O‘zbekisto

O’SIMLIKLARNI MORFOLOGIK TA’RIFI

1.O’simliklarning hayotiy shakllari: A1) Daraxt,
A2).buta,
A3).o’tsimon o’simliklar (ko‟p, ikki va bir yillik). B).Bir pallalik,
B2).ikki pallalik. V1).Bir uyli,
V2.)Ikki uyli. 2.Ildiz sistemasi.
A) asosiy ildiz, qo’shimcha ildiz.
12

B.shaklan o’q ildiz, popuk ildiz, shoxlangan ildiz. V)shaklan o’zgargan ildiz, tuganak, ildiz meva.
3.Poya.
A) tik o’suvchi, ilashuvchi, chirmashuvchi, o’rmalovchi. B) shoxlangan, shoxlanmagan.
V) tukli, silliq.
G) ko’ndalang kesigi bo’yicha, yumaloq, to’rtburchakli, uchburchakli, ko’pburchakli.
D) poyaning shakli o’zgarishi, ildizpoya, gorizontal, vertikal, uzun-qisqa (yer osti, yer usti) tikan, gajak.
4.Barglari. a). Oddiy, 1). bandli,
2). bandsiz, 3). qinli
4). yon bargchasiz, 5).yon bargchali, 6).bo’g`impardali 7).barg shakli
b). Murakkab;
4). yon bargchasiz, 5).yon bargchali, 6).bo’g`impardali 7).barg shakli
8). Barg chetining tuzilishi. Silliq,
arrasimon, tishsimon
9). Barglarining soni
v) barglarning o’rnashishi. ketma-ket,
qarama-qarshi, muto‟vkasimon (xalqasimon), rozetkasimon.
g)shaklan o’zgarishi. tikan,
mo‟ylov, fillodiy.
5.To’pgullilar. a).monopodial, a1).oddiy
boshoq, so’ta, shingil, qalqon,
13

soyabon, savatcha, boshoqcha.
A2).Murakkab. boshoq, soyabon, supurgi
B)simpodial.
Monoxaziy (gajak, ilonsimon) dixaziy, pleyoxaziy
V) to’pgullari yo’q(gullari oddiy). 6)Gul.
A1).aktinomorf (to’g`ri) A2).zigomorf (noto’g`ri).
b).gulqo’r`oni, qo’shgulqo’rg`onli, oddiy,
(kosachasimon, tojibargsimon) yalan`och gullar,
v).kosacha, ayrimbargli va tutash bargli kosachalar. g).tojibarg, tutashtojibarg, ayrimtojibargli.
d). Changchisi bir, ikki uyali, ko‟p uyali, e).Changchilar soni.
Uru`chi (apokarp, senokarp) meva bargchalar soni. j).tuguncha, ustki, ostki, o‟rta (ustunchaning soni). z). gulining formulasi.
7.Meva. a)oddiy
Quruq ko‟p urug`li (bargak, dukkak, qo‟zoqcha, ko‟sak) quruq bir uru`li (yong`oq, yong`oqcha, don).
Bir uru`li ho‟l mevalar: ko‟p urug`li ho‟l meva (rezavorlar) (olma, qovo-qlar, bodiring).
b).murakkab:
murakkab barg, murakkab don, murakkab yong`oq. Murakkab danakli.
v).to’pmeva.

MORFOLOGIK GERBARIY MAZMUNI:

1.varaq.Ildiz tiplari, o‟q ildiz, popuk ildiz:

2.varaq.Novdaning shoxlanish tiplari, monopodial, simpodial, g`alladoshlarning tuplanish tiplari ildizpoya, siyrak tuplangan, qalin tuplangan.
3.varaq. O‟simliklarning yashash davriga ko‟ra; bir yillik, ikki yillik, ko‟p yillik.
14

4-5 varaq. Oddiy barglar silliq plastinkali, barg plastinkasimon shakliga ko‟ra; yumaloq, ovalsimon, lansentsimon, ignasimon, buyraksimon, yuraksi-mon, yoysimon, bargning qirqilishiga ko‟ra silliq, tishsimon, o‟yiqli.

