funktsiyalarini o`rganishga qaratilgan edi. Keyinchalik
eksperimental ishlar
turlicha hayvonlarda o`tkazila boshlangan. Tadqiqotlarning ko`pchiligi
T.L.Morgan, E.L.Torndayklar tomonidan olib tushirilgan. Eksperimental
tadqiqotlar orqali faqat psixik funktsiyalargina emas, balki hissiyotlarning
individual variantlari ham kiritilgan. Eksperimental psixologiyaning tadqiqotlari
psixologiya sohalarining nazariyasiga asos bo`lib xizmat qiladi.
Mehnat psixologiyasi - insonning mehnatga munosabati, mehnat faoliyatining
qonuniyatlari va rivojlanishini tadqiq qiladigan psixologiya sohasi. Mehnat
psixologiyasining ob’ekti ishlab chiqarishda va mehnatda shaxsning faoliyati, uni
ishdan bo`sh vaqtining, dam olishining ishlab chiqarishga ta’sirini ham
tekshirgan. Mehnat unumdorligiga ishchini boqish
uchun ketgan sarflar miqdori
ko`p bo`lsa, unga qancha qulay shart-sharoit yaratilsa, shunchalik ijobiy ta’sir
yuzaga keladi. Shu asosda yuqoridagi fanlar mehnatkashga psixologik iliq muhit
yaratish uchum mehnat psixologiyasiga yordam beradi. Mehnat psixologiyasining
asosiy vazifasi ishlab chiqarish munosabatlarini ijobiylashtirish, mehnatkashlarga
zarur shart-sharoit yaratib berish, kasbiy kasalliklarning, ishlab chiqarishda
jismoniy falokatlarning, psixologik zo`riqishlarning oldini olishdir.
Aviatsiya psixologiyasi - aviasanoat va aviaxizmatchilarning mehnat
faoliyatida kechuvchi psixologik qonuniyatlarni o`rganadi. Aviatsiya
psixologiyasining predmeti murakkab aviatsiya tizimini boshqarishdagi inson
psixikasining rolini tekshirishdan iborat. Aviatsiya psixologiyasi ob’ekti shaxs
faoliyati, jamoa tuzilishini tashkil qilishning shart-sharoitlari hisoblanadi.
Aviatsiya psixologiyasi sub’ekti uchuvchilar, muhandis, texnik xizmat ko`rsatish
tarkibini tashkil etuvchi styuardessalar va boshqalar. Aviatsiya psixologiyasi
soha sifatida uchuvchi qurilmalar yaratilishi vaqtidan, ya’ni XIX asrning oxiri va
XX asrning boshlaridan vujudga kelgan. Aviatsiya psixologiyasi tug`ilishining
asosiy sababi uchuvchi apparatlar ishlatishda
va boshkarishda inson omili
xavfsizligiga shart-sharoit yaratish ehtiyojidir. Aviatsiya psixologiyasi
psixologiyaning boshqa sohalari bilan uzviy bog`likdir.
Muhandislik psixologiyasi - inson va mashina o`rtasidagi munosabatni,
insonga mashinaning psixologik ta’sirini va insonning mashina bilan munosabati
jarayonining psixologik qonuniyatlarini tadqiqot metodlari yordami bilan
o`rganuvchi psixologiya sohasi. Muhandislik psixologiyasi fan-texnika
revolyutsiyasi ta’sirida vujudga kelgandir.
Kosmik psixologiya - vaznsizlik va bo`shliqda aniq mo`ljal ola bilmaslik
sharoitida, organizmda juda ko`p ortiqcha taassurotlar yuklangan paytda ro`y
beradigan nerv-psixologik zo`riqish bilan bog`liq bo`lgan
alohida holatlar
tug`ilganda kishi faoliyatining psixologik xususiyatlarini tadqiq qiladigan
psixologiya sohasi ekstremal psixologiya-insonning o`zgargan muhit shart-
sharoitlarida psixik faoliyatining kechishi qonuniyatlarini o`rganadigan
psixologiya sohasi. Ekstremal sharoitda insonga bir qancha faktorlar ta’sir qiladi:
monotoniya, makon o`zgarishi, xavf omili, vaqt, shaxsiy ahamiyatga molik
axborotning o`zgarishi, yolg`izlik, guruhiy izolyatsiya va hayotiy xavf.
Ekstremal sharoitga inson moslashining biologik vazifasi ekstremal sharoitda
ishlovchilarni tanlab olish mashqlantirish, trening o`tkazishdan iborat.
