O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti «Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish»

3.5. Bioindikator organizmlarning xo’jalikdagi ahamiyati

Adabiyotlardan [5,24,25,26] indikator organizmlarning barchasi gidrobiontlar hisoblanib, suv biosenozlarida katta rol o’ynaydi. Ularning barchasi turli-tuman organizmlar uchun yaxshi ozuqa hisoblansa, boshqa tomondan, ularda barcha suvni tanasidan o’tkazib, uni filtrlaydi (xususan ikki pallali mollyuskalar) va shu sababli ular yaxshi indikator organizmlar hisoblanadi va foydalidir [9,11].

Baliqlardan –qora baliqning uvildiriqlari va qorin pardalari zaharli hisoblanadi, shu sababli ularni oziq-ovqatga ishlatishda juda ehtiyot bo’lish lozim.

Suv omborlarining suvni xo’jalikda ishlatish jarayonida, u yerdagi suv sathi juda kamaygan paytda, ko’plab katta ikkipallali mollyuskalarning 20-30 sm keladigan tanasi va chig’anoqlarini nobud bo’lishdan saqlash uchun ularni terib xalq xo’jaligida ishlatish mumkin. Masalan, tovuq, o’rdaklar, cho’chqa fermalaridan ularga oziqa sifatida qo’llash tavsiya etiladi.

Nutriya va Ondatraning mo’ynasining qimmatbaho mahsulot ekanligini e’tiborga olsak, baliqlarni ularni fermalarda ko’paytirishni yana kun tartibiga qo’yish lozim va ular muhofazaga muhtojdir.

Xulosalar

1. 
   O’rta Zarafshon daryosi bioindikator organizmlarining faunistik tarkibini o’rganish natijasida, ushbu hudud suvlarida indikator organizmlarning 2 guruhiga: umurtqasizlar (Invertebrata) va umurtqalilar (Vertebrata) mansubligi aniqlandi.
   
2. 
   Ulardan 12 tasi, mollyuskalarning ikkipallalilar (Bivalvia) sinfining 3 oilasi, 5 urug’i va 12 turga, umurtqalilardan baliqlar (Piscia) va sutemizuvchilarning 2 oila 2 urug’ va 9 turga taalluqlidir. ( jadval)
   
3. 
   Jami bo’lib ushbu hudud bioindikator organizmlari 2 tip 3 sinf 7 oila 14 urug’ va 21 turni tashkil etadi.
   
4. 
   O’rta Zarafshon daryosi sohilida bioindikator organizmlar asosan oligasaprob (o) –o’rtacha ifloslangan daryo va kanallar suvlarida va V-mazosaprobli – ifloslangan baliqchilik xo’jaliklari va kanallar suvlarida hayot kechiradi va L-mezosaprobli suvlar deyarli yo’q. Umuman bu hudud suvlari o’rtacha ifloslangan suvlarga mansubdir.
   
5. 
   Ushbu hudud suvlariga iqlimlashtirilgan sut emizuvchilardan kemiruvchilar guruhiga taalluqli ondatra va nutriyaning tarqalganligini hamda ularning sonininig (inson ta’sirida) kamayishini hisobga olib, kelajakda ularni ko’paytirish va populyasiyalarini tiklash uchun maxsus nutriya va ondatra fermalarini joriy etish lozim.
   

Tavsiyalar

Indikator organizmlar – bu gidrobiontlar hisoblanib, ularni o’rta umum ta’lim maktablari, lisey va kollejlarda –zoologiya, umumiy biologiya, ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish fanlaridan saboq berishda o’rganish muhim ahamiyatga ega. Bu jonivorlar ayrim suv osti organizmlari uchun muhim oziqa manbai hisoblansa, biz o’rgangan va yuqorida ko’rsatilgan ikkipallali mollyuskalar, ayrim baliqlar, nutriya va ondatra kabilar indikator organizmlardir. Ular ifloslangan suvlarni tozalash kata o’rin tutadi.

Bu materiallardan o’quvchi va talabalarga saboq berishda foydalanish mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   Alimdjanov R.A., Bronshteyn S.G. Bezpozvonochniye jivotniye Zarafshanskoy dolinы. Tashkent-Samarkand: Izdatelstvo AN UzSSR, 1956, s 77-82.
   
2. 
   Alimov A.F. Funksionalnaya ekologiya presnevodnыx mollyuskov. Leningrad: Nauka, 1981- 248 s
   
3. 
   Baratov P. Urta Osiyo suv omborlari. Toshkent: O’qituvchi, 1972, 119 b
   
4. 
   Baratov P. O’rta Osiyo daryolari va ularning xo’jalikdagi ahamiyati. Toshkent: Fan, 1974. -91 b
   
5. 
   Bogdanov O.P. Jivotniye Uzbekistana. Toshkent: O’qituvchi, 1978 – 288 s
   
6. 
   Vinberg G.G. Metodicheskiye rekomendasii po sboru i obrabotke materialov zolbentosa i yego produksiya. GOSNIIORX «Promrыbvid». Leningrad,1983 g
   
7. 
   Jadin V.I. Mollyuski presnыx i solopovatыx vojd SSSR. Moskva-Leningrad: Izd-vo AN SSR, 1952 – 376 s
   
8. 
   Izzatullayev Z.I. Dvustvorchatыye mollyuski semestva Corbiculidae Sredney Azii // Zoologiya jurnal, 1980, T.59. vыp.8 –s.1180-1186
   
9. 
   Izzatullayev Z. Vodniye mollyuski Sredney Azii i sopredelnыx territoriy. Dokt.diss.ch.2. Leningrad-Dushanbe, 1987. s.555-947.
   
10. 
    Izzatullayev Z. O vidovom sostave krupnыx vdustvorchatix mollyuskov Sredney Azii // Biologicheskiye osnovi rib xozyaystva Sredney Azii i Kazakstana – Frunze: Ilm, 1978.- s.65-67.
    
11. 
    Izzatullayev Z.I. Vodniye mollyuski Sredney Azii – indikatori zagryazneniya vodoyemov i vodotekov// Gidrobiologiya jurn., 1992, T.28. №1. – s.85-90.
    
12. 
    Izzatullayev Z.I. Gidrobiologiyadan ma’ruza matni. Samarqand: SamDU 2000-73 b
    
13. 
    Izzatullayev Z.I. Suvni tozaligini muhofaza qilishda mollyuskalarning ahamiyati// Biologiya va ekologiyaning hozirgi zamon muammolari. Ilmiy konferensiya materiallari, 1995. 150 bet
    
14. 
    Izzatullayev Z.I. Redkin i endemichnыye bezzubki Uzbekistana (Unionidae, Colletopterum) // Vestnik GulGU, 2002, № 1 – s.35-38
    
15. 
    Izzatullayev Z.I. Itogi i perstpektivы izucheniya vodnыx mollyuskov fauni Sredney Azii: SamDU Ilmiy tadqiqot axboroti jurnali, 2003, № 1. 45-48 b
    
16. 
    Izzatullayev Z.I. O’zbekiston mollyuskalari va ularning xo’jalikdagi ahamiyati // Fan yutuqlari va qishloq xo’jaligini rivojlantirish istiqbollari. Samarqand : SamDU, 2005 – 130-131 betlar
    
17. 
    Izzatullayev Z.I. Gidrobiologiyadan elektron darslik. Samarqand: SamDU, 2006- 85 b
    
18. 
    Izzatullayev Z.I. Boymurodov X.T. O pervoy poxodke mollyuskov roda Sinanodonta Modell. 1994 (Mollusca Bivalvia Unioidae) basseyne reki Zarafshoan i ix rol v monitoringe vodnoy sredы // Analitik kimyo va ekologiya muammolari Xalkaro ilmiy amaliy konferensiya materiallari – Samarqand, 2000. b – 119-121 b.
    
19. 
    Izzatullayev Z.I. Boymurodov X.T. Vodnыye mollyuski basseyna reki Zarafshan kak obyekt ekologicheskogo monitoringa // Ilmiy to’plam, Samarqand 2001, 78-79 b
    
20. 
    Izzatullayev Z.I. Boymurodov X. Zarafshon daryosi xavzasi ikkipallali mollyuskalari. Samarkand: SamDU, 2009 – 948 b
    
21. 
    Kamilov G.K. Opredelitel rыb Uzbekistana. Tashkent: Yosh gvardiya, 1964.
    
22. 
    Kamilov G.K. Rekomendasii po isolzovaniyu rastitelnoyadnыx rыb v kachestve biomelioratorov v irrigasionnoy sisteme Uzbekskoy SSR. Tashkent: TashGU, 1985
    
23. 
    Karayev R.M., Safarov K.S. Metodika kompleksnыx issledovaniy vodnыx ekosistem. Xiva: Xorezm Ma’mun akademiyasi. 2002- 43 b
    
24. 
    Laxanov J.L. Umurtqali hayvonlar zoologiyasi fanidan ma’ruzalar matni. Samarqand: SamDU 2000, -94 b.
    
25. 
    Laxanov J.L. Umurtqali hayvonlar zoologiyasi. Darslik. Toshkent: O’qituvchi, 2005- 294 b
    
26. 
    Mavlonov O., Xurramov Sh, Eshova. Umurtqasizlar zoologiyasi. Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. Tashkent. O’med ilmiy nashriyoti. 2006 – 463 b
    
27. 
    Mirabdullayev I.M., Mirzayev U.T, Xegay V.N. Opredelitel rыb Uzbekistana. Tashkent. Kafolat, 2002 – 101 s
    
28. 
    Mirabdullayev I.M., Mirzayev US.T. Kuzmetov A.R., Kimsanov Z.O. O’zbekiston va qo’shni hududlar baliqlari aniqlagichi. Tashkent: «Sanostandart» nashriyoti, 2011 – 108 b
    
29. 
    Petrov Yu.M. Samarkand. Klimat i pogoda. Leningrad. Gidrometeoizdat, 1982 – 101 s
    
30. 
    O’zbekiston Sovet ensiklopediyasi. 7 jild. Tashkent. O’z SE Bosh redaksiyasi, 1976, 549 bet
    
31. 
    O’zbekiston «Qizil kitobi» 2-jildi. Hayvonlar. Toshkent, ENK. 2003, 2006, 2009
    
32. 
    Ergashev A.E. Umumiy ekologiya. Darslik. Tashkent. O’qituvchi, 2003- 463 b
    
33. 
    O’zbekiston “Qizil kitoblari”.
    

Internet materiallari:

34. 
    http: // animal _ uz.ru
    
35. 
    http:// zoometod.narod.ru.