33
asan olacaqdır. Hədislərin birində deyilir ki, “Kim qırx
gün işlərini və ibadətini Allah üçün ixlasla yerinə yetirsə,
hikmət bulağı qəlbindən qaynayıb dilinə cari olar.”
1
1
“Bihar”, c. 70, səh. 249, bab 54, rəvayət 25.
34
İKİNCİ
BAB
Seyri-süluk yolunda maneələrin aradan qaldırılması.
Bu bab altı fəsildən ibarətdir:
– Birinci fəsil – Tövbə.
– İkinci fəsil – Zöhd.
– Üçüncü fəsil – Fəqr.
– Dördüncü fəsil – Riyazət.
– Beşinci fəsil – Mühasibə və müraqibə.
– Altıncı fəsil – Təqva.
35
Birinci fəsil
Tövbə
Allah-taala tövbə barəsində buyurur: “Ey mö`minlər!
Hamınız Allaha tövbə edin ki, bəlkə nicat tapasınız.”
1
Tövbənin mə`nası günahdan dönməkdir. Hər şeydən öncə
bilməliyik ki, günah nədir, sonra ondan dönməliyik.
Bilməlisiniz ki, insanın işləri beş növdür:
1. Hökmən görüləcək və tərki cayiz olmayan iş (vacib)
2. Hökmən görülməyəcək və görülməsi cayiz olmayan iş
(haram)
3. Görülməsi görülməməsindən
daha üstün olan iş
(müstəhəb)
4. Görülməməsi görülməsindən daha üstün olan iş
(məkruh)
5. Görülməsi və görülməməsi bərabər olan iş (mubah)
Beləliklə günah birinci bəndə görə görüləcək işin
görülməməsi, ikinci bəndə görə isə görülməyəcək işin
görülməsidir. Bu işlərdən tövbə etmək bütün aqillərə
vacibdir. Burada günah dedikdə, yalnız dillə və əməllə olan
günahlar deyil, hər bir aqil insanın ixtiyarı və iradəsilə baş
tutan bütün fikri və əməli günahlar nəzərdə tutulur. Və
amma üçüncü növ əməlin – yə`ni müstəhəb əməlin – tərki
və dördüncü növ əməlin – yə`ni məkruhun – görülməsi
«tərki-övla» adlanır. Mə`sumlar üçün övlanın tərki
bəyənilməzdir. Onlar bu işlərdən tövbə etməlidirlər. Seyri-
süluk əhlinin məqsədi Haqq-Taala olduğu üçün, onların
Allahdan qeyrisinə diqqət yetirmələri günah sayılır və bu
işdən tövbə etməlidirlər.
1
“Nur”, 31.
36
Deməli tövbə üç növdür:
1. Bütün bəndələrə şamil olan ümumi tövbə.
2. Mə`sumlara aid olan xas tövbə.
3. Seyri-süluk əhlinə şamil olan əxəsss tövbə.
Ümmətin günahkarlarının tövbəsi birinci növdən, Həzrət
Adəm və digər peyğəmbərlərin tövbəsi ikinci növdən və
bizim peyğəmbərimizin (s) tövbəsi ki, buyurur: “Həqiqətən
də mənim qəlbimə qubar oturur və mən (buna görə) hər
gün yetmiş dəfə istiğfar edirəm.”
1
– üçüncü növdəndir.
Ümumi tövbə
Ümumi tövbə iki şərtə əsaslanır:
1. Bütün işlərdən agah olub, hansı işin kamala çatmağa,
hansı işin nöqsana səbəb olduğunu bilmək. Əlbəttə, kamal
şəxslərə nisbətdə cürbəcür olur; bə`ziləri üçün kamal
əzabdan qurtulmaqdır, bir başqası üçün savaba çatmaqdır,
digəri üçün Allah-taalanın razılığını əldə etmək, Ona yaxın
olmaqdır.
Nöqsan da eynilə kamalın müqabilində duraraq neçə
qismə bölünür; bə`ziləri cəzaya səbəb olur, bə`ziləri insanı
savabdan məhrum edir və bə`ziləri də Allahın qəzəbinə
səbəb olur ki, həmin Allahın lə`nətindən ibarətdir.
2. Kamalın faydalı olduğuna, yə`ni Allah rizasının bu işdə
olduğuna və nöqsanın zərərli olduğuna, yə`ni Allahın
qəzəbinə səbəb olduğuna vaqif olmaq.
Bu iki şərtə yiyələnmiş hər aqil şəxs günah etməz və əgər
birdən günah etmiş olsa da, tez tövbə edər.
