Oruc Ġbadlı Aliyə Zərgərli

 

13 

melissa- arı deməkdir. Tərkibində şirin tamlı şirə olduğu üçün arıları özünə cəlb edir. Rus dilində 

«Melissa»  adlanır.  Qiymətli  tərəvəz  bitkisi  kimi  çox  istifadə  olunur.  Dovğa,  kətə,  buğlama 

yeməkləri  hazırlayarkən  göyərtilərin  tərkibinə  qatdıqda çox ətirli  olur.  Bədrəncin  efir  yağlarının 

tərkibində  55-60%-ə  qədər  sitral  və  5%-ə  qədər  sitronemeola  vardır.  Ətiri  əhvalı  yaxşılaşdırır, 

fitonsidləri havanı təmizləyir, çiçək və yarpaqları ətirli dərman bitkisidir. Azərbaycan florasında 

Dərman bədrənc növü bitir. MNB-da dərman və tərəvəz bitkisi kimi becərilir. 

Bələkün-  Kələmkimilər  (Xaççiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik  bitkidir.  Latınca 

«Hirschfeldia», rus dilində «Qirşfelğdiə» adlanır. Xaççiçəklilər fəsiləsinə aid olan bu bitki kələm, 

turp,  türpək  bitkilərinə  yaxın  olub,  tut  ipəkqurdu  üçün  yaxşı  yem  sayılır.  Eyni  zamanda  qiymətli 

bəzək bitkisidir. Azərbaycan florasında Boz bələkün növü bitir.  

Bəlğəmotu-  Əməköməcikimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik  və  çoxillik  bitkidir.  Latınca 

«Althaea»  adlanır.  Lüğəti  mənası  yunan  dilində  Altainein-  müalicə  etmək  deməkdir.  Rus  dilində 

«Altey»  adlanır.  Toxumlarında  16%-ə  qədər  qatı  yağ  vardır.  Bəlğəmotu  xalq  təbabətində  geniş 

istifadə  olunur.  Bəlğəmotunun kökü  dərman  əhəmiyyətinə  malik  olub,  tərkibində  35-36%-ə  qədər 

selik  vardır.  Bəlğəmotunun  preparatı  adından  məlum  olduğu  kimi  bəlğəmgətirici  və  yumşaldıcı 

xüsusiyyətə  malikdir.  Bundan  əlavə  köklərində  8-10%-ə  qədər  şəkər,  37%  nişasta,  2-19,8% 

asparagin,  1%  pektin,  1-1,5%  qatı  yağ  və  mineral  duzlar  vardır.  Bitkinin  gövdəsindən  alınan 

ağımtıl  ipək  kimi  liflər  kağız  istehsalında  istifadə  olunur.  Azərbaycan  florasında  5  növü  bitir. 

Bunlardan 1-i birillik, 4-ü isə çoxillik bitkidir. 

Bənövşə-  Bənövşəkimilər  fəsiləsinə  daxildir.  Birillik,  ikiillik  və  çoxillik  bitki  olub,  latınca 

«Viola» adlanır. Lüğəti mənası yunan dilində ion- bənövşə deməkdir. Rus dilində «Fialka» adlanır. 

Dekorativ  bitkidir.  Ətirli  çiçəklərinə  görə  bağ  və  parklarda  geniş  becərilir.  Xalq  təbabətində  və 

tibbidə çiçəkləri,  yarpaqları və köklərindən soyuqdəymə, sətəlcəm və öskürəyə qarşı dərman kimi 

istifadə  edilir.  Çiçəklərindən  bənövşə  yağı  alınır.  Yağından,  yarpaqlarından  və  köklərindən  isə 

keyfiyyətli  ətirlərin  alınmasında  istifadə  olunur.  Yarpaqlarında  120  qamma  karotin,  140  mq%  C 

vitamini  vardır.  Azərbaycan  florasında  22  növü  bitir,  onlardan  biri,  yəni  Bağ  bənövşəsi  mədəni 

şəraitdə becərilir. Bu növlərdən ən əhəmiyyətlisi Ətirli bənövĢədir. MNB-da 2 növü becərilir. 

Biberşteyniya- Biberşteyinkimilər fəsiləsinə aid olub, çoxillik ot bitkisidir. Kökü yumruludur. 

Latınca «Biebersteinia» adlanır.  Bitkinin adı Krım və Qafqaz florasının tədqiqatçısı  nəbatatçı M. 

Biberşteynin  şərəfinə  adlandırılmışdır.  Rus  dilində  «Biberşteyniə»  adlanır.  Çiçəkləri,  yarpaqları 

dekorativ  olub,  bəzək-bağçılıqda  istifadə  olunur.  Azərbaycan  florasında  Çoxbölümlü 

biberĢteyniya növü bitir. 

