A.K.Doplning qahramoni Sherlik Xolmsni atash mumkin.
Yuridik psixologiya
bo`yicha tadqiqot ishlari o`sha vaqtlarda V.Shtern, K.Yung va boshqa
psixologlar tomonidan olib borilgan. Keyinchalik yuridik psixologiyaning o`ziga
xos tadqiqot yo`nalishlari vujudga keldi: jinoyatchilar shaxsini tadqiq qilish,
guvohlik ko`rsatuvchilar ko`rsatmalarini tekshirish, sud psixologiyasi
ekspertizasining nazariy va amaliy tomonlari ishlab chiqilgan Yuridik psixologiya
umumiy psixologiyaning metodlari va o`ziga xos ularning shakllarini qo`llaydi.
Hozirgi zamonda uning bir qancha bo`limlari mavjuddir: kriminal psixologiya,
sud psixologiyasi, jinoyatchilarni qayta tarbiyalash psixologiyasi kabilar.
Harbiy psixologiya - harbiy faoliyatining inson psixikasiga ta’siri, harbiy
faoliyatning xususiyatlarini psixologik qonuniyatlarini o`rganuvchi,
tadqiq
qiluvchi psixologiya sohasi. Jangchi shaxsining psixologik faktorlarini tekshirish
- harbiy psixologiyasi-ning asosiy muammolaridan biridir. Harbiy jamoalarda
shaxslararo munosabatlar, komandirlar bilan jangchilar muloqotining psixologik
xususiyatlari, favquloddagi holatlarda harbiy xizmatdagi kishilar psixikasining
o`zgarish, bo`linmalarda psixologik muhit masalasi, harbiy-vatanparvarlik
tuyg`usini shakllantirish birlamchi muammo ekanligi va hokazo. Harbiy
psixoyaogiya
negizida sotsial psixologiya, mehnat psixologiyasi, muhandislik
psixologiyasi, pedagogik psixologiya sohalarining nazariy-amaliy qonuniyatlar
yotadi.
Sport psixologiyasi - sport musobaqalari va mashqlanish faoliyatda inson
psixikasining rivojlanishi, guruxiy munosabatlarning psixologik qonuniyatlarini
tadqiq qiluvchi psixologiya sohasi, mazkur soha XX asrning 60-70 yillarida jadal
sur’atlar bilan rivojlana boshladi va uning ilk tadqiqotlari sportchilarning
individual psixologik farqlarini o`rganishga qaratilgan edi. Hozirgi davrga kelib
esa sport psixologiyasi o`rganayotgan muammolar ko`lami pasaydi, shu boisdan
uning asosiy vazifasi sportchilarning psixik va jismoniy kamolotga ta’sir
o`tkazuvchi muhim shart-sharoitlarni yoritib berishdir. Bundan tashqari, sport
psixologiyasi sportchilarini shaxs sifatida rivojlanishiga, erishgan yutuqlariga
psixologik yordam ko`rsatish jabhalari bilan ham shug`ullanadi.
Savdo psixologiyasi - jahon mamlakatlarida keng rivojlangan bo`lib, tijorat
ta’sirining psixologik negizlari, ob’ektiv shart-sharoitlarini, ehtiyojning
individual, yoshga, jinsiga oid va boshqa xususiyatlarini, xaridorlarga xizmat
ko`rsatishning psixologik omillariii aniqlaydigan soha. Savdo psixologiyasi
savdo-tijorat reklamalari va shu bilan birga sotuvchi-xaridor munosabati,
kishilarga ta’sir o`tkazish, ularda iliq his-tuyg`u, ishonch uyg`onish mexanizmlari,
mantiqan ularni
muomala jarayonida ishontirish, ijtimoiy ahamiyatini tushuntira
bilish, kabi masalalarni tadqiq qiladi.
Ijodiyot psixologiyasi badiiy qadriyatlarni o`zlashtirishda, ularning yangi
ko`rinishlarini ijod qilishda va shu qadriyatlar inson tomonidan idrok qilishda
kechadigan psixologik holatlarni hamda bu holatlarning shaxs hayoti, faoliyatiga
ta’sirini o`rganuvchi psixologiya sohasi. Ijod psixologiyasi bir tomondan
psixologizm ta’siri ostida, ikkinchi tomondan esa aksilpsixologizm iskanjasida
rivojlanadi. Psixologizm tarafdorlari badiiy asarlar yaratilmish individual ong
ta’sirida vujudga keladi, deb talqin tasdiqlashadi. Aksilpsixologizm bu
17
asarlarga sub’ektning psixik faoliyatining ta’sirini inkor qiladi.
