O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt davlat iqtisodiyot univеrsitеti

8. Bob. Iqtisodiy o‘sish modellari
Ushbu bob materiallarini muvaffaqiyatli o‘zlashtirgandan so‘ng talabalar quyidagi bilim, ko‘nikma va mahoratga ega bo‘ladilar:

-iqtisodiy o‘sishning asosiy tushunchalari mohiyati va ahamiyatini tushunish;

-bir omilli va ko‘p omilli iqtisodiy o‘sish modellarini farqlash;

-iqtisodiy o‘sishning ekonometrik moddelarida ishlab chiqarish funksiyalarini qo‘llashning zarurligi va afzalligini tushunish.

8.1.Iqtisodiy o‘sishning asosiy tushunchalari.
Iqtisodiy o‘sishning statistik tahlilining asosini, iqtisodiy o‘sish va o‘sish omillari o‘rtasida qanday bog‘liq shakllari mavjud, bu bog‘liqlik shakllarining eng muhimlari qaysi birlari va ular boshqalaridan nimasi bilan farq qiladi kabilarni aniqlash tashkil qiladi.

Iqtisodiy o‘sish va uning omillar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlar quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga ega: bog‘liqliklar yo‘nalishi, bog‘liqlikning vaqtli xususiyati ya’ni bir martali yoki ko‘p martali bog‘liqliklari; bog‘liqlik ma’nosi sababli yoki birgalikda ishtirok etuvchi.

Iqtisodiy o‘sish va uni aniqlovchi omillar o‘rtasidagi bog‘liqliklar to‘g‘risidagi juda keng tarqalgan nuqtai nazar, sarf-ishlab chiqish shakldagi bog‘liqlikni ko‘rib chiqaylik. Odatda bu shakldagi bog‘liqlikka iqtisodiy o‘sish bitta ko‘rsatkichga va ko‘p bo‘lmagan omillarga bog‘liqdir degan tushuncha xosdir.

Keyin iqtisodiy o‘sishning ko‘p ko‘rsatkichli va ko‘pomilli bog‘liqliklar shakldagilari tahlil qilinadi va bu bog‘liqliklar shakllarini qiyosiy taqqoslaymiz.

Iqtisodiy o‘sishning bir ko‘rsatkichli konsepsiyasiga asosan ishlab chiqarishning o‘zgarishi iqtisodiy o‘sishni tavsiflaydi. Sarfning o‘zgarishi iqtisodiy o‘sish omillarining o‘zgarishi hisoblanadi.

Sarfning o‘zgarishini iqtisodiy o‘sish omili sifatida talqin qilish iqtisodiy o‘sish va uning omillari o‘rtasida bir taraflama bog‘liqlik mavjudligini bildiradi. Bunda bog‘liq sarfdan ishlab chiqishga yo‘nalgan bo‘ladi. Bog‘liqning bu yo‘nalishi iqtisodiy o‘sish omillari nafaqat ishlab chiqarish natijalaridan oldinda bo‘lishini balki, ishlab chiqarish natijalarining sababchisi va yuzaga keltiruvchisi ekanligini bildiradi. Ko‘p hollarda iqtisodiy o‘sish omillari moddiy boyliklar ishlab chiqarilishining va xizmat ko‘rsatishning yuzaga kelishining asosiy sababchisi bo‘ladi.

Sarf ishlab chiqarish shakldagi bog‘liqlikning yana bir o‘ziga xos xususiyati iqtisodiy o‘sish natijalari va omillarning bir-biridan sifatiy farqi natijasida yuzaga keladi.

Sarfni ishlab chiqarish omili sifatida foydalanish va buning natijasida iqtisodiy o‘sish va uning omillari o‘rtasida yuzaga keladigan o‘ziga xos bog‘liqliklar iqtisodiy o‘sish nazariyasi uchun ham, ishlab chiqarish modeli uchun ham birxil bo‘ladi. Ishlab chiqarish modelida sof iqtisodiy tushuncha asosida izohlanadigan ishlab chiqarish jarayoni, ishlab chiarish omillari va ishlab chiqilgan mahsulot asosiy tushunchalar hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish va ishlab chiqarish omillari ya’ni ishlab chiqarish omillarini aniq mahsulotga aylantirish jarayonini tahlil qilishda, ishlab chiqarish modelining markazini, asosini moddiy-texnik ko‘rsatkichlar tashkil qiladi.

Ishlab chiqarish modeli boshlanishida kichik korxonalarning (korxonalar, zavodlar, fabrikalar) ishlab chiqarish quvvatlarini va samaradorliklarini o‘rgansa, keyinchalik makro iqtisodiy muammolar yuzaga kelganidan keyin katta-katta iqtisodiy ob’ektlar, komplekslarni (iqtisodiy tarmoqlar, hatto butun iqtisodiyot) tahlil qilish vositasiga aylandi. Makroiqtisodiy o‘sishni aniqlashda ishlab chiqarish modeli qo‘llansa undagi sarf ko‘rsatkichlari makroiqtisodiyotdagi usullar bilan aniqlanadi. Chunki, butun iqtisodiyotdagi sarf yoki ishlab chiqarish natijalari alohidagi konxonalarning sarfi va ishlab chiqarishi natijalarining yig‘indisidir.

