
5,0±1,0 5,0±1,0
– – 28.02 7,0±1,0 12,0±1,0 5,0±1,0 5,0±1,0
30.03 10,0±2,0 22,0±2,0 8,0±1,0
13,0±1,0 30.04
18,0±2,0 40,0±2,0 15,0±2,0 28,0±2,0 30.05 225,0±3,0 265,0±3,0 70,0±3,0 98,0±2,0 30.06
275,0±3,0 540,0±3,0 80,0±2,0 178,0±2,0 30.07 200,0±3,0 740,0±3,0 60,0±2,0 238,0±2,0 30.08
150,0±4,0 890,0±4,0 20,0±1,0 258,0±1,0 30.09 70,0±3,0 960,0±3,0 10,0±1,0 268,0±1,0 30.10
15,0±2,0 975,0±2,0 5,0±1,0 273,0±1,0 30.11 5,0±0,1
985,0±2,0 3,0±1,0
276,0±1,0 30.12
– 985,0±2,0 – 276,0±1,0 Örtülü Şəraitdə Bəzi Dekorativ Lian Bitkilərinin 71
Cədvəl 1-dən göründüyü kimi bu növ qida maddələrinə çox tələbkardır. Belə ki, əsas zoğun il- lik boy artımı qidalı torpaqlarda 985 sm olduğu hal- da, adi (zəif qidalı) torpaqlarda 276 sm olmuşdur. Sambak jasmini (Jasminum sambac Ait.) - Oleaceae Lindl. fəsiləsinin Jasmineae tribinin Jas- minum L. cinsinə aid olub, həmişəyaşıl, çoxillik sarmaşan bitkidir. O, hər hansı dayağa dolanaraq və ya dırmanaraq 4-6 m-ə qədər uzana bilir. Dayaq tət- biq etmədən, uzanan zoğları mütəmadi kəsərək, bit- kiyə dibçəkdə sallanan kol forması da vermək olur. Zoğları zərif-yumşaq tükcüklüdür. Dayağa dolanan zaman tükcüklər köməkverici vasitə rolunu oyna- yır. Yarpaqlar açıq-yaşıl rəngli, qısasaplaqlı, yu- murtavarı, 2,5-10,0 sm uzunluqda olub, səthi de- mək olar ki, hamar və parlaqdır. Çiçəkləri xırda ağ rəngli, 5-7 ləçəkli, 3-6 ədədi bir yerdə olmaqla çə- tir-şəkilli formada olub, olduqca ətirlidir (şəkil 3). Yəni, becərildiyi binada onun ətri dərhal hiss olu- nur. Bir çiçək 20 günə qədər yaşayır. Lakin bu müddətdə yeni çiçəklər formalaşdığından, bitkinin üzəri mart ayından dekabr ayına qədər çiçəklə örtü- lü olur. Bitki təbii halda Asiyanın tropik və subtro- pik zonalarında yayılmışdır (Головкин, Чеканова, Шахова и др., 1989).
Şəkil 3. Jasminum sambac Ait.-ın çiçəyi. Sambaк jasmini əsasən interyerin floristik di- zaynında dekorativ və ətirli bitki kimi becərilir. Ey- ni zamanda çiçəklərinin təmiz halda və qara çayla birlikdə dəmlənməsi ətirli içki kimi çox əhəmiy- yətlidir. Bu məqsədlə həm təzə, həm də qurudulmuş çiçəklərdən istifadə edilə bilir. Sarmaşan bitki olduğundan sambak jasmini üçün mütləq dayaq sistemi qurulmalıdır. Dayaq sistemi istifadə məqsədindən asılı olaraq müxtəlif quruluşda – kvadrat, rombşəkilli, ikiqollu və s. ola bilər.