Yosh psixologiyasi shaxsning psixik rivojlanish
qonuniyatlarini inson
tug`ilishidan to umrining oxirigacha bo`lgan davrni, ya’ni ontogenezni
o`rganadigan psixologiya sohasi. Yosh psixologiyasi bolalar psixologiyasi
sifatida XIX asrning oxirida vujudga kelgan bo`lib, u fan va texnika taraqkiyoti,
jamiyat talabiga binoan bolalar psixologiyasi taraqqiyotida qo`llanilgan. Yosh
psixologiyasi hozirgi zamonda bolalar psixologiyasi, o`smirlik va o`spirinlik
psixologiyasi, yetuklik psixologiyasi, gerontopsixologiyadan iboratdir. U
insonning ontogenezda rivojlanish jarayonida psixik holatlarning kechishi, psixik
funktsiyalarning roli, ularning o`zgarishi, harakatlantiruvchi kuchlar,
mexanizmlar, ta’sir o`tkazuvchi ob’ektiv va sub’ektiv faktorlar, taraqqiyot
qonuniyatlarini tadqiq qiladi. Yosh psixologiyasi umr o`tishi bilan psixologik
farqlar, individual-psixologik xususiyatlar o`rganishini o`rganadi, tadqikotlarda
madaniy, ijtimoiy-tarixiy, milliy ta’sirni hisobga oladi.
Shuning uchun yosh
psixologiyasining ob’ektlari o`ta murakkab bo`lib, taraqqiyotlar taraqqiyotini
tekshirishii takozo qiladi. Yosh psixologiyasining asosiy vazifalaridan biri -
bolani psixik rivojlanishining ijobiy shaklda tashkil etilishi, yosh davrlari inqirozi
bosqichlari, jarayonlari va paytlarida psixologik yordam ko`rsatish chora-
tadbirlarini ishlab chikishdan iboratdir. Yosh psixologiyasi pedagogik
psixologiyaning ilmiy, amaliy, tajribaviy asosi bo`lib hisoblanadi, lekin boshqa
sohalari bilan xam uzviy alohida faoliyat ko`rsatadi, inson kamolotining o`ziga xos
xususiyatlari to`g`risida ijtimoiy ahamiyagga molik materiallar to`playdi.
Maxsus psixologiya - normal psixik rivojlanmagan tug`ma yoki keyinchalik
orttirilgan nuqsonlar ta’siri ostidagi insonlarning psixologiyasini
tadqiqot qilish
sohasi. Uning bir necha bo`limlari xukm suradi: patopsixologiya-rivojlanish
jarayonida psixikaning aynishi, miyadagi kasallikning turlicha kechishi,
psixikaning tamoman izdan chiqishi hollarini o`rganuvchi soha; surdopsixologiya
- quloq eshitishning butunlay kar bo`lib qolgunga qadar jiddiy kamchiliklari,
nuqsonlari bilan shug`ullanuvchi, bolani voyaga yetkazishning omilkor yo`l-
yo`riqlarini topuvchi, korrektsion-tuzatish ishlarini olib boruvchi soha;
giflopsixologiya - chala ko`ruvchi va mutlaqo ko`zi ojiz odamlarning psixologik
rivojlanishini tadkiq qiluvchi soha. Maxsus psixologiyaning yana o`ziga xos tor
bo`limlari ham mavjud bo`lib,
insonlarnipg kasalligi, nuqsonini, aql-idrok
darajasi, nutq faoliyati patologiyasiga binoan tashkilot ishlari olib boriladi.
Qiyosiy psixologiya - psixologiyaning murakkab bo`limlaridan biri bo`lib,
psixikaning filogenetik xolatlari va ularning shakllarini tadqiq qiladigan sohasi.
Qissiy psixologiyada hayvonlar psixologiyasi odamlarniki bilan qiyoslanadi,
ularning xulq-atvoridagi o`xshashliklar va tafovutlar sabablari tekshiriladi,
harakatlantiruvchi kuchlar, ta’sir o`tkazuvchi vositalar, omillar aniqlanadi.
Zoopsixologiya qiyosiy psixologiyaning bo`g`inidan iborat bo`lib, u turli
guruhlarga, turlarga mansub hayvonlar, jonivorlar psixikasini, ularning xatti-
harakatlarini o`rganadi.
Differentsial psixologiya - shaxslar o`rtasidagi tafovut
va farqlarni hamda
guruh a’zolari orasidagi nomutanosibliklarning psixologik tomonlarini, ya’ni
psixologik farqlarini o`rganuvchi isixologiya sohasi. Differentsial psixologiyaga
18