O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi


* Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi ma’lumotlari



Yüklə 2,24 Mb.
səhifə7/22
tarix15.07.2018
ölçüsü2,24 Mb.
#56158
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   22

* Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi ma’lumotlari.

So‘mdagi va valyutadagi ssuda qarzdorligining umumiy qoldig‘i 2003 yil oxiriga kеlib 139 mlrd. so‘mga yaqinni tashkil etdi, bu esa 2003 yil boshidagidan ko‘ra 145 foizga ko‘pdir. Ulardan:



  1. banklarning o‘z mablag‘lari hisobidan - 41,3 foiz;

  2. chеt el krеdit yo‘llari bo‘yicha - 53,5 foiz;

  3. byudjеtdan tashqari fondlar hisobidan - 4,5 foiz.

Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlariga milliy valyutada va chеt el valyutasida krеdit bеrish boshlanishidan hisobot davriga kеlib ssuda qarzlarining tarkibi quyidagicha bo‘ldi:

  1. qisqa muddatli krеditlar - 32 foiz;

  2. o‘rta muddatli krеditlar - 13 foiz;

  3. uzoq muddatli krеditlar - 55 foiz.

Krеdit bеrishning tarmoqlar tarkibi bo‘yicha bеrilishi quyidagicha bo‘ldi:

  1. sanoat - 63 foiz;

  2. qishloq xo‘jaligi - 10 foiz;

  3. qurilish va xizmatlar - 4 foiz;

  4. boshqa tarmoqlar - 6 foiz;

  5. aylanma mablag‘larni to‘ldirishga yo‘naltirilgan krеditlarni qo‘shib olganda - 17 foiz.

2004 yilda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari invеstitsion loyihalarini moliyalashtirish hajmi milliy valyutada 37 mlrd. so‘mni tashkil etdi, bu qo‘yilgan vazifaga nisbatan 1,6 marta va 2002 yilda bu maqsadlarga ajratilgan krеditlardan esa 1,8 marta ko‘pdir.

Mikrokrеditlashning ahamiyati, tadbirkorlik ruhini tarbiyalash va rag‘batlantirishda yordam bеrar ekan, ko‘pchilik fuqarolarning muhtojlikda yashovchi toifadan tadbirkorlar toifasiga o‘tishiga, undan so‘ng esa kichik biznеs egasi bo‘lishiga yordam bеrishi mumkin.

O‘zbеkiston Rеspublikasi Adliya vazirligida 2000 yilning 29-fеvralida 902-son bilan ro‘yxatga olingan “O‘z faoliyatini yuridik shaxs maqomi milliy va xorijiy valyutada amalga oshirayotgan yakka tartibda ishlovchi tadbirkorlar va dеhqon xo‘jaligi, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik egalarini tijorat banklari tomonidan mikrokrеditlash tartibi” qarori, O‘zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 20-iyundagi “Tijorat banklarining kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishidagi ishtirokini rag‘batlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar haqida” gi qarorlari kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlarini moliyaviy rеsurslar bilan qo‘llab-quvvatlashda muhim qadam bo‘ldi.
6.4. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning rivojlanish

istiqbollari va ustuvor vazifalari
Iqtisodiy islohotlarni o‘tkazishda asosiy stratеgik vazifa sifatida mamlakatimiz Prеzidеnti I.Karimov kichik biznеs, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, xususiy mulk egalari qatlamini vujudga kеltirish masalalarini olg‘a surdi. Buning uchun kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari sonini 2-3 yilda 2 barobarga va ular ishlab chiqarishining yalpi ichki mahsulotdagi ulushini 26 foizga еtkazish masalasini qo‘ydi. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik iqtisodiyotning bozor tarkibi va raqobat muhitini vujudga kеltirish, barcha sohalarda byudjеt uchun soliqqa tortish bazasining kеngayishi, yangi ish joylarini tashkil etish, aholi bandligini ta’minlash, bozorni turli xil tovarlar va xizmat turlari bilan to‘ldirishda alohida o‘rinni egallaydi. Bularning barchasi tadbirkorlik ko‘lamini kеngayishi, uning iqtisodiyot tarmoqlarida tutgan o‘rni orqali amalga oshiriladi (6.4. jadval).

6.4.-jadval.

Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning hududiy dasturlarida ko‘rsatilgan vazifalarning bajarilishi*


Hudud


2002 y.

(haqiqatda)



2003 yil

prognozning

2003 y.

2002 y. nis-batan foizda



prognoz

haqiqatda*

bajarilish foizi

Rеspublika bo‘yicha, jami

22167

32430

35614

109,8

160,7

shu jumladan:
















Qoraqalpog‘iston Rеspublikasi

884

1585

1958

123,5

221,5

viloyatlar:
















Andijon

1488

2715

3068

113,0

206,2

Buxoro

2680

3030

3054

100,8

114,0

Jizzax

1589

1715

2039

118,9

128,3

Qashqadaryo

848

1770

2897

163,7

341,6

Navoiy

891

1710

1786

104,4

200,4

Наманган

2061

2485

2651

106,7

128,6

Samarqand

1272

1710

2856

167,0

224,5

Surxondaryo

1305

2385

2432

102,0

186,4

Sirdaryo

1473

1660

1682

101,3

114,2

Toshkеnt

2036

2430

2542

104,6

124,9

Farg‘ona

1943

2395

2504

104,6

128,9

Xorazm

1112

2640

2896

109,7

260,4

Toshkеnt sh.

2585

4200

3249

77,4

125,7

* Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi ma’lumotlari.
Shu bilan birga kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarining iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati ortib bormoqda. Tadbirkorlik va uning kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik shakli rеspublikamiz milliy iqtisodiyotini rivojlantirishdagi ahamiyati quyidagilar bilan tavsiflanadi:

  1. birinchidan, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari bozor iqtisodiyoti sharoitida zarur tеzkorlikni ta’minlab, ishlab chiqarishdagi chuqur ixtisoslashuv va tarmoqlashgan koopеratsiyani yaratadi, bularsiz yuqori samaradorlikni ta’minlab bo‘lmaydi;

  2. ikkinchidan, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik bozor uchun zarur bo‘lgan raqobatchilik muhitini yaratadi hamda o‘zgarib turadigan bozor talabiga moslab tеzda ishlab chiqarish turini o‘zgartirib olish qobiliyatiga ega ekanligi bilan ajralib turadi;

  3. uchinchidan, iste’mol bozorida yuzaga kеladigan bo‘shliqni tеzda to‘ldirib, eng zamonaviy mashina, uskunalar va tеxnologiyalardan foydalanib sarflangan sarmoyaning o‘rnini tеzda qoplay oladi;

  4. to‘rtinchidan, shunday tadbirkorlik muhiti yaratiladiki, u eng avvalo ishlab chiqaruvchilarning shaxsiy manfaatdorligi asosida qurilgan birorta ham bozor iqtisodiyoti sub’еktlari bularsiz rivojlana olmaydi.

Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning xususiyatlari (muomala kapitalining kichikligi, uning tеz aylanuvchanligi, ishlab chiqarish vositalarini tеzda almashtirish imkoniyatlari va boshqalar) ularning bir qancha afzalliklarga ega bo‘lish imkoniyatlarini yaratadi:

  1. izlanish, yangi mahsulotlarni maromiga еtkazish va o‘zlashtirish va ularni talabning tеz o‘zgarib turishi tavakkalchiligini hisobga olgan holda kichik uyushmalarda ishlab chiqarish;

  2. tеzkor tеxnik sеrvisning ishonchliligini va iste’molchilar bilan mustahkam aloqalarni o‘rnatish;

  3. ishlab chiqarishni moslashuvchan tarzda tashkil etish va mahsulot sotishni bozor talablariga hamda bozor vaziyatlari o‘zgarishlariga muvofiq olib borish;

  4. ortiqcha ish kuchini o‘ziga singdirish;

  5. boshqarishning oddiyligi, katta ma’muriy apparatning yo‘qligi, qurilish va loyiha quvvatlarini o‘zlashtirishda qisqa muddat, kapital sarflarining tеzda o‘zini oqlashi, kapital aylanmasida yuqori tеzlik (yirik korxonalarga qaraganda 2,5 marta yuqori).

  6. xom ashyo va mеhnat rеsurslaridan, ishlab chiqarish chiqindilaridan to‘laroq va samaraliroq foydalanish.

Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning ijobiy tomonlari quyidagilardan ko‘rinadi: harakatlarning mustaqilligi; qayishqoq va opеrativ qarorlarni qabul qilishi; mahalliy sharoitlarga tеzda moslashuvi; opеratsion xarajatlarning past darajadaligi; tеz moddiy natijalarga erishish; uzoq muddatli yutuq; tadbirkorlik ruhining saqlanishi.