15
Pedagogik psixologiya - tarbiya va ta’lim muammolarini tadqik qiladigan
psixologiya sohasi. Pedagogik psixologiya shaxsning maqsadga muvofiq
rivojlanishi, bilin faoliyatining va shaxsda ijtimoiy ijobiy sifatlarni
tarbiyalashning psixologik muammolarini o`rganadi.
Pedagogik psixologiyaning maqsadi - o`qitishning
oqilona rivojlantiruvchi
ta’sirini, shart-sharoit va boshqa psixologik faktorlardan kelib chiqqan holda
kuchaytirishdir.
Pedagogik psixologiya XIX asrning ikkiichi yarmida ijtimoiy tarakqiyotning
ta’siri natijasida vujudga kelgan. Eksperimental psixologiya tadqiqotchilari
pedagogik psixologiya rivojlanishiga katta hissa qo`shganlar. Bundan tashqari,
pedagogik psixologiyaning fan sifatida taraqqiy etishda o`sha davrda yuzaga
kelgan psixologik yo`nalishlar ham o`zining ijobiy ta’sirini o`tkazgan.
Bixevioristik psixologiya yo`nalishi pedagogik psixologiya uchun asos qilib
tarbiyachi va o`qituvchiga vosita qilib tashqi muhit ta’sirini oladi. Tashqi muhit
qanchalik ijobiy ta’sir qiluvchi omil bo`lsa, ya’ni qulay
shart-sharoit vujudga kelsa,
demak, shaxsning tarbiyalanishi shunchalik ijobiy kechadi.
Hozirgi zamon pedagogik psixologiya rivojlanishi natijasida insonning
individual psixologik farqlari, ijtimoiy-tarixiy tajribalar ta’siri hamda boshqa
odamlar o`rtasidagi muloqot, muomala ta’siri borligini, shuningdek, yana bir
qancha faktorlarni hisobga olgan holda shaxsni rivojlantiruvchi ta’lim orali
o`qitish va tarbiyalash yotadi. Pedagogik psixologiyani shartli ravishda bir
necha turga ajratish mumkin: a) ta’lim psixologiyasi; b)
tarbiya psixologiyasi; v)
o`qituvchi psixologiyasi; g) oliy maktab psixologiyasi kabilar.
Tibbiyot psixologiyasi - kasallarning davolanishi, gigiena, profilaktika,
diagnostika jabhalarini tadqiq qiluvchi psixologiya sohasi. Tibbiyot
psixologiyasida tadqiqotlar tizimiga kasalliklariing kechishi, ularning shaxs
psixologiyasiga ta’siri qonuniyatlari, insonning kasallikdan sog`ayishiga
mikrosotsial guruh ta’siri o`rganiladi. Tibbiyot psixologiyasi o`z ichiga klinik
psixologiya,
patopsixologiya, neyropsixologiya kabi bo`limlarni qamrab oladi.
Tibbiyot psixologiyasi tarkibiga psixoterapiya sohasini ham kiritadilar. Tibbiyot
psixologiyasining asosiy muammosi kasallikni davolashning inson
psixologiyasiga ta’sirini tadqiq qilishdir. Uning asosiy muammosi insonning
psixologiyasiga ijobiy ta’sir qiluvchi va shu bilan davolanishni tezlashtiruvchi,
ijobiy davolash muhitini tashkil qilishdir. Psixik hodisalar bilan miyaga fiziologik
tuzilishlar o`rtasidagi nisbatni o`rganadigan soha-neyropsixologiya. Dorivor
moddalarning kishi psixik faoliyatiga ta’sirini tekshiradigan soha-
psixofarmokologiya Bemorlarni davolash uchun psixik jihatdan salomatligini
ta’minlash chora-tadbirlari tizimini ishlab chiqish bilan shug`ullanuvchi soha-
psixoprofilaktika.
Yuridik psixologiya - hukuk doirasidagi munosabatlar
odamlarning psixik
faoliyatini huquqiy boshqarish mexanizmlari va qonuniyatlarini o`rganuvchi
psixologiya sohasi. Eksperimental psixologiya ta’siri ostida XX asrning
boshlarida yuridik psixologiya sohasida ilk laboratoriya tadqiqotlari o`tkazilgan.
Bu tadqiqotchilar guvohlarning ko`rsatmalarini va so`roq olib borish asoslarini
o`rganishni maqsad qilib qo`ygan edilar. Yuridik psixolog sifatida yozuvchi
16