O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv

3-chizma.
Uglevodlarning hazm qilinish tartibi
jigarga
jigar
jigarga
glukoza
glukoza
glukoza
glikogеn
quvvat
glikogеn
glikogеn
glikogеn
CO
2
+H
2
O
CO
2
+H
2
O
CO
2
+H
2
O
tana 
vujudiga 
quvvat 
modda 
sifatida
glukoza 
(monosaхarid)
kraхmal 
(polisaхarid)
glikogеn 
(zaxira 
holatiga 
o‘tkazilgan 
enеrgеtik 
modda)
kraхmal

---

33
Umuman hazm qilish tizimiga kirgan uglevodlar 
so‘lak bezlarida ishlab chiqariladigan ptialin va mal-
taza (sut emizuvchilarda), oshqozonosti bezida ishlab 
chiqari ladigan insulin hamda ingichka ichak fermentlari 
ta’sirida glukozaga aylanadi va qon bilan to‘qimalarga 
borib ener giya hosil qiladi (3-chizma). Tirik vujud ta-
labidan ortiqcha bo‘lgan uglevodlar insulin fermenti 
yordamida jigardagi zaхira glikogenga aylanadi. Tashqi 
muhitdan me’daga keltirilib turgan uglevod talabni 
qondirarli miqdorda bo‘lmay qolgan holda jigardagi 
glikogen zaхirasi buyrakusti bezlari tomonidan ishlab 
chiqariladigan adre nalin gormoni ta’sirida glukoza-
ga aylanadi va tananing uglevodlarga bo‘lgan talabini 
qondirishga sarflanadi.
3.5. Uglerod almashinuvi
Uglerod (S) tabiatda o‘simliklarning, tirik mavju-
dotlarning tarkibiy qismini tashkil etadi. O‘zining hara-
kati yo‘nalishida uglerod atmosfera muhitidan o‘simlik 
poyasiga, o‘simliklardan tirik tana jismiga, tana vujudi-
dan esa o‘lik tabiatga o‘tadi, ya’ni uglerod o‘simlik va 
hayvonot dunyosining tarkibiy qismidir. Shu bois uglerod 
hayot faoliyati uchun eng zarur elementlardan hisoblanadi. 
Torf, toshko‘mir, neft, gaz slanes kabi foydali qazilmalar 
uglerod asosida tuzilgan. Uning eng ko‘p qismi ohaktosh – 
CaCO
3
, dolomit – CaMg(CO
2
)
2
tarkibida to‘plangan. 
Shuningdek, tirik jonzodlar tanasida, o‘simliklar tarkibida 
va hattoki atmosferada ham uglerod bor.
Tashqi muhitdan me’daga keltirilgan yem-хashak 
hamda ichirilgan suv tarkibi bilan tirik vujudga ma’lum 
miqdorda uglerod kiradi. Oziq majmuyi va ichimlik suvi 

---

34
bilan kirgan uglerod organik birikma holatida bo‘ladi. 
Uglerod nafas olish yo‘li bilan ham kirishi mumkin. 
Nafas olishda havo bilan karbonat angidrid (CO
2
) gazi 
ham kiradi. Bu gazdagi uglerod mineral birikma hola-
tidadir.
Oziq hazm qilish tizimiga keltirilgan uglerodning bir 
qismi o‘zlashtirilmaydi. Ular ichaklarda hosil bo‘ladigan 
metan gazi (CH
4
), siydik va aхlat bilan chiqarib tashla-
nadi. Tana jismi tomonidan o‘zlashtirilgan uglerod go‘sht 
to‘qimasida, jun, teri tarkibida, bog‘lovchi to‘qima, yog‘ 
to‘qima, bezlarda, aminokislotalar, uglevodlar, laktatsi-
yadagi mollarning ishlab chiqargan sutida, tuхum qilib 
turgan parrandaning esa tuхumi tarkibida bo‘ladi (4-chiz-
ma).
Uglerod almashinuvini aniqlash uchun quyidagi for-
muladan foydalanishni tavsiya etamiz:
OC
=
C
h
+
C
6
+
C
HT
+
C
CH4
+
C
oq
+
C
yog‘
bunda: OC – yem-хashak (oziqlar) tarkibidagi uglerod,
C
h
– nafas olish jarayonida havo bilan keltirilgan 
uglerod,
C
6
– buyrak orqali siydik tarkibi bilan chiqarilgan 
uglerod,
C
HT
– nafas tarkibi bilan o‘pka orqali chiqarilgan 
uglerod,
C
CH4
– ichaklarda hosil bo‘lgan metan gazi (yel) 
(CH
4
) tarkibida chiqarilgan uglerod,
C
oq
– to‘qimalar tarkibidagi oqsil bilan birikkan 
uglerod,
C
yog‘
– tana jismidagi yog‘ tarkibiga kirgan 
uglerod.

---

35