Tövbənin əldə edilməsinin keyfiyyəti
Tövbə üç şəkildə həyata keçir:
1
“Bihar”, c. 63. səh. 183.
37
1. Keçmiş zamanla müqayisədə tövbə;
2. İndiki zamanla müqayisədə tövbə;
3. Gələcək zamanla müqayisədə tövbə;
Keçmiş zamanla müqayisədə tövbə
Keçmiş zamana nisbətdə tövbə iki qisimdir:
1. Keçmişdə gördüyü günaha görə insanın həddən artıq
peşmançılıq və təəssüf hissi keçirməsi. [Tövbənin] bu şəkli
digərini icab edər. Bu səbəbdən Peyğəmbər (s) buyurur:
“Peşmançılıq özü tövbədir.”
1
2. Keçmişdə gördüyü günahların əvəzini çıxmaq ki, bu da
üç növə ayrılır:
1) Allahın əmrindən boyun qaçırmaqla nəticələnən günah
iş (Allaha nisbətdə edilən günah);
2) İnsanın özünü Allahın qəzəbinə düçar etməklə,
nöqsana sürükləməklə nəticələnən günah (Özünə nisbətdə
etdiyi günah);
3) İnsanın dili və ya əməli üzündən başqasının zərəri ilə
nəticələnən günah. (Başqasına nisbətdə edilən günah);
Və amma, insan başqaları haqqında etdiyi günahın
əvəzini ödəməlidir. Nə qədər ki, başqasının haqqını özünə
qaytarmayıb süluk yoluna qədəm qoya bilməz. Əgər
başqasının haqqını dili ilə tapdalamışsa, gedib ondan üzr
istəməlidir və ya əvəzini ödəməlidir və ya bir yolla onu
özündən razı salmalıdır. Əgər başqasının haqqını əməli
olaraq tapdamışsa, onda haqqında günah etdiyi şəxsin
haqqını – əgər sağdırsa – özünə, yox əgər dünyadan
köçmüşsə onun varislərinə qaytarmalıdır və ya mümkün
yolla onların razılığını əldə etməlidir və nəzərdə tutulan
cəzanı çəkməlidir.
Əgər bir kəsi öldürmüş olsa, ölü yiyəsinin razılığını əldə
1
“Bihar”, c. 8, səh. 34, bab 21, rəvayət 5.
38
etməlidir, çünki ölmüş şəxsdən razılıq almaq qeyri-
mümkündür. Əgər bu şərtləri və tövbənin digər şərtlərini
əldə etsə, Allah-taalanın axirətdə onu öz hüdudsuz
rəhmətinə şamil edəcəyinə ümidvar olsun.
Və amma özü haqqında etdiyi günahın əvəzini ödəmək
üçün tə`yin edilmiş dini və dünyəvi cəzaları ödəməlidir.
Və amma Allahın haqqında etdiyi günahların əvəzini
ödəmək üçün ağlayıb-sızlamaqla Allah dərgahına üz
tutmalı, ibadətə və riyazətə məşğul olmalıdır. Əlbəttə, bu
şərtlə ki, özü və başqaları haqqında etdiyi günahların
əvəzini ödəmiş olsun.
İndiki zamanla müqayisədə edilən tövbə
İndiki zamanla nisbətdə tövbə iki cürdür:
1. Hal-hazırda mürtəkib olduğu günahı Allaha qürbət
qəsdi ilə tərk etsin.
2. Başqası haqqında etdiyi sitəm və haqsızlıqdan əl çəkib
həmin kəslər haqqında etdiyi zülmün, haqsızlığın əvəzini
ödəsin.
Gələcək zamanla müqayisədə edilən tövbə
Gələcək zamanla da nisbətdə tövbə iki cürdür:
1. Etdiyi günahı gələcəkdə bir daha təkrarlamayacağına
qəti qərar verməsi; hətta onu öldürsələr, yandırsalar belə
[bir daha həmin günaha bulaşmamalıdır.] İstər öz ixtiyarı
ilə olsun, istər zorla olsun, bir daha həmin günahı etməyə
razı olmamalıdır.
2. Özünə söz verməlidir ki, gələcəkdə etdiyi tövbəsini
sındırmayacaq, verdiyi sözünün üstündə duracaqdır. Hətta
sözünün üstündə dura bilməsi və bir daha həmin günaha
düşməməsi üçün, həmin günaha qayıtdığı təqdirdə nəzir
verəcəyini və ya kəffarə ödəyəcəyini və ya həmin günahdan
saxlayacaq digər maneə növünü özü ilə şərt kəsə bilər.