Sambak jasmini işıqsevən bitkidir. Becərildiyi yerdə azacıq kölgəli şərait olduqda zoğun böyümə zonası saralaraq inkişafdan qalır. Bununla belə, yay aylarında, xüsusilə günorta saatlarında birbaşa bit- kinin üzərinə düşən günəş şüası da onun inkişafına mənfi təsir edir. Mülayim-isti (25-30°C) temperatur şəraitində daha intensiv inkişaf edib böyüyür. Müşahidələri- miz göstərir ki, becərildiyi şəraitdə temperatur 35°C-dən yuxarı qalxdıqda bitkinin inkişafı zəif- ləyir. Qış aylarında becərildiyi binanın temperaturu 15-16°C saxlanılmalıdır, əks halda, yəni temperatur yüksək olduqda bitkinin inkişafı dayanır. Belə olan halda, yaz-yay aylarında onun çiçəkləməsi zəifləyir. Rütubətə tələbkardır. Apardığımız müşahidələr göstərir ki, becərildiyi mühitdə havanın nisbi rütu- bəti yüksək –65-75% arasında olduqda bitki inten- siv çiçəkləyir. Rütubət aşağı düşdükdə isə çiçəklə- mə intensivliyi azalır, əmələ gəlmiş çiçəklər isə tez tökülür. Havanın rütubət rejimini saxlamaq üçün yaz-yay aylarında bitkinin üzərinə tez-tez su çilən- məlidir. Eyni zamanda becərildiyi torpağın da rütu- bəti normal olmalıdır. Qış aylarında isə suvarmalar azaldılmaqla, bitkilər mülayim temperaturlu otaq- larda saxlanılmalıdır.
Cədvəl 2. Jasminum sambac növünün örtülü şəraitdə qələmlərlə çoxaldılması. M a te ria l Qələmlərin xüsusiyyətləri q əl əml ər in ə k in va xtı q əl əml ər in sa yı o y a n m a k all ü sü n fo rm al aşm ası k ök lə rin ə m əl ə g əlm əsi b itm iş q əl əml ər in sa yı % -l ə ya şı u zu n lu ğu (sm ) d ia m etr i (m m ) tu m u rc u q la rın sa yı (ə d əd) tu m u rc u qa ra sı m əsa fə (sm ) O d u n ca q la ş- m ış q əl əm 2 12-14 8-10 3-4
4-5 10.IV
10 05.V
10.V 25.V
6 60
2 12-15
8-10 3-4
4-5 20.VIII
10 10.IX
20.IX 05.X
5 50
Y aşıl q əl əm 1 12-15 4-5 3-4
4-5 20.VIII
10 05.IX
– 10.IX
8 80
Mehralıyev və İslamova 72
Sambak jasmini qida maddələrinə də tələb- kardır. Bitki torf qarışdırılmış qidalı torpaqlarda be- cərilməklə bərabər, yaz və yay mövsümündə ayda iki dəfə olmaqla kompleks gübrələrlə (N, P, K,) və mikroelementlərlə (dəmir, mis, sink və s.) gübrə- lənməlidir. Bitki bu cür gübrələndiyi halda onun daha yaxşı inkişaf etdiyi və bol çiçəklədiyi müşahi- də olunur. Sambak jasmini əsasən vegetativ yolla – zoğ- ların əyilərək basdırılması və qələmlə çoxaldılır (cədvəl 2). Zoğların əyilərək basdırılması üsulu ilə çoxal- dılmada yan zoğlardan bir ədədi seçilir və zoğun torpağa basdırılacaq hissəsi yarpaqlardan təmizlə- nir. Eyni vaxtda qidalı torpaq və qum (1:1 nisbətin- də) doldurulmuş dibçək ana bitki becərilən dibçəyin yanında yerləşdirilir və yarpaqdan təmizlənmiş zoğ əyilərək həmin dibçəyə basdırılır. Yeni əkilmiş bit- ki tez-tez suvarılmaqla, 25-30 gündən sonra ana bit- kidən ayrılaraq müstəqil bitki kimi becərilir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu cür çoxaldılmada istixananın temperaturu 20-25°C arasında olduqda daha effektli nəticə əldə olunur. Qələmlərlə çoxal- dılma zamanı yazda oduncaqlaşmış, yayda isə həm oduncaqlaşmış, həm də yaşıl zoğlardan istifadə olunmuşdur. Qələmlər 3-4 buğumdan ibarət olan 12-15 sm uzunluğunda kəsilərək hazırlanmışdır. Hazırlanmış qələmlər çay qumu qarışdırılmış yar- paq çürüntülü (1:1) substrata əkilir. Qələmlər əkil- miş yeşiyin üzəri şüşə ilə örtülüb temperaturu 18- 20°C olan istixanalarda saxlanılır və mütəmadi su çilə-nərək suvarılır. Bu şəraitdə qələmlər 40-45 gün müddətində kök əmələ gətirirlər. 