O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt davlat iqtisodiyot univеrsitеti

Yangi pedagogik texnologiyalarni «Ekonometrik modellashtirish asoslari» mavzusida o’qitishning xususiyatlari.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan tub islohotlar ta’lim sohasini jahon standartlari darajasiga ko’tarish, ta’lim sifatini oshirish va bu orqali noaniqlik va tavakkalchilik elementlariga ega bo’lgan bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotning turli sohalarida mustaqil qaror qabul qila oladigan raqobatbardosh mutaxassis kadrlarni tayyorlashdan iboratdir. Mamlakatimizda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar natijasida jahonning yetakchi mamlakatlaridagi to’plangan boy tajribalarni o’rganish orqali yangi ta’lim yo’nalishlari, yangi ta’lim standartlari joriy etila boshladi. Bunga misol qilib «Informatika va informatsion texnologiyalar» ta’lim yo’nalishini keltirish mumkin.

Ushbu ta’lim yo’nalishining 3-kurs bakalavriat talabalariga 1 va 2-semestrda «Ekonometrika» fani o’qitiladi. Fanga o’quv rejasi bo’yicha jami 140 soat ajratilgan, jumladan: 54 soat ma’ruza mashg’ulotlari, 36 soat amaliy mashg’ulotlar va 50 soat mustaqil ta’lim.

«Ekonometrika» fani o’ziga xos fan bo’lib, unda iqtisodiyot bo’yicha iqtisodiy bilimlarga matematik apparat va axborot texnologiyalarini qo’llagan holda talabalarga ekonometrik modellashtirish tamoyillarini, aniq iqtisodiy jarayonlari uchun modellar yaratishni o’rgatishdan iboratdir.

«Ekonometrik modellashtirish asoslari» mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash xususiyatlarini ko’rib chiqamiz.

Dastlab mavzuning rejasi beriladi va ushbu mavzu 4 soatga mo’ljallanganligi uchun quyidagi 6 ta savol ko’rib chiqiladi:

1. 
   Iqtisodiyotda ekonometrik modellashtirishning zarurligi. (20 min.)
   
2. 
   Ekonometrik modellashtirish usullari tasnifi. (20 min.).
   
3. 
   Ekonometrik modellashtirish bosqichlari. (40 min.).
   
4. 
   Ekonometrikada optimal dasturlash usulini qo’llash. (40 min.).
   
5. 
   Chiziqli va chiziqsiz dasturlashning umumiy masalasi. (20 min.).
   
6. 
   Qavariq va kvadratik dasturlash masalalari. (20 min.).
   

Endi talabalarning vazifalarini (o’qitishdan kutiladigan natijalarni) aniqlaymiz.

Ushbu mavzuni tugatgandan so’ng talaba quydagilarni:

• 
  «Model» va «modellashtirish» tushunchalarini ta’riflay oladi;
  
• 
  Ekonometrik modellashtirishda qo’llaniladigan asosiy matematik usullar va modellarning turlarini sanab o’tadi;
  
• 
  Ekonometrik modellashtirish tamoyillarini izohlay oladi;
  
• 
  Iqtisodiy jarayonlarining murakkab iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy, texnik tomonlarini modellashtirish xususiyatlarini ochib beradi;
  
• 
  Aniq iqtisodiy jarayonlariga ekonometrik modellarni qo’llay oladi;
  
• 
  Chegaralangan iqtisodiy resurslardan optimal assortimentdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish masalasini yechishda optimal dasturlash usulidan foydalana oladi;
  
• 
  Ekonometrik modellashtirishda matematik yondashuvdan foydalanishga va bozor talablarini hisobga olib turli assortimentda mahsulot ishlab chiqarishga o’zining munosabatini bildiradi.
  