 Bigəvər-  Bigəvərkimilər  (Zanbaqkimilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  yarımkol  bitkidir.  Latınca 

«Ruscus», rus dilində «İqliüa» adlanır. Yarpaqlarının ucları tikan kimi iti olduğuna görə çox vaxt 

adamın əlinə batır. Həmişəyaşıl bitki olub, bəzək-bağçılıqda çox əhəmiyyətlidir. Yaşıllaşmada canlı 

çəpər kimi istifadə edilir. Yarpaqlar üzərində əmələ gələn şarşəkilli qırmızı giləmeyvələrindən gül 

dəstəsini  bəzəmək  üçün  istifadə  olunur.  Şarşəkilli  toxumalarından  yaraşıqlı  muncuqlar  düzəldilir. 

Azərbaycan  florasında  Hirkan  növü  bitir  ki,  bu  da  nadir  və  nəsli  kəsilən  növ  kimi  Azərbaycanın 

«Qırmızı Kitab»ına daxil edilib. MNB-da becərilir. 

Birəotu- Kəpənəkçiçəkkimilər (Mürəkkəbçiçəkkimilər) fəsiləsinə aiddir.  

Çoxillik  bitki  olub,  latınca  «Pyrethrum»  adlanır.  Lüğəti  mənası  yunan  dilində  pyretros-  güclü 

isitmə,  qızdırma  deməkdir.  Bəzi  növləri  qızdırmanı  aşağı  saldığından  belə  adlandırılmışdır.  Rus 

dilində  «Piretrum»,  «Romaşka»,  «Zlatoüvet»  adlanır.  Bir  neçə  növləri  yüksək  insektisidlik 

xüsusiyyətlərinə malikdir, tərkibində həşəratlara təsir edən zəhərlər-piretrin- bir və iki vardır. Digər 

növləri  isə  efir  yağlı  və  dekorativ  bitkidir.  Dərman  bitkisi  kimi  tərkibində  kamfara  və  efir  yağı 

vardır  (0,33-0,57%).  Azərbaycan  florasında  28  növü  bitir,  bunlardan  biri  Dalmat  birəotu  növü 

mədəni şəraitdə becərilir. 

Birgöz  (Təkgöz)-  Zeytunkimilər  fəsiləsinə  daxil  olub,  həmişəyaşıl  kol  bitkisidir.  Latınca 

«Ligustrum»  adlanır.  Lüğəti  mənası  ligare-  sarımaq  deməkdir.  Rus  dilində  «Biröçina»  adlanır. 

Dekorativ  kol  bitkisidir.  Yaşıllaşmada  bu  bitkidən  qayçılama  yolu  ilə  şar,  kvadrat,  üçbucaq,  küzə 

---

 

14 

və  başqa  formalar  əldə  etmək  mümkündür.  Toxumları  və  qələmləri  ilə  çoxaldılırlar.  Canlı  çəpər 

kimi  müxtəlif  yaşıllıqların  salınmasında  istifadə  olunur.  Çiçəklərinin  tərkibində  efir  yağı  vardır, 

ətirli  olduqları  üçün  ətriyyatda  işlədilir.  Kök  və  yarpaqlarında  aşı  maddələri  vardır.  Azərbaycan 

florasında Adi birgöz növü bitir. MNB-da kolleksiyada 3 növü becərilir. 

Biyan-  Fabakimilər  (Paxlakimilər)  fəsiləsinə  aiddir.  Çoxillik  ot  bitkisi  olub,  latınca 

«Glycyrrhiza» adlanır.  Lüğəti mənası  yunan dilində  glycys- şirin və rhiza- kök olub,  «şirin kök» 

deməkdir.  Rus  dilində  «Solodka»,  «Lakriçnik»  adlanır.  Köklərində  8,2-11,8%-ə  qədər  qlisirrizin 

vardır. Heyvanlar tərəfindən yaxşı yeyilir. Tüksüz biyan təsərrüfat əhəmiyyətinə malikdir. Dərman 

məqsədilə  kök  və  kökümsovlarından  istifadə  olunur  ki,  tərkibində  də  15%-ə  qədər  qlisirrizin, 

kökümsovlarında və köklərində 25%-ə qədər ekstrakt maddələri vardır. Tüksüz biyanın tərkibində 

qlükoza (3%), saxaroza (5%), 3%-ə qədər asparagin, nişasta və b. vardır. Azərbaycan florasında 5 

növü bitir. 

Bizotu-  Qırtıckimilər  (Taxıllar)  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillikdir.  Latınca  «Echinaria»  adlanır. 

Lüğəti  mənası  yunan  dilində  exinos-  kirpi  deməkdir.  Rus  dilində  «İqliüa»,  «Gxinariə»  adlanır. 

Yerüstü  hissəsi  şar  formalı  olub,  kirpiyə  oxşayır.  Dekorativ  bitkidir.  Azərbaycan  florasında  bir 

növü- BaĢcıqlı bizotu bitir.  

