O’smirlik davrida emotsional holatlarning o’ziga xos xususiyatlari



Yüklə 279,62 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/3
tarix05.05.2023
ölçüsü279,62 Kb.
#108654
  1   2   3
o-smirlik-davrida-emotsional-holatlarning-o-ziga-xos-xususiyatlari



O’smirlik davrida emotsional holatlarning o’ziga xos 
xususiyatlari
Jasur Shopirjonovich Ostonov 
Ferangiz Amrullo qizi Adizova 
j.s.ostonov@gmail.com 
Buxoro davlat universiteti 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada o‘smirlik davrida namoyon bo‘ladigan 
emotsional holatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilingan. 
Kalit so‘zlar
: O‘smirlik, emotsiya, tolerantlik, o‘tish davri, psixik sezgilar.

 
Characteristics of emotional states during adolescence 
Jasur Shopirjonovich Ostonov 
Ferangiz Amrullo qizi Adizova 
j.s.ostonov@gmail.com 
Bukhara State University
 
Abstract:
This article analyzes the specifics of the emotional states that occur 
during adolescence. 
Keywords:
Adolescence, emotions, tolerance, transition, mental instincts. 
Inson hayotining barcha davrini yaxlit tarzda qamrab olgan klassifikatsiyalardan 
biri bu butun jahon olimlarining qaroriga ko‘ra 1965-yili Fanlar akademiyasining 
maxsus simpoziumida qabul qilingan sxema bo‘yicha o‘smirlik davri 13-16 
yoshgacha erkaklarda, ayollarda 12-15yoshgacha deb keltirib o‘tilgan. Pedagogik 
psixologiyaning taniqli namoyondasi B.A.Kureteskiy insonning ontogenetik 
kamolotini belgilashda o‘smirlik yoshini 11 yoshdan 15 yoshgacha deb belgiladi. 
O‘smirlik - bolalikdan kattalikka o‘tish davri bo‘lib, fiziologik va psixologik 
jihatdan o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda bolalarning 
jismoniy va psixik taraqqiyoti juda tezlashadi, hayotdagi turli narsalarga qiziqishi, 
yangilikka intilish ortadi, xarakteri shakllanadi, ma’naviy dunyosi boyiydi, 
ziddiyatlar avj oladi. O‘smirlik balog‘atga etish davri bo‘lib, yangi hislar, sezgilar va 
jinsiy hayotga taallukli chigal masalalarning paydo bo‘lishi bilan ham xarakterlanadi. 
Bu yoshda o‘smir rivojida keskin o‘zgarishlar ro‘y bera boshlaydi. Bu o‘zgarishlar 
fiziologik hamda psixologik o‘zgarishlardir. O'smirlik va aloqa qiyinchiliklari deyarli 
sinonimdir.... Qiyin, o'tish davri, inqiroz davri - bu o'smirlik davri, ya'ni 12-16 yoshli 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
1547


bola mutlaqo noaniq holatga tushib qoladi, chunki bolalik allaqachon tugagan, ammo 
haqiqiy voyaga etish hali boshlanmagan. 
Yaqinda mehribon, tushunadigan va itoatkor bola ota-onasining iltimoslarini 
e'tiborsiz qoldiradigan va hamma narsani xohlaganicha namoyishkorona qiladigan 
o'tkir va tajovuzkor o'spiringa aylanadi. O‘smirlar o‘zlarini kattalardek tutishga 
harakat qiladilar. Ular o‘zlarining layoqat, qobiliyat va imkoniyatlarini ma’lum 
darajada o‘rtoqlari va o‘qituvchilariga ko‘rsatishga intiladilar. Bu holatni oddiy 
kuzatish yo‘li bilan ham osongina ko‘rish mumkin. O‘smirlik davri «o‘tish davri», 
»krizis davr», «qiyin davr» kabi nomlarni olgan psixologik ko‘rinishlari bilan 
xarakterlanadi. Chunki, bu yoshdagi o‘smirlarning xatti-harakatida muqobil, yangi 
sharoitlarda o‘z o‘rnini topa olmaganligidan psixik portlash hollari ham kuzatiladi. 
O‘z davrida L.S.Vigotskiy bunday holatni “psixik rivojlanishdagi krizis” deb 
nomlagan. Kichik maktab davridan so‘ng bola alohida olingan shaxs sifatida o‘z-
o‘ziga munosabatini shakllantirish jarayonida asosan ikki bosqichni boshidan 
kechiradi. Bu bosqichlar o‘smirlik yoshini ikki xil davrga - kichik o‘smirlik davri va 
katta o‘smirlik davrlariga to‘g‘ri keladi. Birinchi bosqichda o‘smir o‘zini 
“bola”lardan ajratib, endi o‘zini kattalar olamiga mansubligini ta’kidlamoqchidek 
bo‘ladi. Kattalar hayotiga kirishga qiziqish o‘smirlarning asosiy xarakteristikalari 
hisoblanadi. 
Bu davr uchun kattalarning xatti-harakatlariga taqlid qilish va o‘zining mana shu 
yarashmagan qiliqlariga tanqidiy baho bera olmaslik, uning katta yoshli kishilarga 
yaqin bo‘lishi, yordam berayotgan bir guruh tengdoshlari bilan ortiq darajada bog‘liq 
bo‘lib qolishi va shu singari holatlar xarakterlidir. Ikkinchi bosqichda o‘smir endi 
o‘zining yosh bola emasligiga shubha qilmaydi va o‘zligini aniq anglay boshlaydi, 
o‘z shaxsini ulug‘lab, o‘ziga xos harakatlar qila boshlaydi. O‘smirlarni o‘z shaxslari 
haqidagi fikrlar ko‘prok qiziqtiradi, ular o‘zlarini bilishga, maqsadli rivojlantirishga, 
tarbiyalashga harakat qiladilar. O‘smirlik davrlaridagi muloqot tizimlari bolada bir 
qancha ijtimoiy-psixologik xislatlarni paydo qiladiki, buning natijasida u faol hayotiy 
mavqega ega bo‘ladi, jamiyatda o‘z o‘rnini tasavvur qilishga erishadi. Me`yoriy 
xulqning marginal jihatlarini o‘zlashtirish o‘smirlik davriga to‘g`ri keladi. O‘smirlik 
davridagi nizolar shunisi bilan qiziqki, tolerantlik ko‘rinishlari shakllanishning 
ketma-ketligini inobatga olgan holda o‘smirni “kattalarning kattasi” sifatida chiqish 
mumkin. O‘smir katta bo‘lib brogan sari uning hayotidagi barcha o‘zgarishlar uning 
uchun yangilik bo‘lib, hali o‘smir tomonidan yetarli darajada o‘zlashtirilmagan 
bo‘ladi. O‘zining sabrsizligi, qattiqqo‘lligi, qat’iyatligida o‘smir kattalardan ancha 
o‘zib ketadi. O‘smir o‘z olamida yashaydi, uning qadriyatlari tizimi yaxshilik va 
yomonlik dualizmiga asoslangan bo‘lib, aynan ularni atropf-olamga ko‘chirishga 
intiladi, kattalar esa ularning ruhiy mavjudlik tomonlarini kuchaytirish o‘rniga, ularni 
ko‘proq ijtimoiylashtirishga harakat qiladilar, buning natijasida rezonans yuzaga 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
April 2022 / Volume 3 Issue 4
www.openscience.uz
1548