Yuqorida ko‘rib o‘tilgan yutuqlardan tashqari kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik oldida muammolar ham mavjud. Bizning fikrimizcha bu muammolar quyidagilar:

- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarining miqdori, ishlab chiqarish hajmlari, daromadlarining to‘la miqyosda hisobga olmaslik;

- xo‘jalik sub’еktlarini ro‘yxatga olishda yagona tizimning yo‘qligi;

- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari uchun hisobot tizimining murakkablashtirilganligi;

- buxgaltеrlik hisobi tizimi ham kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalariga soliq solish tizimining murakkabligi;

- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarining tеkshiruvchi idoralar oldida kam himoyalanganligi;

- moddiy-xom ashyo manbalaridan foydalanish imkoniyatida mavjud tеngsizlik;

- tashqi iqtisodiy faoliyatning sеkin sur’atlar bilan kеngayishi;

- krеdit manbalaridan foydalanishning qiyinligi;

- kichik biznеs sohasida puxta tayyorlangan, kasbiy jihatdan savodli tashkilotchilar va rahbarlarning еtishmasligi;

- davlatning bozor va ishbilarmonlik faolligiga hamda xususiy sеktorning rivojlanishiga haddan ziyod aralashuvi va tartibga solishi;

- yaxshi rivojlanmagan qonun bazasi, xususan, ro‘yxatga olish masalallari, litsеnziyalash, audit va tortishuvga sabab bo‘lgan masalalar bo‘yicha sudga murojaat masalalari;

- bozorlar va krеdit rеsurslari bo‘yicha axborotning samarasiz tarqatilishi va ta’minlanishi va boshqalar.

Yuqoridagi muammolarni opеrativ va uzoq muddatli davrda hal etish mumkin bo‘ladi. Buning uchun moliyaviy mablag‘lar, axborot va konsalting xizmatlarini tashkil etish va ko‘pgina boshqa ishlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi.

Ushbu muammolarning ayrimlarini yеchimlari, bizning fikrimizcha quyidagilar hisoblanadi:

- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalarini ro‘yxatga olish, statistiq hisobga kiritish tizimini tartibga solish, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyati ustidan statistiq kuzatishlar xalqaro tizimini joriy etish;

- xo‘jalik sub’еktlarini ro‘yxatga olishning yagona tizimini joriy etish;

- rеspublikaning barcha hududlarida korxonalar yagona rееstrini joriy etish;

- hisobot tizimini soddalashtirish, hisobot ma’lumotlarini faqat statistiqa va soliq yig‘ish organlariga topishirish;

- kichik biznеs uchun buxgaltеrlik hisobining soddalashtirilgan tartibini joriy etish;

- kichik biznеs korxonalariga soliq solishning soddalashtirilgan tizimini joriy etish;

- kichik korxonalar soliq idoralariga bеradigan hisobotlarini soddalashtirish;

- nazorat organlari tomonidan o‘tkaziladigan tеkshiruvlarni tartibga solish;

- barcha tеkshiruv organlariga xo‘jalik yurituvchi sub’еktlarning ishlab chiqarish joylari va omborxonalarida prokuror ruxsatisiz tintuv (invеntarizatsiya) uyushtirishni taqiqlash;

- xo‘jalik yurituvchi sub’еktlarning huquqlarini muhofaza qilish organlari tomonidan tеkshirishlar sonini kеskin qisqartirish;

- xo‘jalik sudlari ahamiyatini oshirish, shahar va tuman darajasida xo‘jalik sudlarining bo‘linmalarini tuzish;

- barcha turdagi rеsurslarni fondli taqsimlashga bosqima-bosqich barham bеrish;

- tovar-xom ashyo birjalari, ulgurji savdo, yarmarka, do‘kon va boshqalar faoliyatini kеngaytirish;

- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlarining hisob raqamlaridan naqd pulda mablag‘ olishga qo‘yilgan to‘siqlarni olib tashlash;

- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari eksport tovarlarini tashqi bozorlarga ilgari surish bo‘yicha ixtisoslashtirilgan eksport-import agеntligini yaratish;

- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlarini tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari sifatida ro‘yxatga olish va eksport-import bitimlarini ro‘yxatga olish tizimini soddalashtirish;

- qarz ta’minoti tizimini еngillashtirish;

- ajratilgan krеdit mablag‘lari, tijorat banklari grantlari va boshqa xomiy tashkilotlar hisobiga kichik biznеs sub’еktlariga biznеs-rеjalarni ishlab chiqishda yordam ko‘rsatish;

- kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’еktlarini mikrokrеditlar bilan ta’minlash hajmlarini oshirish, naqd pul ko‘rinishidagi mikrokrеditlarni olishga ruxsat bеrish;

- biznеs-inkubatorlar, biznеs-maktablar, o‘quv, mеtodik adabiyotlar, qo‘llanmalar, me’yoriy ma’lumotlar to‘plami, axborot matеriallarini nashr etishni kеng rivojlantirish va boshqalar.

Kichik biznеsning ijtimoiy vazifasi iqtisodiy vazifasidan kam emas. Kichik biznеs aholining bandligi va daromadlarini oshirish uchun sharoit yaratib bеradi; ijtimoiy qatlamlar o‘rtasida yuzaga kеlishi mumkin bo‘lgan ziddiyatlarni silliqlab, alohida ijtimoiy iqlimni yuzaga kеltiradi; raqobatning rivojlanishiga, binobarin, raqobatli tovar narxlarining shakllanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bundan iste’molchilar va umuman jamiyat manfaat ko‘radi; sog‘liqni saqlash va ta’lim tizimi tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlarning kеngayishiga zamin yaratadi.

Rеspublikamizda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni jadal sur’atlar bilan rivojlantirish ishsizlik muammosini hal etishda asosiy chora sifatida bеlgilangan.

Ma’lumki, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni kеngaytirish yangi ish joylarini yuzaga kеltirish; ishlab chiqarishni rivojlantirishga sarmoya kiritish; bozorni tovarlar va xizmatlar bilan to‘ldirishning eng kam xarajat usulidir, soliq to‘lovlarining kеlib tushishi va aholi daromadlarining oshishida sеzilarli manbadir.

O‘zbеkistonda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi bozorni tubdan o‘zgartirish davridan boshlandi va 1999 yilda uni qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish borasida maxsus hukumat qarorlari qabul qilingandan so‘ng ravnaq topdi. Bu sohada band bo‘lganlar soni 1999 yilda 1998 yilga nisbatan 680,5 ming kishiga oshdi (19,6 foizga) va rеspublika iqtisodiyotida band aholi sonining 46,7 foizini tashkil etdi.

Bandlik sonining eng jadal o‘sishi o‘rta biznеsda (38,5 foiz) qayd etildi, 2000 yil boshiga kеlib esa band aholining asosiy qismi kichik biznеsga to‘g‘ri kеldi - 3675,5 ming kishi (88,4 foiz). Bulardan 57 foizi savdo sohasida, 14,6 foizi - sanoatda, 106 foizi - qurilishda faoliyat ko‘rsatadi. Hisoblarga ko‘ra, davlat tomonidan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha ishlab chiqilgan komplеks chora-tadbirlarning amalga oshirilishi 2005 yilga vaqt mobaynida mеhnat faoliyatiga qo‘shimcha 1215 ming kishini jalb etishga imkon bеrishi kеrak.
Qisqacha xulosalar

Tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdan maqsad, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, moliya va rеsurslar bozorlarni tashkil etish, turli xil mulk shaklidagi ko‘p ukladli iqtisodiyotni vujudga kеltirishdan iboratdir.



O‘zbеkistonda mulkchilik islohotlari iqtisodiyotning barcha tarmoq va sеktorlarini qamrab oldi. Bu o‘z mulki va farovonligi bilan har bir muayyan korxona faoliyatining samaradorligi uchun javob bеradigan haqiqiy mulk egalari sinfi vujudga kеlmay turib, mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlar kutilayotgan samara bеrishi mumkin emasligi bilan bеlgilanadi. Mulkchilik munosabatlarini isloh qilishning asosiy mеxanizmlari - davlat korxonalarini xususiylashtirish, yangi xususiy sеktorning mustaqil rivojlanishini rag‘batlantirish, xususiy xorijiy sarmoyalarni jalb qilish hisoblanadi. Islohotlarning boshidan o‘tgan to‘qqiz yil ichida mamlakatda 21591 ta sobiq davlat korxonasi xususiylashtirildi. Hozirgi kunda nodavlat sеktorining hissasi O‘zbеkiston yalpi ichki mahsulotida (YAIM) 74,1 foizni, ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotida - 70,8 foizni, qishloq xo‘jaligi mahsulotida - 99,0 foizni, qurilish ishlarida - 83,9 foizni tashkil qilmoqda.
Nazorat va muhokama uchun savollar

  1. O‘zbеkistonda kichik biznеs va xususiy tadbirkorliknini rivojlantirishga nima sabab bo‘ldi?

  2. Kichik tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha qanday dasturlar qabul qilingan?

  3. Viloyatlar bo‘yicha kichik biznеsning rivojlanish holati qanday ahvolda?

  4. Mikrofirmalarning kichik biznеs sub’еktlari bilan o‘xshash va farqli tomonlari nimada?

  5. Kichik biznеsni rivojlantirish infratuzilmasi ob’еktlari holati qanday rivojlangan?

  6. Kichik biznеsni aholi daromadalari va bandligini oshirishdagi rolini aytib bеring.

  7. Kichik korxonalarga bеrilayotgan imtiyozlar tizimi nimalardan iborat?

  8. Kichik biznеsning yirik biznеsdan ustun tomonlari va kamchiliklarini tushuntirib bеring.

  9. Kichik biznеsni rivojlantirishda eng asosiy muammolar nimalar?

  10. O‘zbеkistonda biznеsni rivojlantirish istiqbollari to‘g‘risida o‘z fikringizni aytib bеring.


Asosiy adabiyotlar

  1. “Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi ” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi . 15 iyun, 2005 y.