Boğazotu-  Lamiasiyakimilər  (Dodaqçiçəklilər)  fəsiləsinə  aiddir.  Çoxillik  bitki  olub,  latınca 

«Prunella»  adlanır.  Lüğəti  mənası  pruna-  alovlanmış  kömür  deməkdir.  Rus  dilində 

«Çernoqolovka»  adlanır.  Toxumlarında  16%-ə  qədər  yağ  vardır.  Azərbaycan  florasında  3  növü 

bitir. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi Adi boğazotudur. 

Boruçiçək-  Sümürkənkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  bitkidir.  Latınca  «Solenanthus» 

adlanır.  Yunan  dilində  solen-  boru,  anthos-  çiçək  deməkdir.  Rus  dilində  «Trubkoüvet»  adlanır. 

Azərbaycan florasında 3 növü bitir. 

Boyaqotu (Qızılboya)- Boyaqotukimilər fəsiləsinə aiddir. Çoxillik bitki olub, latınca «Rubia» 

adlanır. Lüğəti mənası rubber- qırmızı deməkdir. Bitkinin kökümsov və köklərindən müxtəlif rəng 

çalarlarına  malik  qırmızı  rəng  alınır.  Rus  dilində  «Marena»  adlanır.  Bitkidən  alınan  rənglərdən 

xalçaçılıq  sənayesində  geniş  istifadə  olunur.  Alınan  bu  qırmızı  rənglər  xalçalara  xüsusi  gözəllik 

verməklə  çox  qiymətli  sayılır.  Hələ  qədim  zamanlardan  usta  xalçaçılar  qırmızı  rəngi  və  onun 

çalarlarını  ancaq  boyaqotundan  alırdılar.  Azərbaycan  florasında  3  növü  bitir.  Bunlardan  ən 

əhəmiyyətlisi mədəni şəraitdə becərilən Gürcü boyaqotudur. 

Boymadərən-  Kəpənəkçiçəkkimilər  (Mürəkkəbçiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik 

bitkidir.  Latınca  «Achillea»  adlanır.  Bu  bitkinin  adı  Troya  müharibəsinin  mifoloji  qəhrəmanı 

Axillanın şərəfinə adlandırılıb. Rus dilində «Tısəçelistnik», «Derevey» adlanır. Xalq təbabətində və 

tibbi təbabətdə bitkinin çiçəkləri ən çox qandayandırıcı kimi yaranı tez sağaldan və əsəb sisteminin 

müalicəsində  istifadə  olunur.  Acı  dadı  olduğuna  görə  heyvanlar  tərəfindən  yeyilmir.  Tərkibində 

0,1%-ə  qədər  efir  yağı  vardır.  Bitki  aşı  maddəsi  ilə  zəngindir.  Çiçək  və  yarpaqlarından  ətriyyat 

sənayesində  istifadə  olunur.  Xalq  təbabətində  mədə  xəstəlikləri  və  öskürəyə  qarşı  istifadə  edilir. 

Xalq  arasında  bitkinin  çiçəklərindən  alınmış  quru  tozdan  heyvanların  müalicəsində,  xüsusən 

mözələk  (inək  və  dananın  belinə  qurd  düşdükdə)  xəstəliyində  istifadə  olunur.  Azərbaycan  

florasında 14 növü bitir. 

Bozalaq  (Birəçiçəyi)-  Kələmkimilər  (Xaççiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik,  ikiillik  və 

çoxillik  ot  bitkisidir.  Latınca  «Lepidium»  adlanır.  Lüğəti  mənası  yunan  dilində  lepis-  pulcuq 

deməkdir.  Rus  dilində  «Klopovnik»  adlanır.  Bir  bitki  1200-dən  4800-ə  qədər  toxum  verir. 

Toxumlarında  acı  yağ  vardır  ki,  bunlar  da  xardalı  əvəz  edə  bilir.  Yarpaqlarında  56,3mq%  C 

vitamini vardır. Təzə tər yarpaqları qidada salat və ədviyyat kimi istifadə edilir. Bitkinin yarpaqları 

və  kökü  sidikqovucu  kimi  və  skorbut  xəstəliyinin  müalicəsində  istifadə  edilir.  Azərbaycan 

florasında 14 növü bitir. 

Böyürtkan- Gülçiçəkkimilər fəsiləsinə aiddir. Çoxillik ot və kol bitkisi olub, latınca «Rubus» 

adlanır. Lüğəti mənası latın mənşəli olub, rober- qırmızı deməkdir, çünki əksər növlərin meyvələri 

qırmızıdır.  Rus  dilində  «Ejevika»  adlanır.  Bitkinin  meyvələri  yeməlidir.  Meyvələrindən  mürəbbə, 

---