11
Nəsirəddin Tusinin irfani baxışlarına aydınlıq
gətirmək,
həmçinin seyri-süluk əhlinin istilahlarını tanımaq
baxımından «Övsafül-Əşraf»
əsəri olduqca böyük
əhəmiyyət kəsb edir.
Mə`lum olduğu kimi Nəsirəddin Tusi bir sıra əsərlərini
Ələmut qalasında İsmaililərin yanında olarkən yazmış və o
əsərlərin bə`zilərini İsmaili əmirlərindən birinin adına ithaf
etmişdir. Tusinin bu qəbildən olan əsərləri üslub və ruhuna
görə İsmaili məzhəbi və fikri baxışlarına yaxınlıq təşkil edir.
O cümlədən:
1. Əlaəddin Xurşah Məhəmməd bin Həsən (628-653 h.q.)
və Qohestan əmiri Xacə Nasirəddin Əbul-Fəth Əbdürrəhim
Əbu-Mənsurun adına yazdığı «Əxlaqi Nasiri» kitabı.
1
2. Batinilərin üslubunda yazdığı «Ağazü əncam» əsəri.
2
3. 644-654-cü illər arasında Tə`limilərin üslubunda yazdığı
«Seyri-süluk» əsəri. Xacə bu əsərini ismaili əmirlərindən
Qütbiddin Müzəffər bin Müəyyədə (Məhəmməd) verir ki,
Ali Dərgaha çatdırsın.
3
4. Nasirəddin Möhtəşəmin göstərişi ilə tərcümə etdiyi
«Zübdətül-Həqayeqi Eynül-Qüzat». Amma bu əsərin
nüsxəsi indiyə qədər əldə edilməmişdir.
4
İlk baxışdan Tusinin «Övsafül-Əşraf» əsərini
də məhz
İsmaililərin qalasında olduğu zaman yazdığı güman edilir.
Əsərin dəqiq yazılma tarixi olmasa da Tusinin bu risaləni
«Əxlaqi Nasiri» kitabından sonra qələmə aldığı göstərilir.
Bu barədə «Övsafül-Əşraf»-a yazdığı müqəddiməsində Tusi
belə deyir: «...Amma sonra [deyim ki] bu risalənin yazarı
Muhəmməd Tusi, gözəl əxlaqın və filosofların qaydasına
uyğun bəyənilmiş siyasətin bəyanına şamil olan və “Əxlaqi
1
“Yadnameyi Tusi”, səh. 92.
2
Nəcib Mail Hərəvi, “Se risale dər təsəvvüf”, səh. 30, Məşhəd 1361.
3
“Məcmueyi Rəsaili Xacə Nəsirəddin”, universitet çapı, səh. 36.
4
Məhəmmədtəqi Daneşpəjuh, “Fehresti Daneşqah”, səh. 2115, 2653.
12
Nasiri” adlandırılan kitabı yazdıqdan sonra fikirləşirdi ki,
1
təriqət yolçularının və əqli, nəqli qanunlara söykənən, və
nəzəri və əməli yöndən həqiqət aşiqlərinin qaydasına
müvafiq övliya və bəsirət əhlinin yolu haqqında müxtəsər −
həmin fənnin xülasəsi və məğzi həddində ola biləcək − bir
risalə hazırlasın.»
Ustad Müctəba Minəvinin sözlərinə görə «Əxlaqi Nasiri»-
nin nüsxələrinin birində Tusinin bu kitabı (Əxlaqi Nasiri)
633 ildə başa çatdırdığı qeyd edilir. Bu sözlərə istinadən
Tusinin «Əxlaqi-Nasiri» kitabını 36 yaşlarında yazması
gərəkdir.
2
Əlbəttə unutmaq olmaz ki, Tusi «Əxlaqi Nasiri» kitabını
müxtəlif tarixlərdə − 1232-33, 1254-55, 1272-73-cü illərdə
nəzərdən keçirməklə yenidən işləmişdir. Əgər ustad
Minəvinin sözlərinə əsaslansaq, Tusinin «Övsafül-Əşraf»ı
37-40 yaşlarında yazmasını fərz etmək olar. Çünki Tusinin
özü də bu risaləsini «Əxlaqi Nasiri»dən sonra yazdığını
göstərmişdir. Onda belə çıxır ki, bu əsər də Tusinin
İsmaililərin əsarətində olduğu zaman yazılmış olmalıdır.
Çünki Tusinin 619-632-ci (h.q.) illər arasında İsmaililərin
əlində giriftar olması göstərilir və bu əsarət 654-cü il (h.q.)
Hülakunun İsmaililəri darmadağın etməsinə qədər davam
edir.
Başqa bir tərəfdən, «Övsafül-Əşraf»ın müqəddiməsindən
göründüyü kimi Tusi bu risaləsini Hülakunun oğlu
Abaqaxan tərəfindən vəzirliyə mənsub edilmiş Şəmsəddin
Məhəmməd əl-Cüveyninin adına yazmışdır. Şəmsəddin
Məhəmmədin 22 il vəzirlik məqamında olmasını nəzərə
1
13-cü əsr ədəbi nəsr qaydalarına uyğun olaraq adətən müəlliflər özləri
haqqında danışarkən birinci şəxs əvəzliyinin yerinə üçüncü şəxsin dilindən
çıxış edirmişlər. Bu qayda daha çox təvazökarlıq və ədəb normalarına riayət
etmə kimi qiymətləndirilirdi.