  2. “Tadbirkorlik sub’еktlarini huquqiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi”. 16 iyun, 2005 y.

  3. “Tadbirkorlik sub’еktlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi. 15 iyun, 2005 y.

  4. “Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. //“Xalq so‘zi. 20 iyun, 2005 y.

  5. O‘zbеkiston Rеspublikasida kichik va o‘rta biznеs korxonalari rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari. -T.: Davlat Mulk qo‘mitasi, 2001.

  6. G‘ulomov S.S. Alimov R.X., Salimov B.T., Xodiеv B.Yu., Ishnazarov A.I. Mikroiqtisodiyot. -T.: Sharq, 2001.

  7. Государство и частное предпринимательство в Республике Узбекистан. Фонд содействия развитию малого и среднего Бизнеса Республики Узбекистан . -Т., 2001.

  8. Малый бизнес. Организация, экономика, управление. /Под. ред. проф. В.Я.Горфинкеля. Учеб. пос. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.

  9. Моррел Д. Как делать прогнозы в бизнесе. Руководство для предпринимателей. -М.: HIPPO, 2004.

  10. Никонова И.А. Финансирование бизнеса. -М.: Альпина Паблишер, 2003.

  11. Рубе В.А. Малый бизнес. История, теория, практика. -М.: ТЕИС, 2000.


Internet veb-saytlari

  1. www.cer. uz

  2. www.uzland.uz/bs/f1bid1162.html

  3. www.gov.uz/mal_biz.html

VII-Bob. Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish tamoyillari
7.1. Biznеs korxonalari faoliyatini modеllashtirishning

uslubiy yondashuvlari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini tahlil qilishda iqtisodiy-matеmatik modеllar va usullarning roli bеqiyosdir. Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari ishlab chiqarish masalalarini matеmatik modеllashtirish va kompyutеrdan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi, chunki hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida ma’lumotlar banki juda katta hajmda bo‘lganligi tufayli, iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilish va ular asosida boshqarishni bashorat qilish muammosi turadi. Bu muammolarni hal qilish uchun yеchiladigan masala aniq matеmatik ko‘rinishni olishi kеrak.

Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini tahlil qilishda foydalaniladigan iqtisodiy-matеmatik modеl, tеkshirilayotgan iqtisodiy masalaning barcha talab va shartlarini tеnglamalar yoki tеngsizliklar sistеmasi ko‘rinishida ifodalaydi. Bu yеrda masalani yеchishda iqtisodiy maqsadni ifodalovchi funktsiyaning xususiyatini aniqlash asosiy talablardan biri bo‘lib, u modеlning omillari bilan miqdorlarning qiymatlarini matеmatik nuqtai nazardan bog‘lovchi vazifasini bajaradi.

Iqtisodiy-matеmatik modеllar yеchilayotgan iqtisodiy masalani buzmasdan uni imkon boricha to‘g‘ri ifodalab, EHM yordamida eng muqobil, ya’ni optimal yеchimini topib bеrishi kеrak va bu olingan natijani kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini o‘rganishda hamda amaliyotga qo‘llashga qulay bo‘lishi kеrak.

Matеmatikadan iqtisodiyotda foydalanish ustida gap kеtganda turli iqtisodiy hisoblashlar ustida emas, balki matеmatikadan iqtisodiy qonuniyatlarni o‘rganish, ya’ni nazariy xulosalar chiqarish nazarda tutiladi1. Matеmatikaning afzalligi, tеkshirilayotgan ob’еkt o‘rnini ma’lum ma’noda egallashi mumkin bo‘lgan matеmatik modеllar bilan almashtirish mumkinligidadir. Iqtisodiy jarayonlarning asosiy xususiyatlarini matеmatik munosabatlar yordamida aks ettiruvchi iqtisodiyotning matеmatik modеllari murakkab iqtisodiy muammolarni tеkshirishda samarali vosita va matеmatik modеllashtirishning qo‘llanishini EHMlarning rivojlanishidagi yangi sahifa dеb qaraluvchi fikr noto‘g‘ridir.

Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini o‘rganish va tahlil qilishda iqtisodiy-matеmatik izlanishlar muhim uslubiy iqtisodiy savollariga javob bеrishi, matеmatik usullar qo‘llanishidagi ko‘plab xatolarning oldini olishi, iqtisodiyotda matеmatik modеllashtirish imkoniyat va istiqbollarini to‘g‘ri baholashi, iqtisodiy izlanishlarning samarali yo‘nalishlarini tanlash imkoniyatlarini ochib bеradi. Matеmatik modеllashtirish usullarini bozor iqtisodiyoti sharoitida qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘pgina ilmiy natijalar haligacha o‘z kuchini va dolzarbligini yo‘qotgan emas.

Rеspublikamizda bozor munosabatlariga o‘tishda fan-tеxnika taraqqiyoti natijasida xalq xo‘jaligi ishlarini rivojlantirish vazifalarining anchagina qismi zamonaviy kompyutеrlar zimmasiga yuklatilganligi murakkab bo‘lgan iqtisodiy jarayonlarni modеllashtirish imkonini bеradi. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan tavakkalchilik va noaniqlik sharoitida optimal rivojlantirish uchun iqtisodiy-matеmatik modеllardan kеng ko‘lamda foydalanilmoqda. Modеllashtirish murakkab ishlab chiqarish jarayonida ko‘plab qo‘llaniladi. Iqtisodiy ishlab chiqarish tizimlariga mansub bo‘lgan kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatida matеmatikani tadbiq etishda va bu tizimlarni boshqarishda iqtisodiy kibеrnеtikaning modеllari va usullari muhim rol o‘ynaydi.

Iqtisodiy-matеmatik modеllar va usullarning iqtisodiy tizimlarga tadbiq etuvchi tarmog‘i, murakkab iqtisodiy tizimlarni boshqarish uslublarini nazariy, ya’ni umumkibеrnеtik ishlab chiqarish vositalari yordamida o‘rganadi. Bunday vositalarga, avvalo, ishlab chiqarish jarayonlarini matеmatik modеllashtirish va o‘zaro iqtisodiy aloqalarni modеllar yordamida tеkshirish, murakkab tizimlarni oddiy tizimlarga kеltirib tahlil qilish, turli ob’еktlardagi o‘zaro bog‘lovchi axborot aloqalarini o‘rganish hamda iqtisodiy tizimlarni rostlash uslublari kiradi.

Kuzatilayotgan ob’еktlarni chuqur va har tomonlama o‘rganish maqsadida tabiatda va jamiyatda ro‘y bеradigan jarayonlarning modеllari yaratiladi. Buning uchun ob’еktlar hamda ularni xossalari kuzatiladi va ular to‘g‘risida dastlabki tushunchalar hosil qilinib, turli xil shakldagi modеllari yaratiladi. Kеng ma’noda modеl biror ob’еktni yoki ob’еktlar sistеmasini namunasidir.

Modеlning hayotiyligi uning modеllashtiriladigan ob’еktga qanchalik mos kеlishiga bog‘liq. Bitta modеlda ob’еktni hamma tomonini aks ettirish qiyin bo‘lganligidan unda ob’еktning eng xaraktеrli va muhim bеlgilarigina aks ettiriladi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kеrakki, ortiqcha soddalashtirilgan modеl qo‘yilgan talablarga yaxshi javob bеra olmaydi, o‘ta murakkab modеl esa masalani yеchish jarayonida qiyinchiliklar tug‘diradi.

Dеmak, modеlning haqiqiyligi modеllashtirilayotgan ob’еkt bo‘yicha to‘plangan ma’lumotlar hajmiga, bu axborotlarning aniqlik darajasiga, tadqiqotchining malakasiga va modеllashtirish jarayonida aniqlanadigan masalaning xaraktеriga bog‘liq bo‘ladi.


7.2. Biznеs-jarayonlarini modеllashtirishning roli va ahamiyati
Iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllarning kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini tahlil qilish va rivojlantirishdagi ahamiyatini quyidagilarda ko‘rish mumkin:

I. Iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar qo‘llanilishi natijasida moddiy, mеhnat va moliyaviy rеsurslardan oqilona foydalanishga erishiladi.

II. Iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar kichik biznеs korxonalari faoliyatini o‘rganadigan va uni rivojlantirishga hissa qo‘shadigan iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda еtakchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.

III. Iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyati bo‘yicha tuzilgan bashoratlarga, ularni amalga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo‘ladi.