2 saylı cədvəldən göründüyü kimi, ən yüksək nəticə avqust ayında yaşıl qələmlərlə çoxaldılma zamanı əldə olunmuşdur. Kök vermiş birillik qə- ləmləri daimi yerlərinə köçürmək olar. Daimi yerin- də sambak jasmininə qulluq, bitki üçün dayaq sis- teminin qurulmasından, mütəmadi suvarılmasından, gübrələnməsindən, bitkinin interyerə uyğun forma- ya salınmasından ibarətdir. Öyrənilən bitkilərdə xəstəlik müşahidə olun- mamışdır. Lakin, bir sıra zərərverici həşəratlar (qanlı mənənə, unlu yastıca və ağqanad) müşahidə olunmuşdur. Ziyanvericilərə qarşı mübarizə məqsədilə qoz yarpağının, acı bibər meyvəsinin və dəlibəngin yar- paq və ya meyvəsinin suda qaynadılmış sabunlu məhlulundan istifadə edilmişdir. Bu məqsədlə qoz və ya dəlibəng bitkisinin 1 kq yarpağı və yaxud acı bibərin 200 q meyvəsi 10 litr suda 30 dəqiqə qaynadılmış və üzərinə 200 q xam sabun əlavə olunur. Hazırlanmış məhlul soyuduq- dan sonra süzülmüş və bu məhlulun 1 litri 10 litr suya qarışdırılaraq bitkilərin üzərinə çilənmişdir.
ƏDƏBİYYAT Головкин, Чеканова, Шахова и др. (1989) Комнатные растения: Справочник. М.: Лесн. пром-сть, 431 с.
СССР, вып. 113, с. 3-8. Молчанов А.В., Смирнов Б.В. (1967) Методи- ки изучения прироста древесных растений. М.: Наука, 99 с.
растения и уход за ними. Л.: Наука, 621 с. Хромова Т.В. (1980) Методические указания по размножению интродицированных дре-весных растений черенками. М.: ВАСХНИЛ, 45 с.
Биоэкологические Особенности Некоторых Декоративных Вьющихся Растений, Выращенных в Закрытых Условиях
Центральный Ботанический Сад НАНА
Статья посвящена изучению в закрытых условиях биоэкологических особенностей, динамики роста и развития, агротехники выращивания некоторых декоративных лиан (Hoya cornosa (L.f.) R.Br., Tetrastigma voinierianum (Baltet) Pierre ex Gagnep, Jasminum sambac (L.) Ait.). В результате проводи- мых исследований были выявлены наиболее перспективные виды лиановых растений для использо- вания в вертикальном озеленении внутренних интерьеров.
агротехника Örtülü Şəraitdə Bəzi Dekorativ Lian Bitkilərinin 73
Growing And Bioecological Features Of Some Ornamental Lian Plants Under Closed Conditions
Bioecological features, dynamics of growth and development, agrotechnics of some decorative lianas (Hoya cornosa (L.f.) R.Br., Tetrastigma voinierianum (Baltet) Pierre ex Gagnep, Jasminum sambac (L.) Ait.) have been studied under closed conditions. As a result of the research the most promising types of liana plants were identified, for use in the vertical gardening of interiors.
Yüklə 88,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|