2
Müctəba Minəvi, “Əxlaqi Nasiri” (müqəddimə), səh. 15.
13
alsaq, böyük ehtimalla Tusi «Övsafül-Əşraf» əsərini onun
vəzirliyinin ilk illərində yazmış olmalıdır.
Bununla belə, «Övsafül-Əşraf» əsərinin birbaşa «Əxlaqi-
Nasiri» kitabından sonra yazılması inandırıcı görünmür.
Çünki «Əxlaqi-Nasiri»dən Məhəmməd
Şəmsəddinin
vəzirlik mənsəbinə yiyələnməsinə qədər uzun bir zaman
fasiləsi durur.
Böyük ehtimalla Tusi «Övsafül-Əşraf əsərini Əxlaqi-Nasiri
kitabından sonra yazdım» dedikdə, «Əxlaqi-Nasiri»nin
1272-73-cü illərdə monqol hakimiyyəti dövründə üçüncü
redaktəsini nəzərdə tutmuşdur.
Üslub baxımından da «Övsafül-Əşraf» əsəri Tusinin
İsmaililərin yanında eyni məzmunda yazdığı «Seyri-süluk»
əsərindən gözə çarpacaq dərəcədə fərqlənir.
Tusi «Övsafül-Əşraf» əsərində seyri-süluk mərhələlərini
olduqca yığcam və aydın şəkildə verməklə ilahi dərgahın
şərafətli yolçularının xüsusiyyətlərini açıqlamağa
çalışmışdır.
Bu əsərində Tusi Allaha doğru hərəkətin başlanğıcını,
hərəkəti əngəlləyən maneələrin aradan qaldırılmasını,
salikin seyri-sülukunu, süluk əsnasında baş verən halları,
sülukdan sonrakı halları və vüsal əhlinin hərəkətinin
sonunu altı babda vermiş, altıncı babdan başqa yerdə qalan
bütün babları beş fəsilə bölmüşdür. Altıncı babı isə bir
fəsildə göstərmişdir. Çünki fəna bəhsinə aid olan sonuncu
bab Xacənin dili ilə desək − «çoxalmır.»
Tusi hər fəslin əvvəlində mövzuya münasib Qur`an
ayələrindən misallar vermiş, əlavə olaraq, əksər yerlərdə
yeri gəldikcə, hədis və rəvayətlərə istinad etmişdir.
Hədislərə istinad edərkən Tusi bə`zi sufi məsləklərinə
uyğun və zövqlərindən dolayı bəyəndikləri hədisləri deyil,
daha çox sənəd baxımından mö`təbər hesab etdiyi hədisləri
14
nəql etməyə sə`y göstərmişdir. Həmçinin sufilərin dilindən
nəql olunan rəvayətlər sırasında da onların ən mö`tədil
olanını seçməyə çalışmışdır.
Əksər alimlərin islam dini çərçivəsində şəriətdən başlayan
təriqəti qəbul etdikləri kimi, Tusi də «Övsafül-Əşraf»
əsərində bu xətti tutduğunu açıq göstərir və təriqətin
şəriətdən ayrılmaz olduğunu bildirir. Bu bağlılığı biz
Tusinin risalənin bölmələrini nizamlamasından da görürük.
Belə ki, Tusi seyri-sülukun başlanğıcı üçün salikə ilkin
növbədə imanın, səbatın, niyyətin, sidqin, inabətin və
ixlasın əldə edilməsini əsas şərt kimi göstərir, sonra bu
yoldakı maneələrdən və seyri-sülukdan bəhs edir.
Hərtərəfli bilik sahibi olan Tusi başqa əsərlərində olduğu
kimi bu əsərində də hər məsələyə münasibət bildirərkən
digər firqə və məktəblərin də nəzərini qarşıya qoyur,
məsələyə dar çərçivədən yanaşmadığını nümayiş etdirir.
Məzmununa görə irfani bir risalə olan «Övsafül-Əşraf»
əsərinin bə`zi fəsillərində «Əxlaqi-Nasiri»də olduğu kimi
hərdən Tusinin fəlsəfi fikirləri özünü biruzə verir. Buna
görə də seyri-süluk babında Tusinin ifadələri bə`zən
sufiyanə, bə`zən də fəlsəfi rəng alır. 12-13-cü əsrlər nəsr
ədəbiyyatına görə sadə və rəvan dili olduğu hesab edilən
«Övsafül-Əşraf» əsəri məfhum baxımından Tusinin digər
əsərləri kimi olduqca ağır nəzərə çarpır. Bunun ümdə
səbəblərindən biri də əsərdə müxtəlif elmi istilahların
çoxluq təşkil etməsi və bə`zən də fikrin incə rəmzlərlə ifadə
edilməsidir. Bununla yanaşı, qarşınızda olan bu əsər
olduqca qiymətli, hər bir şəxsin öz elmi səviyyəsində
faydalana biləcəyi, hər bir kəsin öz zərurəti qədər payını
alacağı “açıq süfrədir”. Bu kitabın tədqiqatçı alimlər üçün
mö`təbər mənbə, mə`nəviyyat yolunda addımlayanlar üçün
gözəl dərslik, və proqram olacağına şübhə etmirik.