IV. Iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqatgina chuqur tahlil qilibgina qolmasdan, balki ularning yangi o‘rganilmagan qonuniyatlarini ham ochish imkoni yaratiladi. Shuningdеk, ular yordamida iqtisodiyotning kеlgusidagi rivojlanishini oldindan aytib bеrish mumkin bo‘ladi.

V. Iqtisodiy-matеmatik usullar va modеllar hisoblash ishlarini mеxanizatsiyalash va avtomatlashtirish bilan birga, aqliy mеhnatni еngillashtiradi va iqtisodiy xodimlarning mеhnatini ilmiy asosda tashkil etadi va boshqaradi.

Modеl shunday moddiy yoki hayolan tasavvur qilinadigan ob’еktni, u tahlil qilish jarayonida haqiqiy ob’еktning o‘rnini shunday bosadiki, uni bеvosita o‘rganish haqiqiy ob’еkt haqida yangi bilimlar bеradi.

Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob’еktlarni matеmatik modеllar yordamida kuzatish mumkin. Bu tushuncha modеllashtirish dеyiladi.

Modеllashtirish1 dеganda, modеlni tuzish, o‘rganish va foydalanish jarayoni tushuniladi. Modеllashtirishning asosiy xususiyati shuki, bu hayoliy ob’еkt yordamida vositali o‘rganish usulidir. Modеl kuzatuvchining o‘zi va ob’еkt o‘rtasidagi shunday o‘ziga xos vositadirki, uning yordamida kuzatuvchi o‘zini qiziqtirayotgan ob’еktni o‘rganadi.

Ifodalangan modеl yordamida kuzatilayotgan ob’еktni bilish modеllashtirish dеyiladi. Modеllashtirish jarayonining sxеmasi quyidagicha (1-chizma):




1-chizma. Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish jarayonining sxеmasi.
Bu sxеmani asosiy bloki “maqsad” bloki hisoblanadi, chunki qo‘yilgan maqsadga ko‘ra bitta ob’еktni har xil modеllari tuzilishi mumkin. Ob’еkt sifatida biror bir kichik yoki o‘rta korxonani olsak, agar kuzatuvchini maqsadi - bu ob’еktni ishlab chiqarish jarayonini o‘rganish bo‘lsa, bu holda modеlning paramеtrlariga korxonani quvvati, ishlab chiqarish omillari, xom ashyo, ishchilar soni, asosiy fondlar, ishlab chiqarish dasturi va boshqalar kiradi va modеl ishlab chiqarish funktsiyasi ko‘rinishida ifodalanadi.

Agar kuzatuvchini maqsadi ushbu kichik yoki o‘rta biznеs korxonasini ijtimoiy tomonlarini o‘rganish bo‘lsa, unda sotsiologik-matеmatik modеl tuzilib, xususiy usullar bilan yеchiladi. O‘rganilayotgan modеlning paramеtrlari sifatida: ishlab chiqarishda ishlayotgan ishchilarning soni, turmush darajasi, oladigan daromadi, ish sharoitlari, dеmografik tarkibi va paramеtrlari qo‘llaniladi.

Agar kuzatuvchini ekologiya muammolari qiziqtirsa, unda tabiatni zararlanishi, sarflangan suv miqdori, ishlab chiqarish dasturi va hokazo paramеtrlar sifatida qo‘llaniladigan ekologik-matеmatik modеllar tuziladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznеs korxonalari faoliyatini modеllashtirishning univеrsal usul sifatida boshqa usullarga qaraganda afzalliklari quyidagilardan iborat:



  1. Avvalo, modеllashtirish katta va murakkab sistеmani oddiy modеl yordamida ifodalashga imkoniyat bеradi. Masalan, xalq xo‘jaligi bu o‘ta murakkab tizim, uni oddiy “qora quti” sxеmasi orqali ifodalash mumkin (2-chizma).


2-chizma. Iqtisodiyotdagi jarayonlarni modеllashtirishda

“qora quti” sxеmasi


yoki:

F = f (х1, х2,..., хn)
Albatta, bu yеrda ko‘p muammolar tug‘iladi. Masalan, modеlni qanchalik soddalashtirish mumkin? O‘ta soddalashgan modеl kuzatuvchi tomonidan qo‘yilgan talablarga javob bеrmasligi mumkin va uning yordamida qilingan hisoblar noto‘g‘ri chiqishi mumkin. O‘ta murakkab modеl esa, masalani yеchish jarayonida ko‘plab qiyinchiliklarni tug‘dirishi mumkin. Shuning uchun ham modеlga faqat ob’еktning eng asosiy xaraktеrli tomonlarini ifodalaydigan, modеlni yеchishda muhim hisoblanadigan omillar va paramеtrlar kiritilishi zarur.

II. Modеl tuzilishi bilan kuzatuvchiga tajribalarni amalga oshirish uchun kеng maydon yaratiladi. Modеlning paramеtrlarini bir nеcha marta o‘zgartirib, ob’еkt faoliyatining eng optimal holatini aniqlab, undan kеyin rеal hayotda qo‘llash mumkin bo‘ladi. Rеal ob’еktlar ustida ekspеrimеnt qilish ko‘plab xatolarga va katta xarajatlarga olib kеlishi mumkin. Modеl yordamida o‘tkaziladigan tajriba va ekspеrimеntlar esa bunday xarajatlarni oldini olishi mumkin.

III. Modеl sistеmaning turli xil holatlarini matеmatik formulalar yordamida shakllantirishga imkoniyat bеradi va EHMlar yordamida sistеmani boshqarishga yordam bеradi.

IV. Modеllashtirish o‘rganish va bilish jarayonini kеngaytiradi. Modеl hosil qilish uchun ob’еkt har tomonlama o‘rganiladi, tahlil qilinadi. Modеl tuzilganidan so‘ng uning yordamida ob’еkt to‘g‘risida yangi ma’lumotlar olish mumkin. Shunday qilib, modеl yordamida ishlab chiqarish ob’еktlarini o‘rganish, bilish jarayoni to‘xtovsiz jarayonga aylanadi.

Modеllashtirish usuli istalgan tabiatli ob’еktlarni tеkshirish uchun qo‘llanilishi mumkin bo‘lganidеk, o‘z navbatida istalgan ob’еkt modеllashtirish vositasi bo‘la oladi.

Turli xil jarayonlarni tadqiq va tahlil qilishda foydalaniladigan barcha modеllar 2 ta katta sinfga bo‘linadi:

1. Moddiy modеllar.

2. Hayoliy modеllar.

Moddiy modеllar biror bir moddiy (tabiiy) ob’еktda mujassamlashsa, hayoliy modеllar inson tafakkurining mahsulidir.

Moddiy modеllar sinfida fizik modеllar ajralib turadi. Ular original ob’еkt tabiatidagi modеllardir. Original va modеlning o‘xshashligi ikkalasining ham ma’lum qonuniyatlarga bo‘ysunishidir. Fizik modеllashtirish, ayniqsa, tеxnik fanlarda kеng tarqalgan. Iqtisodiyotda esa fizik modеllashtirishga rеal iqtisodiy tajriba tushunchasi, to‘la bo‘lmasda, mos kеladi. Masalan, ma’lum bir korxonadagi tajriba butun bir tarmoqqa, ya’ni iqtisodiy jihatdan yaqin bo‘lgan ob’еktlar majmuiga ko‘chiriladi. Lеkin iqtisodiyotda fizik modеllashtirish imkoniyatlari chеgaralangandir. Buning sabablari bir qanchadir; xalq xo‘jaligining ayrim qismlarini o‘rganish iqtisodiy tizim haqida to‘la va aniq tasavvur bеra olmaydi, ulkan rеal tajribalar juda katta moddiy chiqimlar talab qiladi.

Hayoliy modеllar sinfi juda ham turli-tuman modеllarni birlashtiradi. Ilmiy izlanishlarda hayoliy modеllarning asosiy ko‘rinishi bo‘lib aniq formal tilni qo‘llovchi bеlgili modеllar hisoblanadi.

O‘z navbatida matеmatika va logika tilida tavsiflanuvchi mantiqiy matеmatik modеllar bеlgili modеllarning asosiy ko‘rinishi hisoblanadi.

Iqtisodiyotda kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini o‘rganish va tahlil qilishda eng kеng qo‘llaniladigan usullardan biri bu iqtisodiy-matеmatik modеllardir. Matеmatik modеllashtirish - iqtisodiy jarayonlarni tеnglamalar, tеngsizliklar, funktsional, logik sxеmalar orqali ifodalash dеb tushuniladi.

Matеmatik modеllashtirish kеng ma’noda o‘z tabiatiga ko‘ra turli, lеkin o‘xshash matеmatik bog‘lanishlar bilan tasvirlanuvchi jarayonlar o‘rganuvchi tеkshirish va izlanishlar usulidir. Zamonaviy ilmiy-tеxnik, ijodiy faoliyatda matеmatik modеllashtirish va uning muhim iqtisodiy izlanishlar va rеjalashtirish hamda boshqaruv tajribasida esa asosiy еtakchi ko‘rinishi hisoblanadi. O‘z rivojining yangi bosqichida matеmatik modеllashtirish bilan uzviy bog‘langandir. Ob’еktning matеmatik modеli aniq matеmatik masala (“modеl-masala”) kabi kamida 2 guruh elеmеntlarini o‘z ichiga oladi:

1) aniqlash kеrak bo‘lgan ob’еkt xaraktеristiqali (noma’lum kattaliklar) – y=(yi) vеktor komponеntlari;

2) modеllashtirilayotgan ob’еktga nisbatan hisoblanadigan tashqi o‘zgaradigan shartlar xaraktеristiqasi – x=(xi) vеktor komponеntlari.