Uslubiy ko’rsatmalar: bunda talabalarga nima uchun o’qituvchining maqsadlaridan oldin o’qitishdan kutilayotgan natijalar rejalashtirilayotganligi tushuntiriladi. Bu quyidagicha amalga oshiriladi, ya’ni iqtisodiy jarayonlarini matematik modellashtirish, to’g’ridan-to’g’ri hisob-kitobdan tubdan farq qiladi. Ekonometrik modellashtirish paytida shunday qonuniyatlar aniqlanadiki, buni an’anaviy usullarda aniqlash yoki hisobga olish mumkin emas. Bundan tashqari ekonometrik modellashtirishda qo’llaniladigan axborot texnologiyalari, masalalarni yechishga sarflanadigan vaqtni ancha qisqartiradi va ko’p variantli yechimlarni olish imkonini beradi hamda qaror qabul qiluvchi shaxs ushbu variantlar orasidan eng ko’p samara beruvchi variantni tanlaydi.

O’qituvchining maqsadlari:

1. 
   Iqtisodiy tizimlarining murakkabligini ko’rsatib berish.
   
2. 
   Ekonometrik modellashtirishning zarurligi tushuntirish.
   
3. 
   Talabalarga «model», «modellashtirish» va ular bilan bog’liq yangi tushunchalarni tanishtirish.
   
4. 
   Ekonometrikada matematik usullar va modellarni qo’llashni asoslash.
   
5. 
   Talabalarni modellashtirish tamoyillari bilan tanishtirish.
   
6. 
   Ekonometrik modellashtirishning asosiy afzalliklari va kamchiliklarini tushuntirish.
   
7. 
   Ekonometrikada qo’llaniladigan matematik usullar va modellarning tasniflashni tushuntirish.
   
8. 
   Noaniqlik va tavakkalchilik sharoitida optimal qaror qabul qilish murakkab jarayon ekanligini asoslash.
   
9. 
   Aniq iqtisodiy jarayonlari uchun iqtisodiy-matematik modellarni tuzishni o’rgatish.
   

10. Ekonometrik modellashtirish bo’yicha turli xil masalalarni tuzish va ularni yechish usullarini o’rgatish.

11. Olingan natijalarni tahlil qilishni o’rgatish.

12. Talabalarni bevosita dars jarayoniga faol qo’shilib ketishini ta’minlash.

13. Talabalarda iqtisodiy jarayonlarida ekonometrik modellarni qo’llashdan qoniqish hissiyotini uyg’otish va ularda kelajakdagi biznes faoliyatini olib borish niyatlarini rejalashtirish maqsadlarini shakllantirish.

Nazorat ishlari:

1. 
   Modellashtirish usulining an’anaviy usullardan farqli tomonlari nimalardan iborat?
   
2. 
   Ekonometrikada qo’llaniladigan matematik usullar va modellarning tasnifini keltiring.
   
3. 
   Resurslar chegaralanganligi va ishlab chiqarish imkoniyatlarining mohiyati nimada?
   
4. 
   Ekonometrik modellashtirishda qo’llaniladigan optimal dasturlash usulining mohiyati nimadan iborat?
   
5. 
   Ikkilangan masalalarni tuzishdan maqsad nima? Ikkilangan baholarning iqtisodiy ma’nosini ta’riflab bering.
   

Mavzuni o’rganish bo’yicha quyidagi adabiyotlar tavsiya etiladi:

1. 
   Абдуллаев О.М., Исмоилов А.А., Ишназаров А.И. Информационные технологии в решении экономических задач. –Т.: ТГЭУ, 2005.
   
2. 
   Ìóð Äæ.Ó. Ýêîíîìè÷åñêîå ìîäåëèðîâàíèå â Microsoft Excel. -Ì.: Èçä. äîì. «Âèëüÿìñ», 2004.
   
3. 
   Ýêîíîìåòðèêà. Ó÷åáíèê. ïîä ðåä. ïðîô. È.È.Åëèñååâîé. -Ì.: Ôèíàíñы è ñòàòèñòèêà, 2004.
   
4. 
   Çàõàð÷åíêî À.È. Áèçíåñ ñòàòèñòèêà è ïðîãíîçèðîâàíèå â MS Excel. -Ì.: Èçä. äîì. «Âèëüÿìñ», 2004.
   

