9
bitki olub 40-45 gün çiçəkləyir. Azərbaycan florasında iki növü geniş yayılmışdır: Birillik
ağacvari asfodelina, Çoxillik Ģovis asfodelinası.
Asırqal – Melenta fəsiləsinə aiddir. Çoxillik ot bitkisi olub, latınca
«Veratrum», rusca
«Çemeriüa» adlanır. K. Linney «Hellelorus»un qədim adını bu cinsə vermişdir. Kökümsovunun
tərkibində alkaloidlərdən nervin və veratroidin vardır. Xalq təbabətində kökümsovu ağrıkəsici
kimi, əsəb xəstəlikləri müalicəsində və parazitlərlə mübarizədə istifadə olunur. Yarpaq və
gövdəsindən alınan toz burunun selikli qişasına, gözə, tənəffüs yollarına təsir edir və asqırmaya
səbəb olur. Heyvanlar bu bitkini yemir və təsadüfən yedikdə isə onlarda zəhərlənmə halları baş
verir. Azərbaycan florasında Lobel asırqal növü geniş yayılmışdır.
Astra (Kəpənəkçiçək, Aconitum) – Kəpənəkçiçəkkimilər (Mürəkkəbçiçək-kimilər) fəsiləsinə
aiddir. Kəpənəkçiçək çoxillik ot bitkisi olub, latın dilində «Aconitum», rus dilində isə «Akonit»,
«Boreü» adlanır. Yunanca «akoniton» sözünün latınlaşmış formasıdır. Bitkiyə bu ad canavar və
digər yırtıcı heyvanları zəhərləmək üçün istifadə olunduğundan verilmişdir. Heyvanlar üçün zəhərli
bitki sayılır. Zəhərləyici xüsusiyyətləri hələ qədimdən məlum olmuşdur. Yunanlar və çinlilər ondan
ox üçün zəhər hazırlayırdılar. Bəzi mənbələrə görə Teymurləngi bu bitki ilə zəhərləmişlər. Bitkinin
zəhərli olması onun tərkibində akonitin alkaloidinin olması ilə əlaqədardır. Maraqlı orasıdır ki,
bitkinin zəhərli olub-olmaması, yaşından, coğrafi yerləşməsindən çox asılıdır. Cənub qurşaqlarında
o daha zəhərlidir. Norveçdə isə ondan heyvanlar üçün yem kimi istifadə edirlər. Tibet təbabətində
«tibbin padşahı» sayılaraq sibir yarası, ağciyər xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur.
Dekorativ əhəmiyyətlidir. Padzəhr (zəhər əleyhinə) kəpənəkçiçəyinin acı kökümsovundan
təbabətdə zəhərlənməyə, bağırsaq qurduna, soyuqdəymə və ya titrətməyə qarşı istifadə olunur.
Hündür kəpənəkçiçəyinin tərkibində olan akonitin alkaloidi heyvanların iflic olmasına səbəb olur.
Azərbaycan florasında 3 növü bitir.
At boyanası – Kərəvüzkimilər (Çətirçiçəkkimilər) fəsiləsinə aiddir. Çoxillik bitki olub, latın
dilində «Hippomarathrum» adlanır. Lüğəti mənası hippos - at, marathron- razyana deməkdir. Rus
dilində isə bu bitki «Konskiy fenxelğ» adlanır. Yemək məqsədilə yarpağının yoğun saplağından
istifadə olunur. Azərbaycan florasında 3 növü bitir.
Atıl-batıl – Kərəvüzkimilər (Çətirçiçəkkimilər) fəsiləsinə aiddir.
Çoxillik bitki olub, latın
dilində «Zosimia», rus dilində isə «Zosimiə» adlanır. Dekorativ və dərman bitkisi kimi
əhəmiyyətlidir. Eyni zamanda ofsun bitkisi olub, üzərlik kimi bəd–nəzərə qarşı, pis əhval-ruhiyyəni
yox etmək üçün xalq arasında istifadə olunur. Azərbaycan florasında 1 növü bitir.
At lərgəsi – Fabakimilər (Paxlakimilər) fəsiləsinə aid olub, birillik bitkidir. Latın dilində
«Vicia faba» adlanır. «
Vicia sativa» nın adı qədim Roma alimi Varronanın adı ilə bağlıdır. Rus
dilində isə bu bitki «Konskie bobı» adlanır. Azərbaycanda 40-42 növü vardır ki, bunlardan yalnız
biri mədəni şəraitdə becərilir.
Atpıtrağı- Kəpənəkçiçəkkimilər (Mürəkkəbçiçəkkimilər) fəsiləsinə aiddir. İkiillik bitki olub,
latın dilində «Arctium», rus dilində «Lopuşnik» adlanır. Atpıtrağının köklərində 19% inulin və 69%
karbohidrat vardır. Atpıtrağının cavan kökləri çiy və qaynadılmış halda istifadə olunur. Xırda-xırda
doğranılmış kökünün qaynadılması zamanı qatıq, turşəng və sirkə qatılarkən atpıtrağının
tərkibindəki inulin şəkərə çevrilir. Cavan yarpaqlarından salat hazırlanır və çox vaxt «borş»
xörəyinə də qatılır. Qurudulmuş və xırda üyüdülmüş köklərindən nişasta unu hazırlanır. Çörəyin
hazırlanmasında adi una 30% atpıtrağı unu əlavə oluna bilər. Atpıtrağının bütün növləri yaxşı
balverən bitkidir. Toxumlarında 17%-ə qədər qatı yağ vardır. Azərbaycan florasında 4 növü bitir.
Onlardan ən çox istifadə olunanı Ġri atpıtrağıdır.
Atşabalıdı – Atşabalıdıkimilər fəsiləsinə aiddir. Ağac bitkisi olub, latınca «Aesculus» adlanır.
Lüğəti mənası aescare və ya escare-yeməli deməkdir. Adından məlum olduğu kimi heyvanlar,
xüsusən də atlar üçün yeməli meyvədir. Rus dilində bitki «Konskiy kaştan» adlanır. Atşabalıdı
yaşıllaşdırmada geniş istifadə olunur. Balverən bitkidir. Toxumlarında yüksək keyfiyyətli nişasta,
yağ, spirt və saponinli maddələr, meyvəsinin qabığında isə aşılayıcı və boyaq maddələri vardır.
Azərbaycan florasında Adi atĢabalıdı növü bitir. MNB-da kolleksiyada becərilir.
10
Ayıdöşəyi – Ayıdöşəyikimilər fəsiləsinə aiddir. Çoxillik ot bitkisi olub, latınca
«Dryopteris»
adlanır. Lüğəti mənası dryus-palıd, pteris- ayıdöşəyi deməkdir. Yəni palıd meşələrində bitən
ayıdöşəyi. Rus dilində bu bitki «Hitovnik» adlanır. Təbabətdə lentşəkilli bağırsaq qurduna,
zəhərlənməyə qarşı geniş istifadə olunur. Tərkibində efir yağı, qətran və c. maddələr vardır.
Azərbaycan florasında 8 növü bitir. Onlardan ən əhəmiyyətli və geniş istifadə olunanı Erkək
ayıdöĢəyidir. MNB-da kolleksiyada becərilir.
Aylant – Aylantkimilər fəsiləsinə aiddir. Ağac bitkisi olub, quraqlığa və şaxtaya davamlıdır.
Bəzən buna şeytan, rus və ya çin ağacı da deyirlər. Latınca «Ailanthus», rus dilində isə «Aylant»
adlanır. Bir çox ölkələrdə onun yarpaqları ilə vəhşi ipəkqurdunu qidalandırırlar. Qabığından və
yarpaqlarından qurdqovucu və ishal xəstəliklərinə qarşı istifadə olunur. Azərbaycan florasında
Nəhəng aylant növü mədəni şəraitdə bitir. MNB-da geniş yayılmışdır.
Ayrıq- Qırtıckimilər (Taxıllar) fəsiləsinə aiddir. Çoxillik ot bitkisi olub, latınca
«Agropyrum»,
rus dilində isə «Pırey» adlanır. Yaşıllaşdırmada qayçılamanı yaxşı götürdüyünə görə ən çox çəmən
(qazon) bitkisi kimi istifadə olunur. Bütün heyvanlar tərəfindən yeyilən qidalı yem bitkisidir. Xalq
təbabətində kökündən hazırlanmış dəmləmə və cövhərindən halsızlığa, zəifliyə qarşı,
kökümsovlarından alınmış cövhərdən isə dərman həblərinin dadını yaxşılaşdırmasında istifadə
olunur. Azərbaycan florasında 15 növü bitir. Onlardan ən əhəmiyyətlisi sürünən ayrıqdır.
Azat (Nil) – Qarağackimilər fəsiləsinə aiddir. Ağac bitkisi olub, latınca
«Zelkova», rus dilində
isə «Dzelğkva» adlanır. Lənkəran bölgəsində bitkiyə Nil də deyilir. Oduncağı çox qiymətlidir.
Ondan tikintidə, gəmiqayırmada, körpü tikintilərində, su dəyirmanı və b. yerlərdə geniş istifadə
olunur, rəndələndikdə çox yaraşıqlı görünür. Belə qiymətli oduncağına görə kökü kəsilmək
təhlükəsi altında olduğundan Azərbaycanın «Qırmızı kitab»ına daxil edilmişdir. Azərbaycan
florasında 1 növü-Vələsyarpaq azat yayılmışdır. MNB-da kolleksiyada becərilir.
Badam –Gülçiçəkkimilər fəsiləsinə aid olub, ağac və kol bitkisidir. Latınca
«Amygdalus»
adlanır. Lüğəti mənası amygdale və amygdalea, yəni badam ağacı olub, Teofrastın, Dioskoridin və
Plineyin əsərlərində göstərilmişdir. Rus dilində i«Mindalğ» adlanır. Qiymətli meyvə ağacıdır.
Adətən şirinləpəli növləri becərilir ki, onlardan qidada və əsasən də qənnadı sənayesində geniş
istifadə olunur. Acı badamın meyvəsinin ləpəsində 50%-ə qədər yağ vardır ki, bundan acı badam
yağının alınmasında istifadə olunur. Badam yağı təbabətdə, ətriyyatda istifadə olunur. Azərbaycan
florasında 3 növü bitir, 1 növü isə mədəni şəraitdə becərilir. Onlardan ən əhəmiyyətlisi mədəni
şəraitdə becərilən Adi badamdır. MNB-da və Şamaxı dayaq məntəqəsində 20-yə qədər sortu
becərilir.
Badımcan- Badımcançiçəklilər fəsiləsinə aiddir. Azərbaycanda birillik bitki kimi, tropik
ölkələrdə isə çoxillik bitki kimi becərilir. Vətəni Hindistan olub, Mədrəs vilayətində yabanı halda
bitir. Əbu Baytara görə Afrikada hələ orta əsrlərdən əvvəl yayılmışdır. Latınca «Solanum», rus
dilində isə «Baklajan» adlanır. Badımcan xeyirli tərəvəz bitkisi kimi çox qiymətli olub, ondan
badımcan qızartması, dolması, kürüsü və tutması hazırlanır. Dərman bitkisi kimi qanda xolestirinin
miqdarını tənzimləyir.
Badyan- Kərəvüzkimilər (Çətirçiçəkkimilər) fəsiləsinə aiddir. İkiillik ot bitkisi olub, latınca
«Conium» adlanır. Lüğəti mənası yunan dilində conos olub, «cır zoğ» deməkdir. Meyvəsindən
qidada istifadə etdikdə başgicəllənməyə səbəb olur. Rus dilində bitki «Boliqolov» və ya «Omeq»
adlanır. Bitkinin bütün hissələri, xüsusən də meyvələri zəhərlidir. Meyvələrinin tərkibində 1%-ə
qədər müxtəlif alkaloidlər vardır. Bitki qurudulduqda tərkibində olan alkaloidlərin parçalanması
nəticəsində zəhərliliyi itir. Koniim təbabətdə ağrıkəsici dərman kimi istifadə olunur. Azərbaycan
florasında Ləkəli badyan növü bitir.
Bağamburc (Həmişəcavan) –Bağamburckimilər fəsiləsinə aid olub, latınca
«Viscum», rus
dilində isə «Omela» adlanır. Bağamburc parazit olaraq meyvə ağaclarına (armud, alma və b.) zərər
vurur və bəzən onların məhvinə də gətirib çıxarır. Bağamburc ev heyvanları üçün qışda yaxşı
yemdir. Onun yarpaqlarından alınan dərmanlar hipertoniya xəstəliyində istifadə olunur.
Azərbaycan florasında Ağ bağamburc növü bitir.