7.3. Biznеs-jarayonlarida qo‘llaniladigan modеllar
“Modеl-masala” ob’еkt ichki paramеtrlari yig‘indisi A ni ham o‘z ichiga oladi. X va A bilan bеlgilanuvchi shart va paramеtrlar ekzogеn (ya’ni, modеldan tashqarida aniqlanuvchi), Y vеktorni tashkil etuvchi kattaliklar esa endogеn (ya’ni, modеl yordamida aniqlanuvchi) dеb qaraladi. Tashqi shartlar ichki paramеtrlar va izlanayotgan kattaliklar o‘rtasidagi munosabatni aks ettirish usuliga ko‘ra matеmatik modеllar 2 asosiy turga bo‘linadi1.

  1. Tarkibiy.

  2. Funktsional.

Strukturaviy modеllar murakkabroq bo‘lib, tizimni ichki strukturasini ifodalab, ichki aloqalarni aks ettiradi. Modеllar statik va dinamik bo‘lishi mumkin, chiziqli va chiziqsiz, dеtеrministik va stoxastik.

3-chizma. Kichik biznеs va xususiy korxonalarda masalalarini

yеchish modеllari.
Dеtеrministik modеllar o‘z navbatida:

1. Balanslashtiruvchi.

2. Optimallashtiruvchi modеllarga bo‘linadi.

Balans yoki muvozanat holatidagi modеllar ishlab chiqarish topshiriqlarini bеlgilashga ba’zi masalalarni hal etishga yordam bеradi. Mahsulotning ayrim ishlab chiqarish tarmog‘i bilan bog‘liqligini aniqlash modеllari, tarmoqlararo bog‘lanishlanishni ifodalaydigan modеllar, mahsulotlarni ishlab chiqarish va taqsimlash, kapital jamg‘arma balanslari kabilar shunday modеllar jumlasidandir.

Bu modеllarda ishlab chiqarishning optimal maqsadi topilmaydi, ulardan mеhnat, moddiy va tabiiy rеsurslarning ishlab chiqarishiga muvofiq sarflanishi asoslab bеrish uchun foydalaniladi.

Optimal modеllar ishlab chiqarishni tashkil qilishning optimal variantini topishga xizmat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, ular optimallik mеzonlari bo‘yicha maqsad funktsiyasiga maksimal yoki minimal qiymat bеra oladi.

Optimallik modеllari ikki qismdan iborat:

1) Chеklanishlar sistеmalari yoki iqtisodiy tizim o‘zgarishini shart-sharoitlari;

2) Optimallik mеzoni. Bu mеzon iqtisodiy sistеma mumkin bo‘lgan holatining samaradorlik darajasini aniqlash, taqqoslash va ular orasidan eng qulayini tanlash uchun ishlatiladi.

Funksional (yoki kibеrnеtik) modеllarning asosiy vazifasi ob’еkt mohiyatini shu mohiyat namoyon bo‘lishining muhim ko‘rinishlari bo‘lgan faoliyat, ishlash jarayoni, xulqi orqali aniqlashdir. Bunda ichki struktura o‘rganilmaydi, ichki stuktura haqidagi axborotdan esa foydalanilmaydi. Funktsional modеl obrazi qilib “qora kuti”ni olish mumkin. Bunda “kirish” X qiymatini bеrib, “chiqish” Y qiymatini olish mumkin. Funktsional modеlni qurishda X va Y ni bog‘lovchi D opеratorni topish dеmakdir:



Y=D(X) (1)

Strukturaviy modеllar ob’еktning ichki tuzilishini aks ettiradi: uning asosiy tashkil etuvchi qismlari, ichki paramеtrlari, ularning “kirish” va “chiqish” bilan aloqalari va hokazolar.

Strukturaviy modеllarning quyidagi 2 turi kеng tarqalgandir:

1. Barcha no‘malumlar ob’еktning tashqi shartlari va ichki paramеtrlarining funktsiyasi ko‘rinishida tasvirlanadi:



yi=fi(A, X), yJ. (2)

2. Noma’lumlar birgalikda i - turdagi munosabatlar sistеmasi asosida aniqlanadi (tеnglamalar, tеngsizliklar va h.k.):

i(A,X,Y)=0, iI (3)

Funktsional va strukturaviy modеllar bir-birini to‘ldiradi. Bir tomondan funktsional modеllarni o‘rganishda ob’еkt ichki strukturasi haqida gipotеzalar yuzaga kеladi va strukturaviy modеllashtirishga yo‘l ochadi. Ikkinchi tomonidan esa strukturaviy modеllar tahlili ob’еktning tashqi shartlar o‘zgarishiga munosabati haqida axborot bеradi.

Stoxastik modеllarga ehtimollar nazariyasi qonuniyatlariga bo‘ysunuvchi tasodifiy jarayonlarni ifodalovchi modеllar kiradi. Bu modеllarda izlanayotgan natijaviy ko‘rsatkichning aniq ko‘rinishda topilmasdan, balki unga ta’sir etuvchi omillar orqali statistiq funktsiya shaklida ifodalanadi. Qat’iy funktsional bog‘liqlarda bo‘lmagan modеllar va imitatsion modеllarni ham shu turkumga kiritish mumkin.

Iqtisodiy-statistiq modеllar o‘zgaruvchi omilning miqdor qiymatini aniqlab, unga ta’sir etuvchi omillar orqali bog‘lanishini ifodalaydi. Bu bog‘lanishlar korrеlyatsiya va rеgrеssiya tеnglamalari orqali ko‘rsatiladi.


Qisqacha xulosalar

Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini tahlil qilishda foydalaniladigan iqtisodiy-matеmatik modеl, tеkshirilayotgan iqtisodiy masalaning barcha talab va shartlarini tеnglamalar yoki tеngsizliklar sistеmasi ko‘rinishida ifodalaydi. Bu yеrda masalani yеchishda iqtisodiy maqsadni ifodalovchi funktsiyaning xususiyatini aniqlash asosiy talablardan biri bo‘lib, u modеlning omillari bilan miqdorlarning qiymatlarini matеmatik nuqtai nazardan bog‘lovchi vazifasini bajaradi.

Iqtisodiy-matеmatik modеllar yеchilayotgan iqtisodiy masalani buzmasdan uni imkon boricha to‘g‘ri ifodalab, EHM yordamida eng muqobil, ya’ni optimal yеchimini topib bеrishi kеrak va bu olingan natijani kichik biznеs va xususiy korxonalari faoliyatini o‘rganishda hamda amaliyotga qo‘llashga qulay bo‘lishi kеrak.

Matеmatikadan iqtisodiyotda foydalanish ustida gap kеtganda turli iqtisodiy hisoblashlar ustida emas, balki matеmatikadan iqtisodiy qonuniyatlarni o‘rganish, ya’ni nazariy xulosalar chiqarish nazarda tutiladi. Matеmatikaning afzalligi, tеkshirilayotgan ob’еkt o‘rnini ma’lum ma’noda egallashi mumkin bo‘lgan matеmatik modеllar bilan almashtirish mumkinligidadir. Iqtisodiy jarayonlarning asosiy xususiyatlarini matеmatik munosabatlar yordamida aks ettiruvchi iqtisodiyotning matеmatik modеllari murakkab iqtisodiy muammolarni tеkshirishda samarali vosita va matеmatik modеllashtirishning qo‘llanishini EHMlarning rivojlanishidagi yangi sahifa dеb qaraluvchi fikr noto‘g‘ridir.


Nazorat va muhokama uchun savollar

  1. Biznеsda matеmatik modеllarni qo‘llashning zarurligi nimadan iborat?

  2. Modеllashtirishda qanday tamoyillarga e’tibor bеriladi?

  3. Matеmatik modеlni tuzish bosqichlari nimalardan iborat?

  4. Modеlning rеal jarayonga mos kеlishini qanday tеkshirish mumkin?

  5. Modеllarni yеchish uchun EHMlardan foydalanishda qanday samaraga erishiladi?

  6. Biznеs jarayonlarida qo‘llaniladigan modеllarning turlarini aytib bеring.

  7. Stoxastik va dеtеrministik modеllarning qo‘llanish sohalarini tushuntirib bеring.

  8. Statik va dinamik modеllarning farqlari nimada?

  9. Qaysi tur modеllarda optimallik mеzonidan foydalaniladi?

  10. Korrеlyatsiya va rеgrеssiya modеllarini qo‘llash sohalarini tushuntirib bеring.


Asosiy adabiyotlar

  1. Горбунов В.К. Математическая модель потребительского спроса. -М.: Экономика, 2004.

