19
təqdirdə qabaqcadan üzürxahlıq edir, [və ümid edirik ki]
Onun şərif zatının bəyənilmiş əxlaq və gözəl
xüsusiyyətləri yol verilmiş nöqsanları öz məğfirət
pərdəsi ilə örtsün. Allah-taala onu məcazi aləmdə
məxsus padşahlıq dərəcəsinə çatdırdığı kimi, həqiqi
aləmdə də ilahi rəf`ətə və əbədi dövlətə çatdırsın.
Allah lətif və duaları qəbul edəndir.
20
MÖVZUYA GİRİŞ
Bu risalənin şamil olacağı bəhslərin zikri
Şəksiz hər kəs özünə və əməllərinə nəzər salsa özünü
başqasına möhtac görəcəkdir və hər kəs başqasına
möhtac olsa zatən naqisdir. Elə ki, insan öz naqisliyindən
agah oldu, daxilində kamala varmağa doğru bir şövq
oyanacaqdır və beləliklə kamala doğru hərəkətə ehtiyac
hiss edəcəkdir. Təriqət əhli
1
bu hərəkəti süluk
2
1
Təriqət əhli − Sufilər, ariflər, süluk əhli də deyirlər. Məqsəd seyrü-
süluk yoluna qədəm qoyanlardır. Süluk əhli iki dəstədir:
1. Ali məqsəd tələbində olanlar və “vəchullah” müridləri.
2. Axirət tələbində olanlar və axirət müridləri.
Tanınmış arif və şair Baba Tahirə görə camaat üç tayfaya bölünür;
alim, mürid, arif.
Arif o kəsdir ki, bu yolda alacağı həzzləri nəzərdə tutmadan öz
Allahının istəyində olar. Alim elmin və öz həzzlərinin istəyində olar. Mürid,
öz həzzlərini görməklə öz muradının istəyində olar. Həmçinin deyir:
“Seyrü-süluk yolunda camaat üç təbəqəyə bölünür:
1. Cəhd və riyazət əhli.
2. Hifz və siyasət əhli.
3. Haqq və inayət əhli.
Birinci dəstə öz ibadətlərində ciddi və çalışqan olub riyazət çəkərlər.
İkinci dəstə öz hallarını və məqamlarını qoruyub saxlayarlar və öz nəfslərini
ilahi ədəblə tərbiyə etməkdə siyasət əhli olarlar. Üçüncü dəstə haqqa
qovuşanlardır ki, ilahi inayət məqamında yer tutarlar.
2
Seyrü-süluk − Müəyyən bir hədəfə doğru müəyyən bir yolun xüsusi
tə`limatlar əsasında qət edilməsi. Seyr bu yoldakı hərəkət, süluk qət edilən
yol, üsul, gediş, salik isə bu yolun yolçusudur. Ariflərin nəzərində seyrü-
süluk haqq yolun yolçusu (salik) tərəfindən vüsal və fəna məqamına çatana
qədər xüsusi mərhələləri başa vurmağa deyilir və o cümlədən bu
mərhələləri aşmaq nəzərdə tutulur: tövbə, zöhd, fəqr, riyazət, sükun, xof və
rəca, hüzn və s.
Nəfisi deyir: “Bil ki, süluk ərəb dilində mütləq gedişdən ibarətdir,
yə`ni yolçu ola bilsin zahiri aləmdə seyr etsin, ola da bilsin batini aləmdə
seyr etsin. Sufilər yanında süluk xüsusi hərəkətdən, gedişdən ibarət olub
müəyyən dərəcələrə bölünür, bu həmin “seyr iləllah” (Allaha doğru seyr),
“seyr fillah”dır (Allahda seyr). Allaha doğru seyrin nəhayəti var, Allahda
21
adlandırır. Bu hərəkətə rəğbət göstərən kəsin altı
məsələyə diqqət yetirməsi lazımdır:
1. Hərəkətin hidayəti (başlanğıcı) və bu səfər üçün
lazım olan azuqə, yol tədarükü. (Yə`ni bu hərəkətə, yola
qədəm qoyan ilk qədəmi haradan götürəcəyini, ilkin
hazırlığı bilməlidir.)
