O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA

O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

O‘RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI

.G‘.  HMEDOV, G.X. ZIYAMUTDINOVA

NATOMIYA, FIZIOLOGIYA

VA PATOLOGIYA

(Tibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma)

Uchinchi nashri

Toshkent

«IQTISOD–MOLIYA»

 2014

---

Taqrizchilar:

. .  bdumajidov – tibbiyot fanlari nomzodi, dotsent;

D.B. Bajakova – tibbiyot fanlari nomzodi, dotsent;

M.F. Ziyayeva – I Respublika tibbiyot kolleji direktori,

   

    oliy 

toifali 

o‘qituvchi. 

    

Ahmedov 

A.G‘.

A 98

  Anatomiya, 

fi ziologiya va patologiya: tibbiyot kollejlari uchun  

      o‘quv  qo‘llanma / A.G‘. Ahmedov,  G.X. Ziyamutdinova;  O‘zbekis- 

      ton Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi; O‘rta max-

      sus kasb-hunar ta’limi markazi. –Toshkent: «IQTISOD-MOLIYA», 

   

2014. 

–520 

b.

Ushbu o‘quv qo‘lanma tibbiyot kollejlari o‘quvchilari uchun 

mo‘l  jallangan. U O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’-

lim vazirligi va Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlangan 

«Anatomiya, fi 

ziologiya va patologiya» fani o‘quv dasturi asosida 

tuzilgan. O‘quv qo‘lanmada odam organizmi a’zolari va tizimlari-

ning mo‘tadil tuzilishi va fao liyati, ularning ba’zi bir patologik ho-

latlarda o‘zgarishi, shuningdek, moddalar almashinuvi va ularning 

buzi lishi haqidagi ma’lumotlar ham keltirilgan.

Lotin atamalari xalqaro anatomik terminlarga mos.

UO‘  616.8-091(075)

B  52.5 722

ISBN 978-9943-13-318-1           

  © «IQTISOD-MOLIYA», 2012

ISBN 978-9943-13-463-8  

 © «IQTISOD-MOLIYA», 2013

ISBN 978-9943-13-515-4 

   © «IQTISOD-MOLIYA», 2014

UO‘  616.8-091(075)

B  52.5 722

   A 

98

---

3

KIRISH

Anatomiya, fiziologiya va patalogiya tibbiyot xodimlarini na-

zariy va amaliy tomondan tayyorlovchi asosiy fanlardan biri bo‘lib 

hisoblanadi. Odam anatomiya si  – odam organizmining taroqqiyo-

ti, shakli va tuzilishini o‘rganadi. Bun  da, yoshga qarab o‘zgarish, 

jinsiy va shaxsiy o‘zgarishlarni hisob ga olish kerak. Bolalik, ba-

log‘at, hatto, o‘smirlik davr larida ham a’zolar o‘sib, to‘ qima ele-

mentlari ta komillashayotgan bo‘ladi. Kattalarda ham yashash sha-

roiti va tash qi muhit ta’siriga mos ravishda a’zolarda o‘zgarishlar 

sodir bo‘ladi. Odam organizmi bir butun tizim bo‘lib, unung bar-

cha qism lari o‘zaro va tashqi muhit bilan bog‘langan.

Odam organizmining tuzilishini, unung alohida a’zolarining 

qism lari, shakli, ko‘rinishi va ularning o‘zaro munosabatini oddiy 

ko‘z bilan makroskopik anatomiya o‘rganadi.

Mikroskopik anatomiya esa a’zolarning nozik tuzilishini, tarki-

biy ele mentlarini mikroskop yordamida o‘rganadi.

Anatomiya fani rivojlanishining dastlabki davrlarida, o‘likni 

yorgan vaqtda o‘rganilgan odam tanasi a’zolarini faqat tasvirlab 

berilgani uchun tasviriy anatomiya termini paydo bo‘lgan.

Sistematik anatomiya odam organizmini tizimlarga bo‘lib 

(suyak, mushak, ovqat hazm qilish va boshqalar) o‘rgangani uchun 

u mo‘ tadil anatomiya deb ham ataladi.

Topografik anatomiya odam gavdasini sohalar bo‘yicha, a’zo-

larning joylashishini, ularning o‘zaro va skelet bilan munosabati-

ni o‘rganadi.