Mavzuning birinchi savoli talabalarga tushuntirib berilgandan so’ng, doskaga quyidagi iqtisodiy va matematik tushunchalar yoziladi:

- resurslar;

- optimal dasturlash modeli;

- maqsad funksiya;

- sof raqobat;

- funksiya;

- sabab-oqibat bog’lanishlar;

- model;

- chiziqli funksiya;

- raqobat;

- ekonometrik jarayonlari;

- ishlab chiqarish;

- ichki va tashqi muhit;

- tayyor mahsulotlar bozori;

- dasturiy vositalar;

- grafik usul;

- taqqoslash usuli;

- ko’p omilli model;

- optimallash mezoni.

Ushbu terminlar asosida talabalar kategorial obzor (ko’zdan kechirish) texnologiyasi yordamida ularni quyidagi jadvalga kiritadilar.

Iqtisodiy tushunchalar	Matematik tushunchalar	Iqtisodiy-matematik tushunchalar
Resurslar	Funksiya	Maqsad funksiya
Sof raqobat	Chiziqli funksiya	Ko’p omilli model
…	…	…

Talabalar yuqorida keltirilgan barcha tushunchalarni jadvalning kerakli ustunlariga yozib chiqadilar. Ba’zi bir tushunchalar to’g’risida savol-javob ham bo’lishi mumkin, ya’ni ushbu tushuncha bir paytning o’zida ham iqtisodiy, ham matematik hamda iqtisodiy-matematik tushunchalarga kirishi mumkin.

Ushbu holda talabalar kichik guruhlarga bo’linib, berilgan jadvalni kelishgan holda yoki bahs-munozara o’tkazgan holda to’ldirishlari ko’zda tutiladi.

Mavzuning birinchi savoli kirish savoli bo’lib talabalarga quyidagilarni tushuntirib oladi:

- «ekonometrika» fanning asosiy maqsad va vazifalarini;

- iqtisodiyotda ekonometrik modellashtirishning zarurligini;

- matematik usullar va modellar ahamiyatini;

- bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy ko’rsatkichlarning tahlili va bashoratida ekonometrik modellardan foydalanishligini.

Reja bo’yicha birinchi va ikkinchi savollar tugagandan so’ng talabalar quyidagilarni bilib oladilar va tushunchalar hosil qiladilar (kognitiv yoki bilish maqsadlari):

- «model», «modellashtirish», an’anaviy usullar, «matematik model», «modellashtirish usullari», «dinamik model», «statik model» kabi tushunchalarga ta’rif bera oladilar;

- iqtisodiy jarayonlarida qo’llaniladigan iqtisodiy-matematik modellarni va ekonometrik usularni tasniflay oladilar;

- ana’naviy usullar va matematik usullar orasidagi farqlarni aniqlay oladilar;

- murakkab iqtisodiy jarayonlarini o’rganishda ekonometrik usullar va modellarni qo’llashni tushuntira oladilar.

Uchinchi savol tugagandan so’ng talabalar quyidagilarni bilib oladilar va tushunchalar hosil qiladilar (kognitiv yoki bilish maqsadlari):

- «boqich», «maqsad», «parametr», «ichki va tashqi informatsion aloqalar», «ko’rsatkichlar» , «tenglamalar va tengsizliklar» , «iqtisodiy ma’lumotlar» , «iqtisodiy tahlil» kabi tushunchalarga ta’rif bera oladilar;

- modellashtirish jarayonini shartli ravishda bosqichlarga bo’lish va ketma ket joylashish darajasini aniqlashni tushuntira oladilar.

Mavzuning to’rtinchi savolini boshlaganda talabalardan iqtisodiy bilimlari tekshiriladi, ya’ni ular «Iqtisodiy nazariya» va «Mikroiqtisodiyot» fanlarida olgan bilimlari qay darajada ekanligi aniqlanadi.

Buning uchun ularga ishlab chiqarish imkoniyatlari, resurslarning chegaralanganligini qanday tushunishlari bo’yicha savol beriladi. Ushbu savolga talabalar individual yoki kichik guruhlarga bo’linib javob berishlari mumkin.

O’qituvchi doskada resurslarni chegaralanganligi va ishlab chiqarish imkoniyatlari to’g’risida misollar keltirib, ularning grafiklarini chizib ko’rsatadi. Shundan so’ng aniq misolni talabalar tomonidan bajarilishini so’raydi.

Talabalar kichik guruhlarga bo’linib, topshiriqni bajaradilar.