2. Onu hərəkətdən və sülukdan saxlayacaq, [seyri-
süluk yolunda] maneələrin aradan qaldırılması.
3. İnsanı ilk qədəmdən son məqsədə aparan hərəkət ki,
[bu hərəkət] seyri-süluk olar və bu hərəkət zamanı
salikin qarşılaşacağı hallar.
4. Seyri-süluk əsnasında, yolun əvvəlindən son
məqsədə doğru olan hərəkət zamanı salikin qarşılaşacağı
hallar.
5. Sülukdan sonra vüsal əhlinə, (məqsədə çatanlara) baş
verəcək hallar.
6. Hərəkətin sonu ki, bu yerdə ona “tövhiddə fəna”
deyərlər.
Altıncı bəndi çıxmaqla yerdə qalan bəndlərin hər biri
başqa neçə məsələyə şamil olar ki, onları altı babda və
hər babı altı fəsildə verəcəyik. Və amma axırıncı (6-cı)
bab bölünmədiyi üçün bu bölgüdən istisnadır, [çünki]
hərəkətdə olduğu kimi bilməliyik ki, keçmiş hərəkətin
hər bölməsinin hasil olması, ondan öncə mövcud olmuş
başqa bölümə dayanır və [həmçinin] özündən sonra
seyrin nəhayəti olmaz. Əgər bu deyilənlər çətin anlaşılırsa başqa bir şəkildə
söyləyim.
Bil ki, sufilər yanında süluk, pis danışıqdan yaxşı danışığa, pis
əməldən yaxşı əmələ, pis əxlaqdan yaxşı əxlaqa, öz varlığından Allahın
varlığına doğru getməkdən ibarətdir.”
Seyrin ilk dərəcəsi bu dünyanın məhdud dairəsindən çıxmaqdır.
Salikin seyrdə keçəcəyi ilk məqam tövbə məqamıdır ki, ona “babul-əbvab”
(qapılar qapısı) deyirlər.
22
gələcək başqa bir bölümdən öndə dayanır və amma
axırıncı bölüm yolun sonu olduğu üçün və ondan sonra
heç bir bölüm olmadığı üçün heç bir məsələyə şamil
olmayacaqdır.
Və amma səfər əsnasında salikin düşdüyü hər bir hal
öncəki və sonrakı halət arasında bir vasitə olub, əgər
öncəki hala nisbətdə müqayisə olunsa kamal və
bəyənilmiş, əgər sonrakı halət ilə müqayisə olunsa
nöqsan və bəyənilməz olacaqdır.
Ona görə də Peyğəmbəri-əkrəm (s) buyurub: “İki günü
bərabər (oxşar) olan adam zərər etmişdir.”
1
Və buna görə də atalar demişlər: “Yaxşıların bəyənilən
işləri müqərrəblərin
2
pis işləri yerində hesab olunar.”
3
İnşəallah bütün bu mətləblər bu risalənin fəsillərində
aydınlaşacaqdır. İndi ki, bu müqəddimə aydın oldu,
Allahın köməkliyi ilə bu risalənin bablarının və
fəsillərinin bəyanına keçirik.
1
“Əvalil-ləyali”, c. 1, səh. 284.
2
Müqərrəblər − Allaha və ya bir şəxsə (məsələn şaha) ən yaxın
həmdəm. Bir şəxs yanında ən
möhtərəm, əziz adam. Burada Allah
dərgahına yaxınlaşmaq istəyən kəslər nəzərdə tutulur. Təriqət yolçularının
ən ali məqamlarından sayılır.
3
“Məhəccətul-bəyza”, c. 7, səh. 89.