O’zbek xalq musiqa ijodi” fanidan mavzu: O’zbek dostonchilik maktabi

DOSTONCHILIK MAKTABI VA ULARNINING YETUK NAMOYONDALARI
O‘tmishda xar bir xududning o‘z baxshilari va ularning uzlariga xos dostonchilik maktablari bulgan.Masalan: CHingizxon xuzurida Ulug jirchi, Tuxtamish saroyida Kamolzoda, Jaxon Mirza,iva xoni Muxammad raximxon 11 xuzurida Riza baxshi, Buxoro amiri Nasrulla saroyida Ernazar baxshilar xizmat kilganligi ma’lum Saroy baxshilari xon va beklarni maktovchi asarlar yaratganlar. Xozirgi kunda o‘zbek fol’klor shunosligida Bulungur, Kurgon, SHaxrisabz, Kamay, SHerobod, Janubiy Tojikiston, Xorazm kabi poetik dostonchilik maktablari- baxshichilik san’atining ajoyib markazlari aniklangan.
Bulungur dostonchilik maktabi kaxramonlik dostonlarini ijro etish bilan mashxur Bu maktabning sunggi iste’dodli vakili Fozil Yuldosh ugli (1872-1955 xisoblanadi. Uning «Alpomish»,»YOdgor», «YUsuf bilan Axmad», «Zulfizar», «Malikai ayyor», «Nurali», «Murodxon», «SHirin bilan SHakar» kabi ajoyib dostonlar yozib olingan. Uning Yuldosh, Kuldosh, Suyar shoir nomi bilan mashxur bulgan ukalari xam doston kuylaganlar. Bulungur maktabini eng ulug baxshilaridan biri XVIII-asrning 2-yarmida yashagan Muxammad shoir bulib, u Yuldosh bulbulga ustozlik kilgan. Bu maktab CHini shoir, Raxim bulbul, Jura, Fozil shoir, YOrlakab kabi unlab dostonchilarni birlashtiradi.
Dostonchilik san’atining yana bir maktabi Kurgon dostonchilik maktabidir. Bu maktabga Mangishtovdan Nurotaga kadar chuzilgan silsila toglarning, ayniksa Oktovning shimoliy va janubiy etaklarida yashagan va shu erlarda etishgan xalq shoirlari mansubdir. Ularning eng iste’dodli vakillaridan biri Ergash Jumanbulbul ugli (1868-1937) va Pulkan shoir (1874-1941) xisoblanadi.Ularning «Alpomish», «YAkka Axmad», «Oysuluv», «Kuntugmish», «Guruglining tugilishi», «YUnus pari»,»Miskol pari», «Avazxon», «Xasanxon», kabi dostonlari yozib olingan. Bu dostonchilik maktabiga Ergash Jumanbulbul uglining ota-bobolari asos solganligi taxmin kilinadi. Bu maktab YOdgor, Lafas, Mulla Tosh, Sulton kampir, Tilla kampir, Jodmon baxshi kabi unlab dostonchilarni birlashtiradi.
XIX asrda mavjud bulgan yana bir epik markaz SHaxrisabz dostonchilik markazidir. Bu maktabning sunggi vakili Abdulla Nurali ugli (1874-1957)dir. U kuylagan dostonlar shux, kuvnok, kutarinki ruxda aytilishi, kuylarning yokimliligi bilan ajralib turadi.
Atokli xalq shoiri Islom Nazar ugli (1874-1953) bir tomondan SHaxrisabz, ikkinchi tomondan Kurgon dostonchilik maktabi bilan boglik bulgan. Uning ijro usuli va undan yozib olingan «Orzugul», «Soxibkiron», «Erali va SHerali», «Kuntugmish» kabi dostonlarga nazar tashlar ekanmiz, ularda xar ikki maktabga xos xususiyatlarni kuramiz.
O‘zbekistonning janubida yashovchi kupgshina baxshilar SHerobod dostonchilik maktabi bilan boglikdir. XIX asrning 11 yarmi va XX asr boshlarida yashagan bu maktabning mashxur vakili SHernazar Beknazar ugli va uning shogirdlari- Mardrnkul Avliyokul ugli, Normurod baxshi, Nurali Boymat ugli,Buriboy Axmad ugli kabi baxshi shoirlar shu maktab vakillaridir.Surxondaryo, Kashkadaryo va Janubiy Tojikiston baxshilari uzaro doimo alokada bulganliga uchun ularning kupgina dostonlari SHerobod dostonchilik maktabi bilan boglangan. Ularning repertuarida «Oltin kovok», «Ollonazar Olchinbek» va boshka dostonlar uchraydi. Janubiy Tojikistonda yashovchi o‘zbek-lakay baxshilarining dostoelari badiiy tasvir vositalari jixatidan uziga xos xususiyatga ega.Ularning repertuarlarini bir kismini «Gurugli» dostoni tashkil etadi.
Xorazm dostonchilik maktabi san’ati boshka dostonchilik maktablaridan uslubi jixatidan fark kiladi.Xorazm dostonlari yozma manbaga ega bulib, ba’zan aytuvchi kulida kul yozma matni xam buladi., musika etakchi rol uynaydi. Xorazm baxshilarining kuylari xilma-xildir. Dostonning xar bir kushigi muayyan kuyda ijro etiladi. Dostonchilar bularni baxshi yullari yokibaxshi na’malari deb yuritadilar. Xorazm dostonchiligini uziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, bu erda kaxramonlik dostoni «Alpomish» uchramaydi, aksincha, Xorazm baxshilari repertuarlaridagi ishkiy-romantik dostonlarning aksariyati respublikamizning boshka erlarida mavjud emas.
YUkorida ta’kidlab utilagn baxshilik maktablari kanchalik uziga xoslik kasb etmasin, ularda umumdostonchilik an’analari etakchilik kiladi. Barcha uziga xosliklar individual uslub belgilari, lokal xususiyatlar umumdostonchilik an’analari doirasida xayotiydir.