O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi

 
2. 3.Gender o„xshashligi 
Xar vaqt va madaniyatlarda insonlarning tarqalgapn klassifikatsisi 
odamlarning erkak va ayollarga bo‗lininshi V.A.Geodakyan teoriyasiga ko‗ra 
evolyusion nuqtai nazariyasiga ko‗ra, jinslarning defferensiatsiyasi ularning 
mutaxasisligi bilan bog‗liq va ularning maqsadi, yashash joyiga moslashish 
va tirik qolish xisoblanadi. Jinsiy demorfizm ayollar va erkaklar orasidagi 
psixologik farqlarda aniqlanadi. Shunday qilib erkaklarda analitik ong yaxshi 
rivojlangan, ayollarda esa-intuitiv, shakliy va xissiy. Ayol stress xolatida 
unng sabablariga bog‗lanadi, erkak esa ulardan uzoqlashadi, boshqa 
muamollarga bog‗lanadi.
Ayol va erkaklar o‗zining ximoya mexanizmlari bilan farqlanadi, 
Erkaklar ko‗rinishga moil, ayollar-inkorga.
Oxirgi kunlarda ilmiy adabiyotlarda bir necha martta jinsiy va gender 
xususiyatlarni, jinsiy va gender o‗xshashlikni farqlashlik, zarurlik masalalari 
qo‗yoilgan. ―Psixologlar gender terminini ishlatishnilozim topishadi. Va shu 
bilan ayollar va erkaklar o‗rtasidagi farqni, madaniyat orqali ifodalashadi. 
―Jins‖ so‗zi aniq biologik so‗zi bilan bog‗liq‖. Gender o‗z nuqtai 
nazariyasidan insonning sotsial, psixologik o‗rnini ko‗rsatadi, maskulinnost 
va femininnost nuqtai nazaridan.
Ikki ko‗rsatkich- maskulinlik va feminlik 4ta gender o‗xshashligini 
tashkil etadi:
1)
Maskulinlik
2)
Feminlik
3)
Androgen
4)
Nodifferensial
Adabiyotlarda ular, maskulinnost va femininnost komplekslari 
odamning adaptatsiyasi bilan bog‗liq, qarama qarshi ma‘lumotlar bor. 
Psixologik sog‗lom shaxs, erkaklarni fikriga ko‗ra aniq ifodalangan maskulin 
xarakteristikalariga ega bo‗lishi shart. Ayollarga esa psixologik adaptpsion 
shaxs femininnost deb xisoblanadi.
Bir qator tadqiqotlar natijasi androgyny ruhiy salomatligiga ekvivalent 
emas, lekin salbiy mardlik erkaklar da va ayollarda ham g‗am belgilari bilan 
bog‗liq ekanligini ko‗rsatdi. Psixopatoloya erkaklar va ayollarda erkeklik 
korsatkichi kamligi bilan bog‗liq, va nazokat faqat erkaklar o‗rtasida 
qayg‗uning bir sifatidir.
Bilish mumkinki erkeklik va ayollikning barcha kombinasiyaları 
uchun, erkaklar va ayollarning ruhi bir ongli sifatida integratsiya qilinib, bu 
4
Myers, D. G. Psychology. Hope College. Holland, Michigan, 2010. Р. 162-163

