O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

hujayra sikli
 deyiladi. Turli hujayralar uchun uning davomiyligi har xil. Bakteriya 
hujayrasi har 20 minutda bir marta bo'linadi.  
Ko'p hujayrali organizmlar hujayralari har xil bo'linish xususiyatiga ega. Erta 
embriogenezda  hujayralar  tez-tez  bo'linsa,  yetuk  organizmda  bu  xususiyatini 
yo’qotadilar. Ko'p hollarda xattoki bo'linish xususiyatini yo’qotadilar: mahsuslash-
gan, differensiatsiyaga uchragan hujayralar (nerv). 

---

 
81 
Organizmda  doimiy  yangilanib  turuvchi  to'qimalar  (epiteliy,  qon,  biriktiru-
vchi ) bo'lib, ularning hujayralari doim bo'linib turadi. O'simlik organizmida bunday 
to'qima kambiydir. 
Hujayra sikli uchta bosqichdan iborat: 1. interfaza. 2. mitoz 3. sitokinez. 
Hujayra  siklining  turli  davrlari  bir-biridan  DNK,  RNK,  oqsil  miqdori  bilan 
ajraladi. 
Interfaza uchta davrdan iborat: sintezdan avvalgi G1, sintez S, sintezdan key-
ingi G2 davri.  
Sintezdan  avvalgi  davr  hujayra  hajmining  ortishi  va  DNK  sinteziga  tayyor-
garlik  davri.  Bu  davrdagi  hujayra  hajmining  ortishi  sintez  davridagi  DNK  sintezi 
uchun  sharoit  hisoblanadi.  G1  davrda  DNK  va  RNK  metabolizmi  fermentlari  sin-
tezlanadi. 
Sintetik davr hujayra siklining asosiy davri. Uning blokadasi (qurshovi) siklni 
to'xtatib  qo'yadi.  DNK  sintezisiz  hujayralar  mitotik  bo'linmaydi.  Bundan  ikkita 
bo'linish  orasida  replikatsiyaning  bo'lmasligi  mustasnodir.  S  davrning  davomiyligi 
DNK  replikatsiyasining  o'tish  tezligiga  bog’liq,  har  xil  hujayralarda  turlicha  30 
minutdan 7 soatgacha. 
S davrning o'tishi uchun zarur RNK va oqsillar sintezi G1 davrda boshlangan 
bo'lib,  bu  yerda  davom  etadi.  DNK  sinteziga  parallel  ravishda  sitoplazmada  gis-
tonlarning  sintezi  va  ularning  yadroga  migratsiyasi  (o'tishi),  ularning  DNK  bilan 
bog’lanishi  amalga  oshadi.  Bu  darvda  rRNK  sintezlanib,  u  G2  davrda  mitozning 
borishi uchun ishlatiladi. 
Postsintetik  yoki  premitotik  davr  G2.  Interfazaning  boshqa  davrlariga  nis-
batan  qisqa.  Ba'zi  hollarda  bo'lmasligi  mumkin.  Ayrim  hujayralar  esa  bu  darvda 
uzoq qolib ketadi. 
Bu davrda hujayra RNK lari va oqsilari sintezi davom etadi. Mitozning bor-
ishi uchun kerak bo'lgan iRNK sintezi boradi. Undan avval hujayra bo'linishini bel-
gilab  beruvchi  oqsillar  sintezida  ishtirok  etadigan  ribosomalarning  rRNK  si  sin-
tezlanadi. Mitotik bo'linish dukining oqsili tubulin ham shu davrda sintezlanadi. Bu 
davrda keyingi G1 davrning kechishi uchun kerak bo'lgan RNK sintezlanadi. 
Ko'rinib turibdiki darvlar bir-birini to'ldirib boradi. 
O'simlik va hayvonlarning o'suvchi hujayralari orasida sikldan tashqari hujay-
ralar mavjud. Bular G1 ga kirmaydi va S va G2 davrlarini o'tmaydi. Bunday hujay-
ralar  G0  davri  hujayralari  deb  ataladi.  Bular  tinim  holatdagi  yoki  ko'payish 
xususiyatini  yo’qotgan  hujayralar.  Bu  hujayralarning  bo'linish  xususiyatining 
yo’qolishi  ularning  maxsus  vazifani  bajarishga  moslashishi  bilan  bog’liq.  Lekin, 
ko'pincha  bu  holat  vaqtinchalik  bo'ladi.  Masalan,  jigar  hujayralarining  ko'pchiligi 
G0  davrda  bo'lib,  DNK  sintezida  qatnashmaydilar  va  bo'linmaydilar.  Lekin, 
jigarning bir bo'lagi olib tashlansa, hujayralar G1 davrga o'tib ko'paya boshlaydilar. 
Boshqa  a'zolarda  hujayralar  hujayra  siklidan  chiqib  differensiatsiyalashib 
(shakllanib)  bo'linish  qobiliyatini  butunlay  yo’qotadi.  Masalan,  nerv  hujayralari 
embrionda bir necha marta bo'linish siklini o'tgandan keyin bo'linishdan to'xtab dif-
ferensiatsiyalashib bo'linish qobiliyatini yo’qotadi va shu holatda organizm umrin-

---

 
82 
ing oxirigacha saqlanadi. Teri epiteliysi hujayralari ko'payishdan keyin bir oz vaqt 
faoliyat  ko'rsatib  so'ng  o'ladi.  Bunday  holat  yangilanib  turuvchi  to'qimalarda 
uchraydi:  ichak  epiteliysi,  suyak  iligi,  taloq,  limfa  tugunlari.  O'simliklarda  bu  ho-
latni  o'sish  konusida  ko'rish  mumkin.  Kuzatuvlar  shunday  xulosaga  olib  keladiki  : 
hujayra oldida ikkita yo'l turadi ko'payish yoki maxsus vazifani bajarish – differen-
siatsiyalanish va hujayra bu ikki yo'lning birini tanlashi kerak. 
Keyingi vaqtda G0 bosqichining qaytuvchanligi aniqlandi. Qurbaqaning bosh 
miyasida  G0  davrida  turgan  nerv  hujayrasi  olinib,  qurbaqa  ootsitiga  joylashtirilsa, 
qandaydir faktorlar ta'sirida yadroda DNK sintezi boshlanadi. Demak G0 davridagi 
yadro majburiy ravishda hujayra sikliga o'tadi.