6.varaq. Murakkab barglarning barg plastinkasi; uch plastinkali, panjarasi-mon, toq patsimon, juft patsimon:
7.varaq. Barglarning o‟rnashishi; ketma-ket, qarama-qarshi, halqasimon, Baglarning tomirlanishi; to‟rsimon, panjasimon, patsimon, yoysimon, paralel,
8.varaq. Gul tiplari.
a).simmetriya bo‟yicha to‟g`ri (aktinomorf), noto‟g`ri (zigomorf): b).gul qo‟rg`oniga ko‟ra bir qavatli, qo‟sh qavatli gulqo‟r`onlar.
v).gultojlarining qo‟shilib o‟sishiga ko‟ra tojibarglari ayrim tojbargli, qo‟shilib o‟sgan;
g).Tugunchaning o‟rnashishi; ustki tuguncha, o‟rta tuguncha, ostki tuguncha. 9).varaq.
a). To‟pgullar, oddiy va murakkab monopodial; boshoq, so‟ta, shingil, mu-rakkab soyabon, supurgi. Simpodial; gajakgul, ilon izi, burma to‟pgul.
10. varaq. Meva tiplari:
a).quruq mevalar, ochilib sochiluvchilar, bargak, dukkak, qo‟zoq va qo‟zoqcha ko‟sak:
b).ho‟l mevalar - bir uru`li va rezavor mevalar.

O’Z-O’ZINI TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR

1.Morfologik gerbariy nima?

2.O‟q ildiz qanday o‟simliklar uchun xos?
3.Qaysi o‟simliklar uchun popuk ildiz sistemasi xosdir? 4.Monopodial tipdagi shoxlanishga misol keltiring? 5.Simpodial tipdagi shoxlanishga misol keltiring?
6.10 ta bir yillik o‟simliklarga misol keltiring? 7.Ikki yillik o‟simiklarga misollar keltiring?
8. Ko‟p yillik o‟tsimon o‟simliklarga va daraxtsimon o‟simliklarga misollar keltiring?
9.Oddiy va murakkab bargli o‟simliklarga misollar keltiring? 10.Barglarning joylanish tiplariga ko‟ra misollar keltiring?
11.Barglari yoysimon, parallel, patsimon tomirlangan o‟simliklarga misollar keltiring?
12.To‟g`ri va noto‟g`ri gulli o‟simliklarga misollar keltiring? 13.To‟pgulli o‟simliklarga misollar keltiring?
14. Meva tiplari turli xil bo‟lgan o‟simliklarga misollar keltiring?

O’SIMLIKLARNI ANIQLASH

O‟simliklarni aniqlash uchun vegetativ va generativ organlar haqida bilim-larga ega bo‟lishi lozim.

15

Gulli o‟simliklarni aniqlash sxemasi quyidagi adabiyotlarda ko‟rsatilgan ("O‟zbekiston florasi" I -YI tom, O‟zbekiston o‟simliklarini aniqlagichi).

O‟simliklarni turli aniqlagich yordamida aniqlanadi. O‟simliklarni aniqlash uchun qaysi oila, turkum va turga mansubligini bilish lozimdir. Oila, turkum va turlar uchun tuzilgan aniqlagich raqamlar bilan ifodalangan teza (+) va antiteza (-) deb yuritiladigan shartli beligilardan iborat.
Teza o‟simlikning asosiy belgilarini ifodalaydi. Antiteza esa o‟simlikning tezadagiga qarama-qarshi xususiyatlarini ifodalaydi. Dastlab teza o‟qiladi va unda bayon etilgan belgilar o‟simliklarga taqqoslab ko‟riladi. Agar ularga mos kelsa, u holda shu jumla oxiriga, ya‟ni o‟ng tomoniga yozilgan raqam topilib, o‟qish davom ettiriladi. Tezada yozilgan belgilar aniqlanayotgan o‟simliklarga mos kelmasa antiteza o‟qiladi. Osimlik belgilari to‟g`ri kelgan yoki, antiteza oxirida ya‟ni o‟ng tamonida yoki oilaning nomi yozilgan (oldin o‟zbekcha, so‟ngra lotincha) bo‟ladi. Agar teza yoki antiteza oilaning nomi bilan tamom-lansa, o‟simlikning shu oilaga mansubligi aniqlangan bo‟ladi. Aks holda keltirilgan raqamlardan teza yoki antiteza o‟qib aniqlash davom ettiriladi. O‟simlikning turkumi turlari shu yo‟l bilan aniqlanadi. Oilalar uchun tuzilgan aniqlagichlari har bir oila uchun qo‟yilgan raqam uning tartib nomerini bildiradi. Oilalar aniqlagichda ana shu tartib nomeri bilan joylashtirilgan.