---

32
xususiyatlar birikmasi o‗zgartirilishi mumkin , biologik jins xususiyatlariga 
tegishli va, behush belgilari, va inson hayotining turli davrlaridada
birlashtirish turiga va individual moslashish bilan munosabatlar sifatida 
ozgarishi mumkin.
Taxminlarga ko‗ra, o‗sayotgan yoshda, kuchli farq tendensiyasi 
kuzatiladi, ya‘ni erkaklik va nazokatlilik xususiyatlari o‗smirlar idrokida 
o‗zlari va qarama-qarshi jinsdagi shaxs haqida buyuk farq, bir xil jinsdagi 
shaxs rasmida va ta‘rifida kuzatilgan bo‗lishi kerak.
Bizga ma‘lum bo‗lgan bugungi natijalar, faqat o‗smirlar uchun ma‘lum bir 
namuna sifatida, chegaradan chiqmaydigan psixik va somatik o‗sishdir. 
Asosan bu kichik guruhda erkeklik va ayollik hususiyaylari differensiyasi va 
ularning qisman integrallashuvi kuzatiladi. Bu taxminlar o‗smirlarda 
ko‗rmoqchi bo‗lgan "Konvertatsiya" hususiyaning yoqolishi kechikishiga 
asoslangandir.
Muayyan empirik tadqiqotda ko‗rsatilishicha (Harlamenkova NIMA, 
Stodelova TS, 2002) balog‗at yoshidagi qizlarda adaptiv rivojlantirish, o‗z 
vaqtida nafaqat gormonal va tana o‗zgarishlari bilan, balki boshqa jins bilan 
konstruktiv munosabatlarni rivojlantirish bilan bog‗liq.
O‗smirlarning rivojlanish bosqichiga mos ravishda keyingi integratsiya 
xususiyatlari, qarama-qarshi biologik jins elementlari bilan erkaksiz va 
nazokatlilikni farqlash differensiysi aniqlangan.
O‗g‗il bolalardan farqli o‗laroq qizlarning ko‗pchiligi uchun, ayol nazokatli 
ko‗rinadi va erkak tasviri ko‗proq erkak sifatida ko;riladi, biroq ayol jinsida 
bu hususiyatlar ko‗proq ko‗riladi.
Aftidan, bu jismoniy va ruhiy o‗zgarishlar tajribasi boshqa odamning bilim 
tajribasi bilan ko‗proq tahlil etilishi lozimdir. Bu xususiyat, ammo, bu yoshda 
normal va adaptiv rivojlantirish uchun xarakterli bo‗lgan namuna qismi 
uchun xarakterlidir.
Qachon ota-ona o‗rtasida jinsiy kechikishlar yoki munosabatlarda 
muammolar kuzatilsa qizlar o‗sish qatlamida sekinlashuv kuzatiladi (ya‘ni, 
bir beqaror nazorat xatti bilan birlashganda salbiy hissiyotlar kelib chiqishi. 
Har qanday holatda ham, qizlar va ayollar bu ikki guruh uchun tipik 
defeminizatsiya masculizasiya ko‗rsatkichi bilan bog‗liqdir.
Aytish mumkunki, qiz bolaning jinsiy o‗zgarish vaqtidagi to‗g‗ri 
rivojlanish yo‗li uch faza orqali ko‗riladi; birinchisi - erkaklik va nazokatlilik 
xususiyatlari da Men obrazining deferensiyalanmashuvi, ikkinchi bosqichi - 
giperdifferentsiatsiya, uchinchi bosqichi – ularning Men shaklida 
integratsiyalashuvi.
Balog‗at davri davomida o‗g‗il bolaning adaptiv rivojlanishi ham bir xil 
omillar bilan belgilanadi. Faqat qizlar guruhida, vs o‗g‗il bolalarda ham 
o‗zlari va qiz / ayol idrok ham farqli haqidagi fikrlar ham erkaksiz va 

---

33
nazokatli xususiyatlar kontrastini kuzatiladi. Shu bilan birga, bu holda jinsiy 
va ruhiy kechikishlarda rivojlanish buzilgan bo‗ladi.
O‗g‗il bolalar uchun ayolni erkaklarga xos xususiyatlarga moyil qilinishi 
kuzatiladi. Bu hodisani tushuntirish maqsadida, bu hodisa jamiyatning 
masculinization oqibati va erkaklar va ayollar o‗rtasida jinsi o‗rnining 
aralashtirish, deb taklif qilindi. Qo‗shimcha o‗rganish talab gipotezasi sinov 
qilish uchun, yosh erkaklar (17-18 yosh) guruhida bir sinov "Inson-rasm" 
yordamida o‗tkazildi. Bu yigit rasm sezilarli darajada o‗zgarar ekan. Ayollar 
har bir tasvir tanlangan klasterlari eril ko‗proq ayol xususiyatlarini o‗z ichiga 
oladi. Bu ayollar, o‗smir o‗g‗il gipermaskulinizatsiya, degan xulosaga edi 
balki juda ko‗p ijtimoiy bir ruhiy hodisalar va bola rivojlanishining o‗ziga 
xos jihatlari kabi hisoblanadi. Bu o‗g‗il ob‘ekt (- odipal ob‘ekt aniqlash, 
kechikish va genital bosqichlarida otasiga, rivojlanish preoedipal 
bosqichlariga aniqlash ob‘ekti edi onasi o‗rniga,) aniqlash bir o‗zgarish, deb 
ma‘lum. Tashqi ko‗rinishiga ko‗ra, quyidagi tarzda amalga oshiriladi ob‘ekt, 
aniqlash bir plastik o‗zgarishi bilan bog‗liq ayollar erkaklarga xos 
xususiyatlar huquq va imkoniyatlarini kengaytirish: ona bilan aniqlash - 
uning otasi bilan aniqlash - onasi va otasi bilan aniqlash orqali olib boriladi.
O‗gil bolaning adaptasiya yo‗li, ayolnikidan farqli o‗laroq, 
gipermaskulinizatsya bilan aniqlanadi: Birinchi holatda – erkak tuzilishi, va, 
qisman,ayol tuzilishi , ikkinchi holatda – ayol.
Shunday qilib, o‗smirlik da bola normal rivojlanishi liniyasi va uch 
bosqichda tomonidan vakili, lekin vaqt cho‗zib endi va o‗smirlik qadar 
davom etadi:
1)
birinchi bosqichi - Men tarzda erkaksiz va nazokatli xususiyatlar 
farqlash yo‗qligi;
2)
ikkinchi bosqichi - ob‘ekt aniqlash kabi ayollar masculinization;
3)
Uchinchi bosqich -