§11. Erkinlik darajasi
n
bo’lgan sistemalarning kichik tebranishlari.
n
ta erkinlik darajasi bo’lgan konservativ mexanik sistemani o’zining
turug’un muvozanat xolati yaqinidagi erkin tebranishlarini qaraymiz.
Sistemani muvozanat xolatdan og’ishini o’zaro bog’liq bo’lmagan
n
q
q
q
,
,
2
1
umumlashgan kordinatalar yordamida beramiz. Bunda muvozanat
200
xolatga
0
,...,
0
,
0
2
1
n
q
q
q
mos keladi. U holda sistemaning kinetik
energiyasi
n
q
q
q
,
,
2
1
umumlashgan tezliklarning kvadratik formasi ko’rinishida
tasvirlanadi.
n
k
i
k
i
n
ik
q
q
q
q
q
b
T
1
,
2
1
,
,
,
n
ik
q
q
q
q
b
,
,
2
1
koeffitsentlari
n
q
q
q
,
,
2
1
larning darajalari bo’yicha qatorga
yoyib,
n
k
i
b
q
q
q
q
b
ik
n
ik
,
2
,
1
,
,
,
2
1
Bu yoyilmaning faqat
ik
b
o’zgarmas xadlarini olib, quyidagiga ega bo’lamiz:
n
k
i
b
b
q
q
b
T
ki
ik
n
k
i
k
i
ik
,...,
2
,
1
,
,
1
,
Kinetik energiya har doim musbat bo’lib, faqat
0
...
2
1
n
q
q
q
dagina
nolga aylanadi. SHuning uchun
n
k
i
k
i
ik
q
q
b
T
1
,
- musbat aniqlangan kvadratik
formadir.
Sistemaning potentsial energiyasi
n
q
q
q
q
П
,
,
2
1
- umumlashgan
koordinatalarning funktsiyasi bo’ladi. Umumiylikni buzmasdan
0
)
0
,...,
0
,
0
(
0
П
П
deb olamiz. U holda potentsial energiyani
n
q
q
q
,
,
2
1
larning
darajasi bo’yicha qatorga yoyib, quyidagini hosil qilamiz:
n
i
n
k
i
k
i
ik
i
i
q
q
a
q
a
П
1
1
,
......
ma’lumki muvozanat holatda potentsial energiya statsionar qiymat qabul
qiladi, u holda
)
,...,
2
,
1
(
,
0
0
n
i
q
П
a
i
i
Bundan
n
q
q
q
,
,
2
1
larga nisbatan ikkinchi tartibli bulgan xadlarni saqlab
qolib, quyidagicha ega bo’lamiz:
n
k
i
ki
ik
k
i
ik
n
k
i
a
a
q
q
a
П
1
,
,
,
,
2
,
1
,
,
201
SHunday qilib,
П
-potentsial Energiya va T- kinetik energiya quyidagi
kavdratik formulalar bilan aniqlanadi:
n
k
i
n
k
i
k
i
ik
k
i
ik
q
q
b
T
q
q
a
П
1
,
1
,
,
,
(7.101)
Bu yerdagi ikkinchi kvadratik forma musbat aniqlangan.
Endi xarakat differentsial tenglamalarini Lagranjning ikkinchi tur
tenglamalari ko’rinishda yozamiz:
n
i
q
П
q
T
q
T
dt
d
i
i
i
,
,
2
,
1
(7.102)
Bu yerda
T
va
П
ning o’rniga ularni (7.101) dagi ifodasini qo’yib, quyidagini
hosil qilamiz:
n
k
n
k
k
ik
k
ik
n
i
q
a
q
b
1
1
,
,
2
,
1
0
(7.103)
Quyidagi simmetrik matritsalarni kiritib,
n
T
n
k
i
k
i
n
k
i
ik
q
q
q
q
b
B
a
A
,
,
,
,
,
2
1
1
,
,
1
,
(7.103) tenglamalar sistemasini quyidagicha yozamiz:
0
q
A
q
B
(
7. 103
′
)
(7.103) sistema yechimini quyidagi garmonik tebranishlar ko’rinishda
izlaymiz:
t
v
q
t
v
q
t
v
q
n
n
sin
,
,
sin
,
sin
2
2
1
1
matritsani ko’rinishda
t
v
q
sin
(7.104)
Bu yerda
T
n
v
v
v
v
,
,
,
2
1
-o’zgarmas ampletuda vektorlari,
-chastata,
-
boshlang’ich fazo.
(7.104) ni (
7. 103
′
) ga qo’yib,
t
sin
ga qisqartirib quyidagini xosil
qilamiz:
2
Bv
v
A
Ammo bu
kvadratik formalar singulyar dastasi xarakteristik
tenglamasi
dan kelib chiqadigan
Bx
x
Ax
x
T
T
0
B
A
n
k
z
B
z
A
k
k
k
,
,
2
,
1
202
tenglamalar bilan ustma-ust tushadi. Demak, izlanayotgan amplituda vektori
bosh vektor bo’lib, chastota kvadrati
2
Bx
x
Ax
x
T
T
formalar regulyar
dastasining mos xarakteristik sonlari bo’ladi.