Faqat bitta rasmiy farq mavjud: alohida korxonalar ishlab chiqarishi va omillari o‘rtasidagi bog‘liqlik modellari ishlab chiqarish nazariyasi modeli deyiladi, butun iqtisodiyot darajasidagi ishlab chiqarish va omillar o‘rtasidagi bog‘liqlik iqtisodiy rivojlanish (o‘sish) nazariyasi doirasida amalga oshiriladi.

Shunday qilib, iqtisodiy o‘sish nazariyasi ma’no jihatidan ishlab chiqarish nazariyasi bilan chambarchas bog‘langandir. Bu bog‘liq faqat iqtisodiy o‘sish omillari va ishlab chiqarish omillarining bir xilligida ko‘rinmasdan, balki ishlab chiqarish nazariyasi muljal qilgan iqtisodiy rivojlanishning barcha bog‘liqliklarida namoyon bo‘ladi. Masalan, ishlab chiqarish nazariyasidagi, ishlab chiqarishda qatnashadigan omillarni baholash shartlari iqtisodiy o‘sish nazariyasida ham o‘z kuchini saqlab qoladi.

Ko‘p ko‘rsatkichli iqtisodiy o‘sishda ko‘zatiladigan bog‘liqliklar bir ko‘rsatkichli iqtisodiy o‘sishda sabab-oqibat natijasida yuzaga keladigan bog‘liqliklardan farq qiladi. Kichik iqtisodiy ob’ektlar masalan, rivojlanishi tashqi omil ta’siriga bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarish korxonasidan farqli ularoq butun xalq xo‘jaligining o‘sishi ta’sir qiluvchi tashki omil, iqtisodiy o‘sish tushunchasiga to‘g‘ri kelmaydigan tabiiy sharoit hisoblanadi.

Jamg‘arilgan mehnat miqdori bir tarafdan iqtisodiy o‘sishga sabab bo‘lsa, ikkinchi tarafdan iqtisodiy o‘sishning o‘zi hisoblanadi. Shuning uchun butun jamg‘arilgan mehnat, uning ayrim qismlari xo‘jalik faoliyatining qaysi sohalarida va qanday shakllarda tashkil topgan bo‘lmasin ularni faqat iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi tashqi omillar sifatida qarash mumkin emas, chunki ular iqtisodiy o‘sishning natijalaridir.

Iqtisodiy o‘sishning ananaviy omillarini bir-biridan farqlash uchun jamg‘arilgan mehnatni iqtisodiy o‘sishning omili deb qaramaymiz. Balki, jamg‘arilgan mehnatni iqtisodiy o‘sishni ham sarf tarafdan ham ishlab chiqarish natijalari tarafidan ifodalovchi tushuncha sifatida kiritamiz.

Butun iqtisodiy o‘sish va uning ayrim qismlaridagi bog‘liqliklar quyidagi xossalarga ega bo‘ladi. Birinchidan ular bir-birini taqozo qilish xususiyatiga ega; iqtisodiy o‘sish umuman har taraflama o‘sish natijasidir shuning uchun ham xo‘jaliklar rivojlanishi butun iqtisodiy o‘sishni belgilaydi. Ikkinchidan bular bir martalik bog‘liqliklardir, chunki iqtisodiy o‘sish tomonlari tashqi omillar hisoblanmaydi, demak o‘zlari tarkibiy qism sifatida kiruvchi iqtisodiy o‘sishni vaqt bo‘yicha orqada qoldirisha olmaydi.Butun iqtisodiy o‘sish va uning ayrim tomonlari o‘rtasidagi bog‘liqliklarning uchinchi o‘ziga xos xususiyatlari bog‘lanish qonuniyatlarining tariflashidir.

Sabab oqibat asosiy o‘rin tutadigan qonuniyatlar asosida iqtisodiy o‘sish va uning alohida tomonlari bilan bog‘liqliklarni tahlil qilish yaxshi natija bermaydi. Chunki bu qonuniyatlarda sabab-oqibatdan tashqari, vaqt bo‘yicha voqealarning ketma-ketligi ham muhim ahaimyatga ega bo‘ladi. Iqtisodiy o‘sish va uning yo‘nalishlari o‘rtasidagi bog‘liqliklarni ko‘rsatish uchun bir vaqtda birgalikda bo‘lib utuvchi voqealar qonuniyatlaridan foydalanish ko‘zlangan natijani beradi. O.Lange qayd qilganidek shunday birgalikda va bir vaqtda yuzaga keluvchi bog‘liqliklar, tuzulmalarni o‘zgartuvchi voqea va qonuniyatlarga taaluqli bo‘ladi.

Тahlil qilinadigan bog‘liqliklarning bir vaqtda va birga yuz berishiga asosiy e’tiborni qaratgan holda, tahlilning iqtisodiy o‘sish yo‘nalishlarini, sabab-oqibat asosida emas, balki tuzilmaviy o‘zgartirishlar asosida amalga oshiradigan usulidan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Тuzilmaviy tahlilda, iqtisodiy o‘sishning yo‘nalishlari aro munosabatlari ham miqdoriy ham sifatiy tarafdan tekshiriladi. Bunda iqtisodiy o‘sishning yo‘nalishlari aro munosabatlari rivojlanish darajalarida va bosqichlarida saqlanib qolish yoki qolmasligini aniqlashdan iboratdir. Bundan tashqari mavjud munosabatlarni barqarorlashtirish, o‘zgarish ahvollarini aniqlash va yo‘nalishlarini iqtisodiy o‘sish tarafiga yo‘naltirilishi lozim.