keladi, ya`ni ota-onasining negativ atmosferasi ta`sirida o‘smirda, negativism 
kuchayib qoladi. 
Aynan o‘smirlik yoshida o‘ziga xos “tuynuk” paydo bo‘lib, bu tuynuk “A” 
tipidagi tolerantlik bilan “B” tip tolerantlik o‘rtasida hosil bo‘ladi; o‘smir endi bola 
uchun xarakterli bo‘lgan “A” tipidagi tolerantlikka toqati yo‘q va o‘z navbatida 
kattalarga xos bo‘lgan sabrlilik tolerantligiga ham hali tayyor emas. O‘smirlik suitsidi 
aksariyat hollarda, o‘smirning “marginal tolerantligi” kabi chegaralangan 
imkoniyatlar bilan izohlanadi. 
Emotsiya - (lotincha) emotsion so‘zidan olingan bo‘lib, to‘lqinlanmoq ma`nosini 
anglatadi. Shaxsning voqelikka bo‘lgan o‘z munosabatini xis qilishdan kelib 
chiqadigan, uning ehtiyoj va qiziqishlari bilan bog`liq bo‘lgan kechinmalar. Tarqoq 
ma`noda olganda, hissiyot bu qandaydir bir oz doimiyroq his-tuyg`ularning bevosita 
va vaqtincha boshdan kechirilishidan iborat. “Emotsiya” so‘zini o‘zbek tiliga aniq 
tarjima qilinganda u ruhiy hayajonlanish, ruxiy harakatlanish degan ma`noni 
anglatadi. Insoniy emotsiyalar “insoniylashtirilgan” ijtimoiy sharoit bilan bog`liq 
holda namoyon bo‘ladi. Emotsiyalarning “insoniylashuvi” shunday namoyon 
bo‘ladiki, ichdan kechadigan hissiyotlar mazmuni, juda boy va murakkabdir.Odamlar 
bilan mehnat, siyosat, madaniyati, oilaviy hayot o‘rtasida paydo bo‘lgan 
munosabatlarning ko‘pligi, sof insoniy hissiyotlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. 
Ular bolalarga odob bilan javob berishni, suhbatdoshiga ochiq ko‘ngillik bilan 
jilmayish, keksalar va nogironlarga hurmat bilan joy berishni o‘rgatdi. Odam o‘z 
hissiyotlarini o‘zi boshqaradi. Ba'zi kishilar emotsiyalarini yashirish niyatida 
qaramaqarshi emotsiyalami ifodaiaydilar. Masalan, qayg‘urish yoki qattiq og‘riq 
paytida kulimsirash, kulgilari kelgan paytda yuzlarini jiddiy, o‘ychan holga keltira 
oladilar. Lekin o‘zining imo-ishoralari va mimikalarini boshqara olishga qaraganda 
nafas olish, qon aylanish va ovqat hazm qilish tizimidagi o‘zgarishlarni ushlab qolish 
juda qiyin bo‘ladi. Odam xayajoniangan paytda bir maromda nafas ola biladi, ko‘z 
yoshlarini ushlab qola oladi, lekin rangini o‘zgartirish yoki qizartirishga qodir emas. 
Ammo emotsiyalami paydo qiluvchi narsalardan o‘zini chalg‘itishi mumkin. 
Emotsiyalaming tashqi ifodasi turli ko‘rinishlarda ro‘y beradiki, unda asosiy o‘rinni 
ko‘rgazmali jihatlar asosiy o‘rin egallaydi. 

Yüklə 279,62 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə