Islohotlar kontseptsiyasi
- itimoiy-iqtisodiy islohotlarning asosiy maqsad va
yo’nalishlari, uni amalga oshirishning vazifalari va strategik yo’llarini umumiy
g’oyasidir.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish
- tanglik holatlariga barham berish
asosida makroiqtisodiy muvozanatlikni saqlash va ishab chiqarishni yuksaltirish
uchun shart-sharoitlarni vujudga keltirishdir.
4
_____________
4
Rasulov M. Bozoriqtisodiyotiasoslari. T.: Mehnat, 1997.
IQTISODIY ISLOHOTLAR. BOZOR MUNOSABATLARINING
SHAKLLANISHI. BOZOR IQTISODIYOTIGA O`TISH YO`LI
Bozorning qadimiy an'analari
Milliy davlat mustaqilligini qo`lga kiritgan O`zbekiston bozor iqtisodiyoti
yo`lini tanladi. Sho`rolar davridagi sotsialistik tizimning iqtisodiy asosini tashkil
etgan rejalashtiruvchi siyosatdan voz kechdi. Xo`sh, bozor iqtisodiyotining o`zi
nima?
Bozor iqtisodiyotining asosida tovar-pul munosabatlari yotadi va ana shu
munosabatlarga xos iqtisodiy qonunlar harakat qiladi. Bozor iqtisodiyoti
jamiyatning barcha a'zolarini ishlab chiqarish va iste'mol orqali o`zaro raqobatning
ishtirokchilariga aylantiradi.
Shu boisdan bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish muttasil
takomillashib boradi, mahsulotning sifat darajasi yaxshilanadi, uning miqdori
ko`payadi va jamiyat taraqqiyoti tezlashadi.
Tarixan bozor munosabatlarining ikki turi mavjud: birinchisi, tartibsiz, o`zi
bo`larchilik asosida, stixiyali rivojlanadigan bozor iqtisodiyoti munosabatidir. U
tarqoq, maqsadi va harakati oldindan kelishilmagan ishlab chiqaruvchilar va
iste'molchilar o`rtasidagi oldi-berdi munosabatlariga asoslanadi. Ikkinchisi esa,
tartibga
solinadigan,
boshqariladigan
bozor
iqtisodiyoti
munosabatidir.
O`zbekiston o`z taraqqiyot yolining asosi qilib ikkinchi yo`lni — davlat tomonidan
tartibga solib boriladigan va boshqariladigan bozor iqtisodiyoti yo`lini tanladi.
Bunda jamiyat davlat ofqali bozorga narx, soliq, foiz, foyda, renta, subsidiya kabi
iqtisodiy vositalar bilan ma'lum bir yo`nalish beradi va ongli ta'sir ko`rsatadi.
Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining o`ziga xos sifat belgilari va
xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Tovar ishlab chiqaruvchi iqtisodiy jihatdan erkin bo`ladi, ya'ni bozor uchun
mahsulot ishlab chiqarayotgan korxona yoki shaxs erkin va mustaqil faoliyat
ko`rsatadi.
2. Tovar ishlab chiqaruvchi mulk egasi bo`ladi yoki ijara mulkiga ega bo`ladi
va uni o`z bilganicha ishlatadi, unga hech kim monelik qila olmaydi, buyruq bera
olmaydi.
3. Tovar ishlab chiqaruvchi o`zi ishlab chiqargan mahsulotining egasi,
xo`jayinidir. Shu bois, o`z mahsulotini xohlasa sotadi, xohlasa sotmaydi yoki u
xohlasa o`z tovarini boshqa bir tashkilot, korxona yo biron bir shaxsga sovg`a qilib
tekinga hadya qilishi ham mumkin.
4. Bozorga chiqarilgan tovarni oldi-sotdi qilish sotuvchi bilan xaridoming
erkin va ixtiyoriy munosabatiga asoslanadi.
5. Bozor iqtisodiyoti monopolizmni, ya'ni yakka hukmronlikni inkor etadi,
tovar ishlab chiqaruvchilarning bozordagi erkin raqobatini taqozo etadi.
6. Bozorda ishlab chiqaruvchi emas, balki iste'molchi o`z shartini qo`yadi,
chunki pul uning qo`lida bo`ladi. Tovar ishlab chiqaruvchi iste'molchining talabi,
ehtiyojini qondiradigan mahsulot ishlab chiqargan taqdirdagina daromad topa
oladi.
7. Ishlab chiqarilgan tovarga sarf qilinadigan mehnat xaridorning mahsulotga
talabi darajasi miqdorida bo`lishi lozim. Aks holda ishlab chiqarilgan tovar
bozorda kasodga uchraydi.
8. Bozorda qanday tovarga talab oshib borsa, o`sha mahsulotni ishlab
chiqarish foyda keltiradi.
9. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar ishlab chiqaruvchilar jamiyat a'zolari o`z
daromadlari miqdoriga qarab tabaqalanadilar.
Bozor iqtisodiyoti munosabatlari mamlakatimiz uchun yangilik emas. Uzoq
yillar davomida qadimdan ajdodlarimiz jahon hamjamiyatining bir bo`lagi va
tarkibiy qismi sifatida bozor iqtisodiyoti sharoitida yashab kelganlar. Tarixiy
yozma manbalarning bergan ma'lumotlariga qaraganda o`rta Osiyo xalqlari bundan
ming yillar ilgari ham dunyoning deyarli barcha mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy
aloqalar o`rnatganlar. Bu borada «Buyuk ipak yo'li» yorqin dalil bo`la oladi.
Miloddan avval XI asrdan to milodning XVI asriga qadar Sharq va G`arb
mamlakatlari o`rtasida savdo iqtisodiy va madaniyat sohalarida ko`prik rolini
o`ynab kelgan «Buyuk ipak yo'li» orqali amalga oshirilgan. 12 ming chaqirimni
tashkil etgan bu yo'1 o`rta Osiyoning deyarli barcha yirik shaharlarini kesib o`tgan.
«Buyuk ipak yo'li» orqali ajdodlarimiz Xitoy, Hindiston, Eron, Rossiya, Rum,
Yunoniston va boshqa mamlakatlar bilan bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari va
talablari asosida savdo-sotiq qilganlar. o`rta Osiyo hududlari Rossiya tpmonidan
bosib olingach, xususan Sho`rolar hukmronligi yillarida bu tarixiy an'ana barham
topdi.
Jahon mamlakatlarining, shu jumladan, o`lkamiz xalqlarining tarixiy
tajribalari shundan dalolat beradiki, iqtisodiyot har doim faqat uning o`ziga xos
bo`lgan qonuniyatlar bilan rivojlanadi. Bu qonunlar inson irodasidan tashqarida
harakatda bo`lib, odamlar izmiga bo`ysunmaydi, ularning buyruq va topshiriqlarini
bajarmaydi. Shu bois, bozor iqtisodiyoti qonunlarini nazar-pisand qilmaslik yoki
uni buzish og`ir iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Buni sobiq SSSR deb
atalmish saltanatda o`rnatilgan ijtimoiy-iqtisodiy tuzum buni isbotladi.
O`zbekiston iqtisodiy taraqqiyotining o`ziga xos yo`li va tamoyillari
Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o`tish qonuniyatlari, albatta, umumiydir.
Biroq, ana shu umumiy qonuniyatlar asosida rivojlanib borayotgan har bir
mamlakat, u xoh Turkiya yoki Amerika Qo`shma Shtatlari bo`lsin, xoh Janubiy
Koreya yoki Yaponiya bo`lsin, ularning har biri o`zining tarixiy-taraqqiyot
an'analari, milliy o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda o`z yo`li, &z
modelini ishlab chiqishi va unga amal qilishi lozim.
O`zbekiston ham ana shu umumiy dastur va umumiy qonuniyat mezonlari
asosida bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o`tishga imkoniyat beradigan o`z
yo`lini tanlab oldi. Bu yo`lning asosiy tamoyillari va qoidalari I.Karimovning
«O'zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo'li», «O'zbekiston — bozor
munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo'li», «O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirish yo'lida» nomli asarJarida, mamlakat parlamentida qilgan ma'ruza
va nutqlarida bayon qilib berilgan.
Bu yo`lni ishlab chiqishda:
Birinchidan, dunyo davlatlarining bosib o`tgan tarixiy tajribalari hisobga
olindi.
Ikkinchidan, O`zbekistonning xo`jalik imkoniyatlari, shart-sharoitlari,
mustamlakachilik tuzumlaridan meros bo`lib qolgan muammolar asos qilib olindi.
Chunki 130-yildan ortiqroq davom etgan buyuk saltanat o`lkamizda o`zining og`ir
va ayanchli oqibatlarini meros qilib qoldirgan edi. Bular:
• barbod bo`lgan va mutlaqo markazga tobe bo`lib qolgan iqtisod;
• milliy davlatchilik va boshqaruv tizimining tugatilganligi, milliy boshqaruv
tajribasining yo`qligi, yakkaboshchilik, buyruqbozlik, laganbardorlik, ko`ngil
ovlash, poraxo`rlik, o`g`rilik, mansabni suiiste'mol qilish kabilarni hisobga
olmaslikning mutlaqo iloji yo`q edi.
Uchinchidan, bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o`tishni belgilashda
mamlakatimizning tarixan tarkib topgan milliy qadriyatlari, an'analari,
xususiyatlari va manfaatlari hisobga olindi.
O`zbekistonning bozor munosabatlariga o`tish yo`liga doir Prezident
I.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan besh tamoyil nafaqat mamlakatimizda,
shuningdek jahon jamoatchiligi tomonidan ma'qullandi. Eng muhimi, xalqimizning
o`zi besh tamoyilni qabul qildi va qo`llab-quvvatladi.
Dostları ilə paylaş: |