Oruc Ġbadlı Aliyə Zərgərli

 

17 

Ciyən-  Ciyənkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik ot  bitkisidir.  Saplaqlı  bitki  olub,  latınca 

«Typha», rus dilində «Roqoz» adlanır. Tyufos –sözü yunan dilində «bataqlıq» deməkdir. Əsasən 

bataqlıqlarda  bitir.  Kökümsovlarının  tərkibi  nişasta  ilə  zəngindir.  Bir  çox  ölkələrdə  ondan  qida 

kimi  istifadə  edirlər.  Yarpaqlarından  keyfiyyətli  kağız  alınmasında,  həmçinin  bir  çox 

məmulatların-  səbət  (korzinka),  həsir  (ayaqaltı),  əl  çantası  və  s.  İstehsalında,  yumşaq 

hissələrindən isə döşək və balış (yastıq) hazırlanmasında istifadə edilir. Azərbaycan florasında 7 

növü bitir. 

Çaqqal qanqalı- Kəpənəkçiçəkkimilər  (Mürəkkəbçiçəkkimilər) fə-siləsinə aiddir.  İkiillik 

bitki olub, latınca «Onopordum», rus dilində «Tatarnik» adlanır. Kökü, təzə tər zoğları və yarpaq 

saplaqlarının qabığı soyularaq təmizlənmiş halda qidada istifadə olunur. Yarpaqlarında 33,1mq% 

C vitamini vardır. Toxumlarının tərkibində 15-18%-ə qədər qatı piyli qarışığı olan yağ vardır ki, 

o  da  132-136%-ə  qədərdir.  Bu  yağ  günəbaxan  yağı  kimi  istifadəyə  yararlıdır.  Azərbaycan 

florasında 2 növü vardır. 

Çaşır  (Ələvi)-  Kərəvüzkimilər  (Çətirçiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  bitkidir. 

Latınca «Prangos», rus dilində «Pranqos» adlanır. Ətirli ədviyyalı bitki olub, təzə-tər  yarpaqları 

və budaqları duzla ovularaq yeyilir. Bir çox rayonlarda, xüsusən Naxçıvan MR-da ondan şoraba 

hazırlayıb  qış üçün  tədarük edirlər.  Azərbaycan florasında  5  növü  bitir.  Ən çox  istifadə  olunanı 

Gövdəsiz və BiberĢteyin çaĢır növləridir. 

Çay-  Çayçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  latınca  «Thea»,  rus  dilində  «Çay»  adlanır. 

Yarpaqlarının  tərkibində  1-5%-ə  qədər  alkaloid  kofein  və  8-13%-ə  qədər  tannin  vardır.  Tannin 

çaya  ətir  və  rəng  verir.  Çayın  tərkibində  0,006%-ə  qədər  efir  yağı  vardır  ki,  bu  da  çaya 

özünəməxsus  tam  verir.  Bundan  əlavə  çayın  yarpaqlarında  A,  K  və  C  vitaminləri  vardır. 

Azərbaycan florasında mədəni şəraitdə becərilən Çin çayı növü vardır. 

Çayır-  Qırtıckimilər  (Taxıllar)  fəsiləsinə  aid  olub,  latınca  «Cynodon»  adlanır.  Lüğəti 

mənası yunan dilində kineos-it, odon isə diş deməkdir. Rus dilində «Svinoroy»,  «Sobaçiy zub» 

adlanır.  Yaxşı  otlaq  bitkisidir  və  bütün  heyvanlar  tərəfindən  yeyilir.  Yetişmiş  meyvələrin 

tərkibində  11,45%-kül,  26,67%-sellüloza  və  azotsuz  ekstrakt  maddələri  vardır.  Sürətlə  yayılan, 

çoxala  bilən  və  bir  çox  tərəvəz  və  soğanaqlı  bitkilərə  zərər  vuran  alaq  bitkisidir.  Azərbaycan 

florasında Barmaqvarı çayır növü bitir. 

Çayotu-  Qırtıckimilər  (Taxıllar)  fəsiləsinə  aiddir.  Latınca  «Catabrosa»  adlanır.  Lüğəti 

mənası  yunan  dilində  katabrosis-gəmirilmiş  və  ya  deşilmiş  deməkdir.  Bu  söz  bitkinin 

pulcuqlarının  yuxarı  hissəsinin  hamar  olmayan  gəmirilmiş  və  ya  deşilmiş  halda  olmasına  görə 

adlandırılmışdır. Rus dilində «Poruçeyniüa» adlanır. Azərbaycan florasında Su çayotu növü bitir. 