)
,....,
,
(
2
1
n
q
q
q
П
- potentsial energiya
qa’tiy minimumga ega deb faraz qilamiz. U xolda Lajan-Drixle teoremasiga
asosan sistemaning muvozanat xolati turg’un bo’ladi. Ikkinchi tomondan,
Aq
q
П
T
kvadratik forma musbat aniqlangan bo’ladi.
Regulyar dastalar xaqidagi teoremaga asosan kvadratik formalarning
regulyar dastasi
Bx
x
Ax
x
T
T
n ta xaqiqiy
n
,...,
,
2
1
xarakteristik sonlarga ega va bu n ta sonlarga mos
T
nk
k
k
k
n
v
v
v
v
v
v
v
,...
,
,...,
,
2
1
2
1
bosh vektorlarga ega bo’lib, ular quyidagi shartlarni qanoatlantiradi:
n
y
k
i
k
y
i
y
k
i
n
k
i
v
v
b
Bv
v
T
1
,
)
,...,
2
,
1
,
(
(7.105)
Ax
x
T
formaning musbat aniqlanganligidan,
Bx
x
Ax
x
T
T
dastaning barcha xarakteristik sonlari musbat
)
,...,
2
,
1
(
0
n
k
k
ekanligi
kelib
chiqadi.
Ammo
bu
xolda
ampletuda
vektorlari
)
,...,
2
,
1
(
,...,
,
2
1
n
k
v
v
v
v
T
nk
k
k
k
ortanormallashganlik shartini qanoatlantiruvchi quyidagi n ta garmonik
tebranishlar mavjud bo’ladi.
)
,...,
2
,
1
,
(
)
(
2
n
k
t
Sin
v
k
k
k
k
n
(7.106)
(
7. 103
′
) ning chiziqli ekanligidan kelib chiqadiki, ixtiyoriy tebranish (7.106)
garmonik tebranishlardan xosil qilinishi mumkin:
n
k
k
k
k
k
v
t
Sin
A
q
1
)
(
(7.107)
bu yerda,
)
,...,
2
,
1
(
,
n
k
A
k
k
- ixtiyoriy o’zgarmaslar.
203
(7.107) dan quyidagilarni topamiz:
n
k
k
k
k
k
n
k
k
k
k
v
Cos
A
q
v
Sin
A
q
1
0
1
0
,
(7.108)
(7.107) yechimini quyidagicha yozish mumkin:
n
k
k
i
k
k
k
i
v
t
Sin
A
q
1
(7.109)
Berilgan mexanik sistema chastotalarini kamaymaydigan tartibda nomerlab
chiqamiz, ya’ni
n
...
0
2
1
Bu bilan
Bx
x
Ax
x
T
T
dasta xarakteristik sonlari
)
,...,
2
,
1
(
2
n
k
k
k
ning joylashishi aniqlanadi.
n
....
2
1
Berilgan sistemaga h ta o’zaro bog’liq bo’lmagan chekli statsionar
bog’lanishlarni qo’yamiz.
n
q
q
q
,
,
2
1
og’ishlarni kichik miqdorlar deb xisoblab,
bu bog’lanishlarni
n
q
q
q
,
,
2
1
larga nisbatan chiziqli deb qarash mumkin :
.
0
)
(
,
.....
,
0
)
(
,
0
)
(
2
1
q
L
q
L
q
L
n
Bu bog’lanishlar qo’yilgandan keyin qaralayotgan sistema n-h ta erkin -lik
darajasiga ega bo’ladi. Bu sistemaning chastotasi
2
2
2
2
1
....
h
n
h
L
L
L
,
...
,
,
2
1
bog’lanishli
Bx
x
Ax
x
T
T
dastaning
0
0
2
0
1
...
h
n
xarakteristik sonlari bilan
2
0
0
j
j
munosabat orqali bog’langan. SHuning
uchun
)
,...,
2
,
1
(
0
h
n
j
h
j
j
j
Shunday qilib, sistemaga h ta bog’lanishlarni qo’yganimizda uning
chastotasi faqat ortishi mumkin, ammo yangi j- chastota
0
j
miqdori eski j+L –
chastota
L
j
miqdordan ortmaydi.
Xuddi shuningdek aytishimiz mumkinki, sistema bikirligi ortganda, ya’ni
Aq
q
T
forma ortganda potentsial energiya uchun (
Bq
q
T
- forma o’zgarmaganda)
204
chastota faqat ortishi mumkin, sistema inertsiyasi ortganda, ya’ni
Bq
q
T
forma
ortganda esa kinetik energiya uchun
(
Aq
q
T
forma o’zgarmaganda) chastota faqat
kamayishi mumkin.
Dostları ilə paylaş: |