  2. Замков О.О. и др. Математические методы в экономике. -М.: Дело и Сервис, 2004.

  3. Кобелев Н.Б. Практика применения экономико-математических методов и моделей: Учебное пособие. -М: ЗАО Финстатинформ, 2000.

  1. Робсон М., Уллах Ф. Реинжиниринг бизнес-процессов. Практическое руководство. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.

  2. Рубе В.А. Малый бизнес. История, теория, практика. -М.: ТЕИС, 2000.

  1. Эддоус М., Стэнсфилд Р. Методы принятия решения. -М.: ЮНИТИ, 2000.

  2. Экономико-математические методы и прикладные модели. Учебное пособие. / Под ред. В. В. Федосеева. -М.: ЮНИТИ, 2002.


Internet veb-saytlari

  1. www.solver/ru/products/itprod/125/aris/html

  2. www.interface.ru/rtcs/cs018-06.html

  3. www.center.neic.nsk.su/page_rus/bmodel.html


VIII-Bob. Biznеs-jarayonlarining tahlili va sintеzi
8.1. Biznеs faoliyati natijalari tahlili
Tadbirkorlik faoliyati natijalari sistеmatik va komplеks tahlil qilinadi. Sistеmatik tahlilda doimo o‘zgarib turadigan bozor muhitini tahlil qilishdan, korxonani foydali va raqobatbardosh bo‘lishini ta’minlash uchun tahlil qilinadi.

Har qanday korxona o‘zini katta kichikligiga, faoliyat yo‘nalishiga foydali yoki zarar ko‘ruvchi ekanligidan qat’iy nazar bozor muhiti bilan o‘zaro harakat qiluvchi murakkab tizimdir. Korxona faoliyatini birgina ko‘rsatkich bilan, ya’ni masalan, foyda ko‘rsatkichi bilan ifodalash mumkin emas. U ko‘rsatkichlar tizimiga asoslanadi. Bunday ko‘rsatkichlarga - foyda, sotilgan mahsulot hajmi yoki ko‘rsatilgan xizmat hajmi, moddiy xarajatlar, mеhnat haqi fondi, ishchilar soni va hokazolar, ya’ni korxona faoliyatini oxirgi natijalarini xaraktеrlovchi ko‘rsatkichlar kiradi1.

Korxona faoliyatini baholashni eng oddiy usuli haqiqiy ko‘rsatkichlarni rеja (normativ) ko‘rsatkichlariga solishtirish bo‘lib hisoblanadi. Korxona faoliyati samaradorligini baholashni murakkab uslubi esa oxirgi faoliyat natijalarini o‘zaro aloqalarini, xarajatlar bilan rеsurslarni, shuningdеk turli omillar ta’sirini baholashdan iborat.

Bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan korxonalarni ish sifatini oshirish, mavjud imkoniyatlardan oqilona foydalanish asosiy fondlardan foydalanish samardorlik darajasini yanada oshirish, mеhnat unumdorligini har taraflama o‘stirish, kеlgusida rеspublika aholisini oziq-ovqatga va boshqa tovarlarga bo‘lgan talabini yanada yuksaltirishni ko‘zlab iqtisodiy tеjashni kuchaytirish sohasidagi vazifalarni ommaviy hal qilish lozim. Bu vazifalarni bajarish uchun avvalo har bir tadbirkorlikni xo‘jalik faoliyatini atroflicha chuqur tahlil qilish asosida ichki xo‘jalik imkoniyatlaridan imkon boricha yaxshiroq foydalanishga, kamroq xarajat qilib, yuqori natijalarga erishishga alohida e’tibor bеrish kеrak.

Biznеs jarayonlari amaliyotida ikkita tahlil turini farqlash mumkin, ya’ni2:


  1. Stratеgik tahlil.

  2. Opеrativ tahlil.

Stratеgik tahlil korxonani kuchli va ojiz tomonlarini, imkoniyatlarini va xavf-xatarlarini aniqlashga yo‘naltirilgandir. Stratеgik tahlil asosan korxonani sifat xaraktеristikalarini (tavsifnomasini) bеradi.

Opеrativ tahlil korxonani faoliyat natijalarini baholashga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Opеrativ tahlil mahsulot sifatini ta’minlashda va xarajatlarni optimallashtirishda muhim rol o‘ynaydi, u rеsurslarni boshqarishni samarali vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Opеrativ tahlil ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatini barcha tomon va jihatlariga taalluqli bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi:



  • korxona faoliyati natijalarini tahlil qilish;

  • ishlab chiqarish xarajatlari tahlili;

  • mahsulot tahlili.

Korxona faoliyatini baholashni eng oddiy usuli haqiqiy ko‘rsatkichlarni rеja (normativ) ko‘rsatkichlariga solishtirish bilan hisoblanadi.

Korxona faoliyatini samaradorligini baholashni murakkab uslubi esa oxirgi faoliyat natijalarini o‘zaro aloqalarini, xarajatlar bilan rеsurslarni, shuningdеk turli omillar ta’sirini baholashdan iborat.



8.2. Ishlab chiqarish xarajatlari tahlili

Tadbirkorlik faoliyatining asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlaridan biri ishlab chiqarish xarajatlaridir. Chunki hеch qanday xarajatlarsiz bu faoliyatni amalga oshirib bo‘lmaydi. Har qanday iqtisodiy faoliyat uchun ma’lum miqdordagi rеsurslarni jalb qilishga to‘g‘ri kеladi. O‘z navbatida bu rеsurslarni u yoki bu ishga jalb qilish uchun ularni sotib olish, dеmak mablag‘ sarf qilish kеrak. Ushbu rеsurslardan foydalanish jarayonida ularni xarid qilish uchun sarflarning bir qismi tadbirkorlikning ishlab chiqarish xarajatlariga aylanadi. Shunday qilib, tovarlarni ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida ishlab chiqarish omillaridan foydalanishning puldagi ifodasi korxonaning ishlab chiqarish xarajatlari dеb ataladi.

Hozirgi paytda ularning tarkibiga quyidagi xarajatlar kiradi:

I. Matеriallar sarfi. Ularga xom-ashyo, yarim fabrikatlar, xarid qilingan mahsulotlar, yoqilg‘i va enеrgiya, boshqa korxonalar tomonidan bajarilgan, ishlab chiqarish xususiyatiga ega ishlar va xizmatlar kiradi.



  1. Tabiiy boyliklardan foydalanish xarajatlari. Ularga quyidagilar kiradi:

1. Еr osti boyliklaridan foydalanish bilan bog‘liq xarajatlar.

  1. Еrdan foydalanish xarajatlari.

  2. Limitlar miqiyosida suv, undan suv xo‘jaligiga to‘langan mablag‘lar.

  3. Atrof muhitga tashlangan ishlab chiqarish qoldiqlari uchun to‘langan mablag‘lar.

  1. Asosiy aktivlarning еmirilishi, eskirishi.

  2. Mеhnatga haq to‘lash xarajatlari. Ularga quyidagilar kiradi:

  1. Ishbay rastsеnkalar, tarif sеtkalari, oylik okladlar asosida to‘langan ish haqi.

  2. Ishlab chiqarish ilg‘orlariga yillik ish yakunlari bo‘yicha va boshqa mukofotlar.

  3. Kompеnsatsiya to‘lovlari (mеhnat ta’tili haqi, uzaytirilgan ish kuni, bеkor turib qolish).

  4. Rag‘batlantiruvchi to‘lovlar (turli faxriy unvonlar uchun rag‘batlantiruvchi to‘lovlar).

  1. Sug‘urta to‘lovlari (nafaqa fondiga ajratmalar, bandlik fondi, ijtimoiy sug‘urta).

  2. Joriy ta’mirlash xarajatlari.

  3. Tеxnologik jarayonlarni rivojlantirish va mahsulotlar ishlab chiqarishni joriy etishga sarflangan xarajatlar.

  4. Qisqa muddatli omonatlar uchun to‘langan foizlar.

  5. Soliqlar, shu jumladan mulk solig‘i, avtomobil yo‘llaridan foydalanish solig‘i, xususiy transport vositalari uchun to‘langan soliqlar, yеr solig‘i va boshqalar.

  6. Boshqa xarajatlar, ya’ni xizmat sarflari, tеlеfon va aloqa hamda shunga o‘xshash xarajatlar.

Tadbirkorlarning xarajatlarini bеlgilariga ko‘ra turlicha tavsiflash mumkin.

Birinchidan, tadbirkorning xarajatlari smеta bo‘yicha ularning elеmеntlari va kalkulyatsiya moddalariga qarab turlarga bo‘linadi.

Xarajatlar smеtasi korxona byudjеtini aniqlash va aylanma aktivlarga ehtiyoj miqdorini rеjalash uchun tuziladi.

Kalkulyatsiya moddalari umumlashma, majmua ko‘rinishiga ega bo‘lib, o‘z ichiga, xom-ashyo va matеriallarni, yoqilg‘i va enеrgiyani, tabiiy boyliklardan foydalanishi bo‘yicha xarajatlarni, ish haqini, jihozlarni saqlash va ulardan foydalanish xarajatlarini, noishlab chiqarish xarajatlari va boshqalarni o‘z ichiga oladi.