Odam organizmining tug‘ilishgacha bo‘lgan davrdagi (prenatal 

davr) rivojlanishi va o‘sishini embriologiya, tug‘ilgandan keyin  gi 

davr ni (post natal davr) yoshli anatomiya o‘rganadi.

Odam tanasi tuzilishini uning faoliyatiga bog‘lab o‘rganadigan 

hozirgi davr anatomiyasi funksional anatomiya deb ataladi.

Gistologiya organizm to‘qimalarini ularning faoliyatiga bog‘lab, 

moddalar almashinuvi va tarkibiy elementlarini to hujayra ichi tar-

kibigacha o‘zaro munosabatini o‘rganadi.

Fiziologiya bir butun tirik organizmni, uning a’zolarini, hu-

jayra va hujayraning tarkibiy elementlarini hayot faoliyati jara-

yonlarini, shuning dek, faoliyatlarning taroqqiyoti, ularning o‘z-

aro aloqasi va tashqi muhit ning turli sharoitlarida va organizm-

ning turli holatlaridagi faoliyatini o‘rganadi.

---

4

Fiziologiya umumiy va xususiy qismlarga bo‘linadi. Umumiy 

fiziologiya  barcha tirik organizmlarga xos bo‘lgan asosiy hayot 

jarayonlarini, jonli materiyani atrof-muhit ta’siriga reaksiyalari-

ni umu 

miy qonuniyatlarini o‘rganadi. Umumiy fiziologiyaning 

hujayra lar fiziologiyasini o‘rganadigan qismi – sitofiziologiya deb 

ataladi. Har xil turlar organizmining taroqqiyotini yoki bir tur-

ning shaxsiy rivojla nish jarayoni xususiyatlarini o‘rganuvchi fan – 

qiyosiy fiziolo giya ajrati ladi. Qiyosiy (evolyu tsion) fiziologiyaning 

vazifasi ayrim tur lar shaxsiy fao liyatlari taroqqiyoti qonuniyatla-

rini o‘rganishdir.

Umumiy va qiyosiy fiziologiya bilan bir qatorda fiziologiya-

ning ayrim qismlari: mehnat, ovqatlanish, jismoniy mashqlar va 

sport, yosh li fiziologiya bo‘limlari ham mavjud. Fiziologiya tib-

biyotning barcha mutaxassisliklari bilan yaqin bog‘langan bo‘lib, 

uning yutuq lari o‘z navbatida fiziologik izlanishlar uchun material 

yetkazib beruv chi tibbiyot amaliyotida keng qo‘llaniladi.

Fiziologiya eksperimental fan. Fiziologik laboratoriyalarda fi-

zik, kim yoviy va texnik usullarning qo‘lanilishi organizmda bo‘lib 

o‘tayot gan murakkab jarayonlar haqida ma’lumotlar olishga imkon 

beradi. Fiziologik tajribalarning usullari turlicha. Ularga ta’sir-

lash, ekstrepatsiya, trans 

plantatsiya, biotoklarni ro‘yxatga olish, 

denervatsiya va fistula usullari kiradi.

Patologiya grekcha «pathos» – «kasallik», «logos» – «ilm» so‘zlari-

dan olingan bo‘lib, kasallikning asosini va kelib chiqishini o‘rganuv-

chi fan. Umumiy va xususiy patologiya tafovut qilinadi. 

Umumiy patologiya kasallik va patologik jarayonlarni rivojla-

nish qonuniyatlarini: ularning sababi (etiologiya), mexaniz mi (pa-

to genez), kechishi va oqibatini o‘rganadi. Umumiy patologiya-

ni o‘rganish turli kasallikni rivojlanish qonuniyatlarini, ularning 

irsiyat ga va immunitetning holatiga bog‘liqligini tushunishga asos 

soladi. 

Xususiy patologiya kasalliklar tasnifini, ayrim kasalliklarni 

rivoj lanish qonuniyatlari, ularning asorati va oqibatini o‘rganadi.

Patologiya patologik fiziologiya va patologik anatomiyaga 

bo‘li nadi. Patologik fiziologiya, fiziologik usullardan foydalan-

gan holda kasal organizmdagi funksional o‘zgarishlarni o‘rgana-

di, patologik jarayonlarning kelib chiqish, paydo bo‘lish, kechish 

va oqibatlarining umumiy qonuniyatlarini belgilaydi.

Patologik fiziologiyaning usullari.  Butun organizmning, shu-

---