O’simliklardan olinadigan tolalar gazlamalarning tola turkumlanishi, olinishi, tarkibi va xossalari

^ Paxta tolasidan to`qilgan gazlamalarning xossalari.

Bu gazlamalar yengil, yumshoq, chidamli bo`ladi. Ulardan tayyorlangan kiyimlar chiroyli, qulay, namlikni shimadigan va tez quriydigan, havoni yaxshi o`tkazadigan, oson yuviladigan bo`ladi.Tez tozalanadi, yuqori haroratga chidamlidir. Bu gazlamalar sitilmaydi, yuvilganda bo`ylama ipi bo`yicha kirishadi, tez g`ijimlanadiva tez dazmollanadi.

^ Zig`ir tolasidan to`qilgan gazlamalarning xossalari.

Zig`ir tolasidan to`qilgan gazlamalar paxta tolasidan to`qilgan gazlamalarga qaraganda chidamliroq bo`ladi. Ular bo`ylama va ko`ndalang ipi bo`yicha kam cho`ziladi, qattiq, og`ir va qalinroq bo`ladi. Namlikni yaxshi shimadi, tez yuviladi. Zig`ir tolasidan to`qilgan gazlamalarning usti silliq sitiluvchan bo`ladi, tez g`ijimlanadi va oson dazmollanadi.

Gazlamaning tuzilishi tanda va arqoq iplarning o`zaro o`ralishi va bog`lanishi bilan belgilanadi. Gazlamaning tuzilishiga gazlamani hosil qiladigan kalava ip yoki iplarning tuzilishi, tanda va arqoqning zichligi, o`ralish xili ta’sir qiladi. Kalava ip iplarning yog`onligi, pishitilishi va tuzilishi gazlamaning tuzilishiga ancha ta’sir qiladi.

O’simliklardan tola olinishigacha bajariladigan ishlarni bosqichma-bosqich 

o’quvchilarga tushunarli qilib o’rgatiladi. Masalan paxta o’simligi qaerlarda 
o’stiriladi, ularni qanday parvarish qilinadi, uni terish usullarining kamchiliklari va 
avzalliklari haqida to’liq ma`lumot berish kerak. Paxta zavodlarida paxtani 
changdan, turli xil iflosliklardan tozalanishi, ularning sifatlarga ajratilishi, 
chigitidan tozalanishini diafilm, multimedia namunalardan foydalanib tushuntirish 
mumkun.
Paxta va zig’ir tolasidan to’qilgan gazlamalar namunalaridan foydalanib 
ularning tashqi ko’rinishiga harab ajrata olishni o’rgatish, ularning to’qilishiga 
e`tibor berishni o’rgatish kerak. Gazlamalarning fizik, mexanik, gigienik 
xossalariga nimalar kiradi va u qanday aniqlanishi haqida umumiy ma`lumot 
beriladi. Buni albatta labaratoriya shaklida o’tilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. 
Gazlamalarning xususiyatini bilish nima uchun zarurligi, ulardan tikuvchilik 
buyumlarini tayyorlashda nimalarga e`tibor berishni o’rgatish lozim.

Barcha gazlamalar tolalardan to’qiladi. Inson o’ayotida gazlamalar muo’im 
ao’amiyat kasb etadi. Gazlamalardan tikilgan kiyimlar insonni issiq va sovuqdan 
kuchli yoruo’likdan o’imoya qilib organizm temperaturasining mo’tadil bo’lishiga 
yordam beradi. Gazlamalar tabiiy va sun`iy tolalardan to’qilgan bo’ladi. Tabiiy 
tolalardan to’qilgan gazlamalar ikki guruxga bo’linadi, O’simliklardan olingan 
tolalardan to’qilgan gazlamalar, qayvonlardan olingan tolalardan to’qilgan 
gazlamalar. O’simliklardan olingan tolalarga paxta o’amda zig’ir kirdi.

Paxta o’simligi asosan Amerika Qo’shma Shtatlarida, Xitoy, Hindiston, 

Braziliya va O’zbekistonda etishtiriladi. Paxta tolasi ingichka va o’rta tolali 
bo’ladi. O’zbekistonda etishtiriladigan paxtaning 10% ni ingichka tolali paxta 
tashkil qiladi va eng yuqori sifatli tola o’isoblanadi. Paxta o’simlig asosan issiq 
o’lkalarda etishtiriladi. Paxtaning saralangan chigiti erta bao’orda, aprel,may 
oylarida ekiladi. Yozning iyun, iyul oylarida gullay boshlaydi. Kuz faslida paxta 
chaman bo’lib ochiladi. Paxtani yig’ib-terib olish ancha mashshaqatli ish 
o’isoblanadi. Paxta mashinalar yordamida va qo’lda teriladi. Qo’lda terilgan paxta 
tolasi sifatli ya`ni ingichka o’amda uzun bo’ladi. 
Paxta tolasi deb chigitning ustida joylashgan ingichka tolani aytamiz. 
chigitdan ajratilgan tola xomashyo deyiladi. Paxta tolasidan gazlamalar to’qiladi 
uning chigitidan turli turli sano`at mollari tayyorlanadi. Dalalardan terib olingan 
paxta paxta tozalash zavodlariga olib boriladi. U erda paxtani chigitidan, turli xil 
ifloslardan tozalanadi va quritiladi, presslanadi. Unga ishlov berish yigirish 
fabrikasida turli mashinalar yordamida bajariladi, ya`ni uni tozalanadi, 
aralashtiriladi, tarab, tola qilinadi, ingichka tekis lenta qilib tsilindr idishlarga 
tushiriladi. Lentalar yigirish mashinasida ip qilib chihariladi. Yigirib tayyorlangan 
ipni katta naychalarga o’raladi. Bu ishlar bajariladigan tsex yigirish tsexi deb 
ataladi. Tayyor yigirilgan ip to’qimachilik tsexlariga yuboriladi, yigirilgan iplarni 
to’qish dastgoxiga qo’yib gazlama to’qiladi. Paxta tolasining asosiy moddasi 
tsellyuloza bo’lib, u qancha ko’p bo’lsa tola shuncha pishiq bo’ladi. Paxta 
tolasidan chit, batist, bumaze, satin kabi gazlamalar to’qiladi. 
Zig’ir tolasi paxta tolasi kabi bir yillik o’simlik bo’lib, asosiy moddasi 
tsellyuloza. Balandligi 60-70sm bo’lib asosan Rossiyada o’sadi. 
Gazlamalarning 
fizik 
xossalariga 
uning 
gigroskopiklik, 
havo 
o’tkazuvchanligi, bug’ o’tkazuvchanligi, suv o’tkazuvchanligi, xo’llanuvchanligi, 
chang tortishi, issiqlik saqlashi, kirishishi, cho’ziluvchanligi va boshqa xossalari 
kiradi.
Gigroskopiklik – bu gazlamaning o’ziga namlikni tortishi. Gigroskapiklik 
namlik formulasi bilan aniqlanadi. Bir xil gazlamalar yuvilgandan keyin 
gigroskapikligi oshadi. Bir xil mao’sulotlar ipni ikki tomonlama tarash usuli bilan 
qalinligi oshiriladi, unda gigroskopiklik kamayadi. Ich kiyim va yozgi kiyim 
assortimentida gigroskopiklik eng muo’im xossa o’isoblanadi. Tabiiy tolali 
gazlamalarning gigroskopikligi yuqori o’isoblanadi.
havo o’tkazuvchanlik – xususiyati uning tola tarkibi zichligi va pardoziga 
bog’liq bo’ladi. Siyrak to’qilgan gazlamalar havoni yaxshi o’tkazadi, zich to’qilgan 
gazlamalar havoni o’tkazmaydi. Polotno to’qilishi havoni yomon o’tkazadi.
Bug’ o’tkazish – xossasi odam organizmidan ajraladigan bug’ni o’zida 
saqlashi kiradi. Masalan jun tolasidan to’qilgan gazlamalar o’zidan bug’ni kam 
o’tkazadi va boshqa gazlamalarga haraganda kiyim ostidagi havoning nisbiy 
namligini ushlab turadi.
Suv o’tkazish - qobiliyati gazlamalarning suv o’tkazishga harshilik 
qobiliyati. Suv o’tkazmaslik maxsus gazlamalarga muo’imdir.
Chang tortish- xossasi bu gazlamalarning kirlanishi. U tolaning tarkibiga, 
zichligiga, pardozlanishiga boo’liq. Chang oluvchanlik bo’yicha tukli gazlamalar 
eng yuqori ko’rsatkich beradi. Shishali gazlamalar changni umuman tortmaydi. 
Changni gilam va gilam maxsulotlari juda yaxshi tortadi, sababi ular o’am tukli. 
Ularni tozalash va qoqish qiyin.