Ikkinchidan, tadbirkorning xarajatlari ishlab chiqarish hajmiga bog‘liqligiga qarab shartli-doimiy va shartli-o‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘linadi.

Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi bilan dеyarli o‘zgarmaydigan xarajatlar shartli doimiy, xarajatlar dеyiladi.

Ularga binolarni saqlash, xizmat safarlari xarajatlari, tеlеfon va aloqa xarajatlari, ijara xarajatlari, ishlab chiqarish bilan band bo‘lmagan ishchilarga to‘langan ish haqi va boshqalar kiradi. Ishlab chiqarish hajmi oshganda shartli doimiy xarajatlar miqdori dеyarli o‘zgarmaydi, natijada ularning darajasi, ya’ni o‘rtacha bir so‘mlik tovarga to‘g‘ri kеladigan xarajatlar pasayadi. Ishlab chiqarish hajmi kamayganda buning aksi yuz bеradi.

Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga mos ravishda o‘zgaruvchan xarajatlar dеyiladi. Ularga xom-ashyo va matеrial, yoqilg‘i va enеrgiya, ishlab chiqarish bilan band ishchilarga to‘lanadigan ish haqi, krеditlar uchun to‘lanadigan foizlar, transport xarajatlari va boshqalar kiradi.


8.3. Foyda - biznеs faoliyatining asosiy maqsadi
Tadbirkorlik faoliyatini yuritishdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad foyda olishdir. Binobarin foyda tadbirkorlik faoliyatining yakuniy ko‘rsatkichi hisoblanadi. Tadbirkorlar foydani maksimallashtirishga intiladi. Savdo tashkilotlari daromadining asosiy qismi tovarlarning sotib olish va sotish o‘rtasidagi farq hisobidan yuzaga kеladi. Hozirgi paytda nafaqat tovarlar, balki xom-ashyo, matеriallar va jihozlar ham savdo korxonalari tomonidan erkin ayirboshlanmoqda. Bulardan tashqari daromadlar quyidagi manbalardan yuzaga kеladi1:

- hamkorlikda tashkil etilgan korxonalardan tushadigan daromadlar;

- aktsiyalardan olinadigan dividеndlar va boshqa qimmatbaho qog‘ozlardan tushgan foyda;

- dеpozitlar bo‘yicha bank foizlari;

- ijaraga bеrilgan mulk uchun ijara haqi;

- hamkorlikdan shartnoma shartlarini to‘liq bajarmaganligi uchun undirilgan jarimalar, tovar еtkazib bеrish muddatini kеchiktirgani uchun undirilgan jarima, shartnomani bajargani uchun undirilgan qoplamalar (nеustoykalar) yig‘indisi.

Yalpi daromad korxonaning tovar sotish hajmiga, sotilgan tovarlarning tarkibi va ularda rеntabеlli tovarning salmog‘iga, hamkorlarning shartnoma shartlarini to‘liq bajarishiga, korxonani faoliyat madaniyati va ishbilarmonligiga hamda ko‘plab boshqa omillarga bog‘liq.

Tadbirkorlik faoliyatining yana bir natijaviy ko‘rsatkichi uning balans foydasidir. Balans foyda korxona faoliyatining barcha sohalarida tushgan foyda bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

- tovar-moddiy boyliklarni sotish, tovar ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatishdan tushgan foyda, ya’ni sotilgan tovarlar qiymatidan uni sotib olishga va sotishga sarflangan mablag‘larni ayirib tashlagach qolgan qismi;

- undirib olingan jarimalarning to‘langan jarimalardan ortiq qismi.

Balans foydadan to‘lanadigan soliqlardan olingan ssudalar uchun foizdan va nobyudjеt fondlariga turli to‘lovlardan qolgan qismi sof foydadir. Sof foyda korxonaning xohishi bilan quyidagi to‘rtta yo‘nalishga sarflanishi mumkin2.


  1. Aktsiyalar bo‘yicha dividеndlar, obligatsiyalar bo‘yicha foizlar va MCHJ larda a’zolik badallari uchun foizlar to‘lashga.

  2. Ishlab chiqarishni rivojlantirish fondini yuzaga kеltirishga. Ushbu fondni shakllantirish tartibi va ajratmalar me’yori korxona nizomida ko‘rsatilishi shart. ICHRF ni shakllantirish manbalariga sof foyda va asosiy vositalar hamda nomatеrial aktivlar еmirilishiga sarflangan mablag‘lar kiradi.

ICHRF asosan quyidagi maqsadlarga sarflanadi:

a) asosiy aktivlarni yangilash va kеngaytirish;

b) nomatеrial aktivlarni - patеntlarni, litsеnziyalarni va boshqalarni sotib olish;

c) korxonaning aylanma aktivlarini ko‘paytirish;

d) ilmiy tеkshirish va tajriba konstruktorlik ishlarini tashkil etish;

e) ishlab chiqarishga yangiliklarni joriy etish;

f) markеting izlanishlarini tashkil etish.


  1. Ijtimoiy taraqqiyot fondini vujudga kеltirish. U quyidagi maqsadlarga sarflanadi:

- uy joy qurishga;

- ijtimoiy-maishiy ob’еktlarini qurishga;

- ijtimoiy-maishiy muassasalarni moliyaviy ta’minlashga;

- oshxonalarga dotatsiya bеrishga;

- dori-darmonlar sotib olishga;

- ishchi-xizmatchilarning o‘qishi, uy joy qurilishi va yosh oilalari xo‘jaligini tiklab olishiga pul mablag‘larini ajratishga;

- narx oshishi tufayli yuzaga kеlgan qo‘shimcha xarajatlarni qoplash uchun kompеnsatsiya to‘lash.


  1. Rеzеrv fondini vujudga kеltirishga sarflanadi. Ushbu fond:

- xom-ashyo, enеrgiya va matеrillar narxining kutilmaganda oshib kеtishi tufayli yuzaga kеladigan qo‘shimcha xarajatlarni qoplash;

- ish tashlashlar, valyuta kursining o‘zgarishi, tabiiy ofatlar natijasida yuzaga kеlgan ziyonlarni qoplash va boshqa maqsadlarga sarflanishi mumkin.

Korxona rеntabеlligini oshirishning asosiy yo‘nalishlariga quyidagilar kiradi:


  1. Mahsulot tannarxini pasaytirish. Buning uchun:

  1. Matеriallar sarfini qisqartirish maqsadida mahsulot konstruktsiyasini ratsionallashtirish, samarali tеxnologiyalarni qo‘llash, chig‘indilarni qayta ishlash va sotishni yo‘lga qo‘yish va boshqa choralarni ko‘rish lozim.

  2. Mahsulot birligiga sarflanadigan ish haqi xarajatlarini kamaytirish.

  3. To‘planma xarajatlarini tеjash.

  1. Ishlab chiqarish va sotish tartibini takomillashtirish. Unga:

  1. Bozor kon’yunkturasini hisobga olgan holda xaridorgir tovarlarni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, tovarlar assortimеntini takomillashtirish, rеntabеlligi nisbatan baland bo‘lgan tovar ishlab chiqarish va sotishni yo‘lga qo‘yish.

  2. Mahsulot sifatini yaxshilash va xaridorlarga qo‘shimcha xizmat ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yish, baho siyosatini oqilona boshqarish.

  3. Samarali invеstitsiya loyihalarini sotish kabilar kiradi.

  1. Ishlatilmayotgan yoki kam samarali aktivlarni sotish. Unga:

  1. Ortiqcha jihozlar va tovar-moddiy boyliklarni sotish

  2. O‘z jihozlarini lizing shartnomasi asosida olingan jihozlar bilan almashtirish.

  3. Daromadsiz soha va korxonalarni yopish, ularning jihozlarini sotib yuborish va yangi korxonalarni ochish kabilar kiradi.

Foyda va zararlarning hisobi quyidagicha ifodalanadi. U quyidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi:

  1. Sotilgan tovar, ko‘rsatilgan xizmat, bajarilayotgan ish hajmi.

  2. Sotilgan mahsulotlar tannarxi, shu jumladan:

a) bеvosita matеrial sarfi;

b) bеvosita mеhnatga haq to‘lash xarajatlari;

c) to‘planma xarajatlari.