So’ngra o’qituvchi chegaralangan resurslardan qanday samarali foydalanib, bozor talablari asosida qanday assortimentdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish mumkin, shu bilan birga biznes korxonasi qanday foyda darajasiga erishishi mumkin? – degan savol bilan talabalarga murojaat qiladi? Va talabalarga og’zaki quyidagi test savollariga javob berishlarini so’raydi. Talabalar diagnostik test bajaradilar:

1. Chegaralangan resurslardan qanday samarali foydalanish mumkin?

a) ishlab chiqarilgan mahsulotlarni qimmat narxlarda sotish orqali;

b) foydalanilayotgan resursning chekli samaradorligi uning narxiga teng bo’lganda;

v) ishlab chiqarishda resurslardan oqilona foydalanilganda;

g) resurslarni faqat bitta sotuvchidan xarid qilganda.

To’g’ri javob b) hisoblanadi. O’qituvchi to’g’ri javob bergan talabalarning javoblarini ma’qullaydi.

Shundan so’ng o’qituvchi doskada optimal dasturlash usulini matematik formulalar, tenglamalar, tengsizlik ko’rinishida yozib, har bir formulalarda keltirilayotgan o’zgaruvchilarning ham matematik, ham iqtisodiy ma’nolarini tushuntiradi.

Optimal dasturlash usulining asosiy shartlarini tushuntirib bo’lgandan so’ng, keltirilgan barcha tenglamalar va tengsizliklarni bir sistemaga keltirib, unga optimal dasturlashning matematik modeli ekanligini ta’kidlaydi.

Ushbu model orqali yechiladigan masalalarni optimal dasturlash masalasi ekanligini ta’kidlaydi.

Optimal dasturlash modellari orqali yechilishi mumkin bo’lgan masalalarni keltirib o’tadi: resurslardan optimal foydalanish masalasi, materiallarni optimal qirqish masalasi, diyeta masalasi, firmadagi ishlab chiqarish uskunalarini optimal yuklash masalasi, fermer xo’jaliklarida yerlardan optimal foydalanish masalasi, assortiment masalasi va boshqalar.

Reja bo’yicha to’rtinchi savol tugagandan so’ng talabalar quyidagilarni bilib oladilar va tushunchalar hosil qiladilar (kognitiv yoki bilish maqsadlari):

- «resurslarning chegaralanganligi», «ishlab chiqarish imkoniyatlari», kabi tushunchalarga ta’rif bera oladilar;

- aniq iqtisodiy jarayonlariga optimal dasturlash usulini qo’llay oladilar;

- korxonalar uchun optimal ishlab chiqarish hajmini aniqlashning iqtisodiy-matematik modelini tuza oladilar;

- modeldagi har bir o’zgaruvchining matematik va iqtisodiy ma’nolarini tushuntirib beradilar;

optimal dasturlash usuli yordamida qaysi turdagi masalalarni yechishni tasniflay oladilar;

- ishlab chiqarish korxonalarida optimal dasturlash usulini qo’llashni tushuntira oladilar.

Nihoyat, mavzuning beshinchi va oltinchi savollar yuqorida ko’rib o’tilgan savolning mantiqiy davomi hisoblanadi. Bu savol o’qituvchidan nafaqat matematik bilimlar, balki iqtisodiy sohadagi bilimlarni ham talab qiladi.

O’qituvchi talabalarga optimal dasturlash masalasini yechishni tushuntirib beradi. Masalaning natijalari nimalardan tashkil topishi, qanday o’zgaruvchilar yechimga ega bo’lishi, qaysi mahsulotlar optimal rejaga kirishi, qaysi resurslar taqchil yoki chegaralangan ekanligini tushuntirib beradi va faktlar yordamida asoslab beradi.

O’qituvchi berilgan yoki dastlabki masala va ikkilangan masalalarga ta’rif berib, ularning o’xshash va farqli tomonlarini tushuntiradi. Ushbu masalalarning yechimi bir xil ekanligini asoslab beradi. Ikkilangan masalaning iqtisodiy ma’nosini tushuntirib beradi.

Shundan so’ng talabalarga qisqa (10 minut davomida) esse yozish vazifasini topshiradi. Esse «Muzqaymoq ishlab chiqaruvchi firmaning foydasini maksimallashtiruvchi iqtisodiy-matematik model tuzish» mavzusida bo’ladi.

Talabalar kichik guruhlarga bo’linib, berilgan mavzudagi esseni yozadilar.

Darsning tugashidan avval o’qituvchi talabalardan biznes jarayonlarida iqtisodiy-matematik usullar va modellarni qo’llash bo’yicha o’zlarining tuyg’ulari va taassurotlarini so’zlab berishni taklif etadi.

Dars mobaynida faol bo’lgan talabalarni yuqori baho bilan yoki yuqori reyting balli qo’yish orqali rag’batlantiradi.

O’qituvchi tomonidan talabalar mustaqil ravishda tayyorlanib kelishlari uchun «Ekonometrika» fani bo’yicha ma’ruzalar matnida «Ekonometrik modellashtirish asoslari» mavzusida keltirilgan masalalarning iqtisodiy-matematik modellari va ikkilangan masalalarini tuzib kelish vazifasi topshiriladi.

TDIUda «Ekonometrika» fanidan ma’ruza mashg’ulotini o’tkazish uchun texnologik karta

Mavzu: «Ekonometrik modellashtirish asoslari» Vaqt: 4 soat

O’qitishdan kutiladigan natijalar yoki ta’lim oluvchilarning vazifalari:
Nimani biladi va tushunadilar (kognitiv yoki bilish maqsadlari)		Nima qiladi (psixomotor maqsadlar)	Nimani his etadilar (affektiv yoki emotsional-qimmatli maqsadlar)
«Model», «modellashtirish», «matematik model», «modellashtirish usullari», «chegaralangan resurslar», «ishlab chiqarish imkoniyatlari», «dinamik model», «statik model» tushunchalariga ta’rif beradi.		Mavzuning tushunchalari bo’yicha kichik guruhlarda ishlaydi.	Iqtisodiy jarayonlarini ekonometrik modellashtirish zarurligini anglaydi.
Iqtisodiy jarayonlari murakkab jarayonlar ekanligini tushuntirib beradi va ularni o’rganish, tahlil qilishda matematik usullar va modellarni qo’llashni asoslab beradi.		Iqtisodiy jarayonlarining qaysi sohalarida ekonometrik usullar va modellarni aniqlash bo’yicha kichik guruhlarda ishlaydi.	Modellashtirish masalalariga, an’anaviy usullarga, modellashtirish masalalariga qiziqishini namoyon qiladi. Aniq iqtisodiy jarayonlarini modellashtirish masalalarini muhokamasiga o’z qiziqishini namoyon qiladi. O’z mahsulotlarini bozorga mo’ljallangan turli xil firmalarning ekonometrik modellarini aytib beradi. Turli xil ekonometrik modellariga misol keltiradi. Matematik usullar va an’anaviy usullarni tahlil qiladi.
Ekonometrik modellashtirishning mohiyatini ochib beradi.		Turli xil iqtisodiy-matematik modellarni qo’llash bo’yicha unchalik katta bo’lmagan esse yozadi. (Mavzu: «Muzqaymoq ishlab chiqaruvchi firmaning foydasini maksimallashtiruvchi iqtisodiy-matematik model tuzish»)	Mahsulotlarni assortiment bo’yicha ishlab chiqarish masalasini echishda jamoaviy faoliyat olib boruvchilar bilan hamkorlikka intilishini namoyon etadi.
O’qituvchi strategiyasi yoki o’qitishning o’quv tarbiyaviy maqsadi: «model», «modellashtirish», «matematik model», «modellashtirish usullari», «resurslar», «chegaralangan resurslar», «ishlab chiqarish imkoniyatlari» tushunchalarining mohiyatini ochib berish.
Asosiy o’quv savollari:	Ta’lim oluvchilarni faollashtirish va ta’lim olishga undash (buni o’rganish ularga nima uchun kerak, ular bu bilimlari bilan nima qiladilar, ular xayotda qanday kerak bo’ladi).			Mashg’ulotni ta’minlash.
1.Iqtisodiyotda ekonometrik modellashtirishning zarurligi