Çaytikanı-  İydəkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  latınca  «Hippophae»  adlanır.  Lübəti  mənası 

yunan  dilində  hippos-at,  phaes  isə  parlaq  deməkdir.  Rus  dilində  «Oblepixa»  adlanır.  Meyvələri 

yeməli  olub,  lətləri  şirəlidir.  Giləmeyvəsi  turşdur,  təravətli  olmaqla  ətirlidir.  Yedikdə  ən  çox 

ananas  dadını  verir.  At  və  qoyunları  çaytikanı  yarpağı  ilə  yemləndirdikdə  onların  tükü  və  yunu 

parlaq  olur.  Quşlar  onu  həvəslə  yeyirlər.  Meyvələrindən  jele,  kisel,  kompot,  şirə  və  mürəbbə 

hazırlanmasında istifadə olunur. Xalq təbabətində onun yağından mədə-bağırsaq, qaraciyər və s. 

xəstəliklərin  müalicəsində  istifadə  olunur.  Meyvəsinin  tərkibində  3,56%-ə  qədər  şəkər  (1,96% 

qlükoza,  10%  fruktoza),  2,64%-ə  qədər  alma  turşusu  vardır.  Yarpaqlarında  230-262  mq%  C, 

meyvələrində  120  mq%,  meyvəsinin  şirəsində  isə  200  mq%  C  vitamini  vardır.  Meyvələrində 

həmçinin çoxlu karotin və B vitamini də vardır. Azərbaycan florasında Adi çaytikanı növü bitir. 

MNB-da kolleksiyada əkilib becərilir. 

Çayyovşanı-  Yulğunkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  latınca  «Myricaria»,  rus  dilində 

«Mirikariə» adlanır. Bitkinin kökü, gövdəsi, yarpaq, meyvə və toxumundan parçanın qara rəngə 

boyanmasında  istifadə  olunur.  Bitkinin  qabığı  və  digər  hissələri  aşı  maddəsi  (8-17%)  ilə 

zəngindir. Yarpaqlarında 83,3 mq% C vitamini vardır. Xalq təbabətində ishal xəstəliklərinə qarşı 

istifadə olunur. Azərbaycan florasında 2 növü bitir. 

---

 

18 

Çəpərsarmaşığı-  Sarmaşıqkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  ot  bitkisidir.  Latınca 

«Calystegia», rus dilində isə «Pavoy» adlanır. Dekorativ cəhətdən qiymətli olan bu cinsin əksəri 

sarmaşan bitkidir. Yaşıllaşdırmada müxtəlif məqsədlər üçün, söhbətkeşlərin, dəmir, daş və taxta 

çəpərlərin  bəzədilməsində  istifadə  olunur.  Azərbaycan  florasında  2  növü  vardır.  MNB-da 

kolleksiyada əkilib becərilir. 

Çəpişotu-  Fabakimilər  (Paxlakimilər)  fəsiləsindən  olan  bu  cins  çoxillik  ot  bitkisi  olub, 

latınca «Galega» adlanır. Lüğəti mənası yunan dilində qala-süd, aqein isə təsir eləmək deməkdir. 

Rus  dilində  «Qaleqa»,  «Kozlətnik»  adlanır.  Dərman  bitkisidir.  Dərman  çəpişotunun  tərkibində 

0,5%-ə  qədər  alkaloid,  qlükozid  qaleteolin  və  yarpaqlarında  isə  saponin  vardır.  Qaleqin  qanda 

şəkərin  aşağı  düşməsini  tənzimləyir.  Xalq  təbabətində  dərman  çəpişotu  qurd,  tərlədici  və 

sidikqovan dərman məqsədilə istifadə olunur. Toxumlarında 18%-ə qədər yağ vardır. Duzlu suda 

qaynadılmış cavan gövdə və  yarpaqları qida kimi istifadə olunur. Azərbaycan florasında 2 növü 

vardır. 

Çiçəbahar  (Qırmızı  dil)-  Çiçəbaharkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  bitkidir.  Latınca 

«Phytolacca»  adlanır.  Lüğəti  mənası  yunan  dilində  fiton-bitki,  lakka  isə  parıltı  deməkdir.  Rus 

dilində  «Lakonos»  adlanır.  Giləmeyvələrinin  şirəsindən  şərabın  və  parçanın  boyanmasında 

istifadə  olunur.  Dekorativ  bitkidir.  Kökləri  işlətmə,  qusma  xüsusiyyətlərinə  malik  olub,  xalq 

təbabətində  müalicə  vasitəsi  kimi  istifadə  olunur.  Azərbaycan  florasında  Amerika  çiçəbahar 

növü vardır. 

Çilədağı-  Lamiasiyakimilər  (Dodağıçiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  ot  bitkisidir. 

Latın  dilində  «Eremostachys»  adlanır.  Lüğəti  mənası  yunan  dilində  eremos-səhra,  stachys  isə 

sünbül  deməkdir.  Çiçək  açıb  toxumlayan  zaman  çiçək  oxu  üzərində  toxum  qutucuqları 

sünbüləoxşar görkəm yaradır. Rus dilində «Pustınnokolosnik» adlanır. Çilədağı xalq təbabətində 

xərçəng  xəstəliyinə,  dəri  xəstəliklərinə,  qızıl  yel,  qadın  xəstəliklərinə  qarşı,  müxtəlif  şişlərin 

müalicəsində istifadə olunur. Azərbaycan florasında 3 növü vardır. 

Çinar-  Çinarkimilər  fəsiləsindən  olan  bitki  cinsidir.  Latınca  «Platanus»,  rus  dilində 

«Platan»,  «Çinar»  adlanır.  Yüngül,  möhkəm,  gözəl  cizgili  oduncağından  faner,  parket  və  s. 

hazırlanır. Dekorativ ağac kimi yaşıllaşdırmada istifadə edilir. Xalq arasında müqəddəs bitki kimi 

tanınan  bu  ağaca  balta,  dəhrə  ilə  əl  qaldırıb  kəsənin  «əlləri  quruyar»  deyirlər.  Nadir  və  nəsli 

kəsilməkdə  olan  bitki  kimi  Azərbaycanın  «Qırmızı  Kitab»ına  daxil  edilmişdir.  Azərbaycan 

florasında Barmaqyarpaq çinar növü vardır. MNB-nın təcrübə sahəsində əkilib becərilir. 

Çiriş-  Asfodelinakimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  bitkidir.  Latın  dilində  «Eremurus» 

adlanır. Bu söz yunan dilində eremos-səhra, ura isə quyruq olub, lüğəti mənası «səhra quyruğu» 

deməkdir. Rus dilində «Çiriş», «Gremurus» adlanır. Qiymətli tərəvəz bitkisi kimi istifadə olunur. 

Bitkinin  iyəbənzər  köklərindən  yapışqan  əldə  edilir  ki,  bundan  da  çəkməçilikdə,  dərzilikdə, 

papaqçılıqda,  cilidləmə  işində,  divar  kağızı  üçün  yapışqan  hazırlanmasında  istifadə  edilir. 

Çirişdən  hazırlanmış  yapışqan  (kley)  su  dəyməsə  300-500  il  xarab  olmadan  qala  bilir.  Xalq 

təbabətində  çiriş  bitkisinin  köklərindən  alınmış  toz  və  ya  un  çiban  tipli  yaraların  müalicəsində 

məlhəm kimi istifadə edilir. Azərbaycanda Görkəmli və Azərbaycan çiriĢ növləri bitir. Dərman, 

qida və texniki bitki kimi geniş istifadə edildiyi, kütləvi surətdə yığılıb bazarlarda satıldığı üçün 

kökünün  kəsilmək  təhlükəsi  vardır.  Bitkini  qoruyub  saxlamaq  üçün  «Qırmızı  Kitab»a  daxil 

edilməsi məsləhətdir. MNB-da kolleksiyada becərilir. 

Çiyələk-  Gülçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  bitkidir.  Latınca  «Fragaria»,  rus 

dilində  «Zemlənika»,  «Klubnika»  adlanır.  Meşə  çiyələyinin  ətirli  meyvələri  qidada  çiy  halda 

istifadə olunur. Bundan əlavə təzə halda mürəbbə, cem, povidla, konserv, eyni zamanda limonad 

və  bir  çox  cövhərlərin  (essensiya)  hazırlanmasında  qatqı  kimi  istifadə  edilir.  Qurudulmuş 

meyvələri  xalq  təbabətində  surroqat  çayı  məqsədilə  istifadə  olunur.  Meyvələrində  və 

yarpaqlarında C vitamini, meyvələrində 5-10%-ə qədər şəkər vardır. Azərbaycan MEA Mərkəzi 

Nəbatat Bağında 30 ildən çox remontat çiyələk sortu becərilir ki, mülayim havada 11 ay məhsul 

---