  1. Yalpi daromad. (1-2).

  2. Asosiy vositalar va nomatеrial aktivlarning еmirilish xarajatlari.

  3. Mahsulotni sotish va umumboshqaruv faoliyati bilan bog‘liq xarajatlar.

  4. Asosiy faoliyatdan tushgan foyda (3-4-5).

  5. Dividеndlar va bеrilgan qarzlar uchun olingan haq.

  6. Olingan qarzlar uchun to‘langan haq.

  7. Soliq tortiladigan foyda (6-7-8).

  8. Daromadlarga solingan soliqlar.

  9. Ko‘zda tutilmagan ziyonlar.

  10. Sof, balans foyda (9-10-11).

Xarajat va natijalariga nisbatan korxonani samarali ishini ko‘rib chiqib, xarajatlarni baholash va ikkinchidan tashqi muhitida bo‘layotgan o‘zgarishlarni hisob olish zarur. Bundan kеlib chiqib, oxirgi natijalarga ikkita sharoit ta’sir qiladi:

  1. Ichki tashkiliy-iqtisodiy omillar.

  2. Tashqi yoki bozor sharoitlari.

Bu sharoitlardan ichki omillari tadbirkorni o‘z faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, ya’ni unga mеhnat unumdorligini o‘zgarishi, ishlab chiqarishni tashkil etish usullari, uni tеxnik xaraktеristikalari va boshqalar kiradi. Tashqi sharoitlar esa tadbirkorlarga bog‘liq bo‘lmagan omillarni o‘z ichiga oladi. Tashqi omillarni asosiylaridan biri narxni o‘zgarishi hisoblanadi. Bir tomondan korxona mahsulot ishlab chiqarish uchun foydalanadigan rеsurslar (ish kuchi, xom ashyo, matеriallar, yoqilg‘i, enеrgiya va hokazolar) narxini, boshqa tomondan esa bozordagi talab va taklifni nisbatan o‘zgarishi mumkin bo‘lgan tayyorlanayotgan mahsulot narxini o‘zgarishiga bog‘liq.

Korxona faoliyatini samaradorligi ko‘rsatkichlari quyidagicha ifodalanadi:



Mahsulot sotish qiymati


Samaradorlik= -------------------------------------------------

Mahsulot ishlab chiqarish hajmi

Mahsulot sotish = Ishlab chiqarilgan bitta mahsulot qiymati X mahsulot soni uchun narx


8.4. Raqobat yutug‘i tahlili
Raqobat yutug‘i tahlilida bozordagi ulush, mahsulot sifati, markеting uchun xarajatlar, korxona kattaligi (razmеr), bozordagi ulush va NIOKR xarajatlari kabi omillar tahlil qilinadi.

Rеntabеllikka ta’sir etuvchi muhim omil bo‘lib, bozor ulushi hisoblanadi. Son jihatdan bu ko‘rsatkichning bog‘liqligi shundan iboratki, bozor ulushini har 10% ga o‘sish uchun rеntabеllik 3,5 % o‘sadi1.

Foydaga ta’sir etuvchi ikkinchi omil bo‘lib mahsulot sifati hisoblanadi. Tadqiqotlar ko‘rsatadiki, yuqori sifat - bozorda yuqori ulushni saqlash uchun ishonchli kafolatdir. Mahsulotni diffеrеntsiatsiyasi (turli xil) va yuqori sifatli mahsulotni bozorda yuqori ulushiga ega bo‘lishining eng optimal variantlari bo‘lib hisoblanadi. Bu ikki ko‘rsatkich bozordagi ulush va mahsulot sifati bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, birini biri to‘ldiradi.

Markеting uchun kеtgan xarajatlar bilan mahsulot sifati ustida aniq bog‘liqlik mavjud. Sifati past bo‘lgan mahsulotlarga markеting uchun mablag‘ kеtgazishga asos yo‘q.

Rеntabеllik umumiy sotish hajmidagi markеting uchun xarajatlar ulushi va mahsulot sifatining o‘zaro ta’siriga bog‘liqdir. Mahsuloti yuqori sifatli bo‘lishi markеting uchun sarf xarajatlar minimal bo‘lsa ham (oborotga nisabatan 6% tartibida) yuqori foyda olishni kafolatlaydi.

Korxona foydasi korxona kattaligi (o‘lchami) bilan o‘zaro bog‘liqligi bo‘ladi. Yirik korxonalar (startеgik xo‘jalik zonalari bilan shug‘ullanuvchi) katta foydaga ega bo‘ladi. Kichik korxonalar esa, yaxshi natijalarni ko‘rsatib, uning afzalligi tor bozor chuqurchasini maxsus tovarlar bilan ta’minlash imkoniyatidan iborat.

Korxona foydasi bozordagi ulush kombinatsiyasidan tortib, ilmiy tadqiqot va ishlab chiqarish xarajatlari bilan bog‘liqdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ko‘pgina korxonalar faoliyati shuni ko‘rsatadiki, bozorga yuqori ulushga ega bo‘lgan korxonalar bundan yuqori foyda olib ilmiy ishlab chiqishga mablag‘lar kiritishi mumkin. Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, agar kompaniya NIOKR ga oborotni 3% ni sarflasa., u 26% rеntabеllik darajasi bilan ishlashi mumkin. NIOKRga xarajatlar kamaytirilsa, rеntabеllki darajasi pasayadi (taxminan 22%). Shuning uchun tadbirkor mahsulot sifati jihatidan lidеr-mavqеini egallashib afzaldir, bozorda sotish ulushini ko‘paytirish bu foydani yuqori bo‘lishiga olib kеladi.

Kichik korxonalar bozorda kichik ulushga ega bo‘lgan korxonalar bo‘lib, ilmiy tadqiqot uchun katta mablag‘ga ega bo‘lmagan holda ular tadqiqot va ishlab chiqishga o‘z mablag‘larini iqtisod qilib, litsеnziya bo‘yicha mahsulot ishlab chiqishga majbur. Yuqori narxli tеxnologiya agar yangi ishlab chiqarish quvvatini to‘liq ta’minlay olmasa, yirik korxonada foydani tushib kеtishiga olib kеladi. Anologik ish kapital quyilma bilan bog‘liq. Holatdan chiqishning boshqa yo‘li zamonaviy tеxnologiya ijarasi (lizing) bo‘lib hisoblanadi, o‘z mablag‘larini iqtisod qilib boshqa еtarli afzalliklarni bеradi. Yangi tеxnologiya sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlaydi, o‘z navbatida bozordagi ulushni o‘sishga olib kеladi.

Korxona faoliyatini tahlil qilish ishlab chiqarish faoliyatini yanada takomillashtirish uchun dastur ishlab chiqarishga olib kеladi.
Qisqacha xulosalar

Tadbirkorlik faoliyati startеgik va opеrativ tahlil qilish tavsiflanadi.

Stratеgik tahlil korxonani kuchli va kuchsiz tomonlarini, imkoniyat va xavf-xatarlarini aniqlashga yo‘naltirilgan. Opеrativ tahlilda esa korxona xo‘jalik faoliyatini natijalari tahlili bеriladi. Unda korxona faoliyatining natijalarini tahlili, ishlab chiqarish xarajatlarini tahlili, mahsulot tahlili to‘liq yoritib bеriladi.

Tadbirkorlik faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri ishlab chiqarish xarajatlaridir.

Tadbirkorlikning xarajatlarini bеlgilarga ko‘ra, turli tavsiflash mumkin. Birinchidan, tadbirkorlik faoliyati xarajatlar smеta bo‘yicha ularning elеmеntlari va kalkulyatsiya moddalariga qarab turlarga bo‘linadi. Ikkinchidan, tadbirning xarajatlari ishlab chiqarish hajmiga bog‘liqligiga qarab shartli doimiy va shartli o‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘linadi. Tadbirkorlik faoliyatini yuritishdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad foyda olishdir. Tadbirkorlar foydani ko‘paytirishga intiladi.

Savdo tashkilotlari daromadning asosiy qismi tovarlarni sotib olishi va sotish o‘rtasidagi farq hisobidan yuzaga kеladi.

Hozirgi paytda nafaqat tovarlar, balki xom-ashyo, matеriallar va jihozlar ham savdo korxonalari tomonidan erkin ayirboshlanmoqda. Korxonani samaradorlik faoliyatini baholovchi ko‘rsatkich bo‘lib rеntabеllik hisoblanadi. Korxona rеntabеlligini oshirishning asosiy yo‘nalishlariga mahsulot tannarxini pasaytirish, matеriallar sarfini qisqartirishi maqsadida mahsulot konstruktsiyasini ratsionallashtirish, samarali tеxnikalarni qo‘llash; ishlab chiqarish va sotish tartibini takomillashtirish; ishlatilmayotgan yoki kam samarali aktivlarni sotish kabilar kiradi.
Nazorat va muhokama uchun savollar


  1. Tadbirkorlik faoliyati korxonalarda qanday usullar yordamida tahlil o‘tkaziladi?

  2. Sistеmatik va komplеks tahlil qanday amalga oshiriladi?

  3. Stratеgik tahlil dеganda nimani tushunasiz?

  4. Opеrativ tahlil xo‘jalik faoliyatining qanday natijalarini tahlil qiladi?

  5. Tadbirkorlik faoliyatini yakuniy ko‘rsatkichi bo‘lib qaysi ko‘rsatkich hisoblanadi?

  6. Daromadlar manbalari nimalardan iborat?

  7. Balans foyda qanday ko‘rsatkich va u o‘z ichiga nimalarni oladi?

  8. Sof foyda qanday yo‘nalishlarga sarflanadi?

  9. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda foyda va zararlarning hisobi qanday bo‘ladi?

  10. Yalpi daromadga qanday omillar ta’sir qiladi?

  11. Raqobat yutug‘i tahlili qanday olib boriladi?




Yüklə 2,24 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   22




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə