O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi

Mavzu№5: Jigar va o’t yo’llari kasalliklarida bilan og’rigan bemorlarda va klinik tekshiruvlarda hamshiralik parvarishi.
REJA:

1. 
   Holesistit kasalligi bilan og’rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi(kasallik etiologiyasi, patogenezi, klinikasi, davolash).
   
2. 
   Tekshirish usullari va davolash
   

O’t pufagining yallig’lanishi (xoletsistit)

Xoletsistit –o’t pufagining yallig’lanishidir. Bu kasallik ko’p tarqalgan bo’lib, ayollarda tez-tez ucrab turadi.

Etiologiyasi

Xoletsistitning kelib chiqishida har xil bakteriyalar katta ahamiyatga egadirlar: (ichak tayoqchasi, stafilokk, enterokk, streptokokk) ba’zi hollarda lyamblioz ham ta’sir qiladi.

Hozirgi vaqtda xoletsistitning kelib chiqishida virusli nazariyaning ham ahamiyati borligi isbotlangan.

Toksik va allergik tabiatga ega bo’lgan xoletsistitlar uchraydi, o’t pufagiga mikrob florasining kirishi quyidagi yo’llar bilan sodir bo’ladi:

4. 
   Enterogen – ichak orqali
   
5. 
   Gemotogen (qon orfli) ayrim infeksiya o’choqlaridan
   
6. 
   Limfogen (limfa tomirlari orqali).
   

O’t pufagiga mikrob florasining tushishi hamma vaqt yallig’lanish jarayoni darxol olib kelavermaydi.

Xoletsistit kelib cjiqishda asosiy moyillik qiluvchi omil o’t pufagi dimlanishi hisoblanadi. O’t toshlari, o’t chiqaruvchi yo’llarning buralib qolishi va siqilishi, o’t pufagi va o’t chiqarish yo’llarining diskineziyasi hamda o’t pufagi va yo’llarning anatomic tuzilishidagi har xil nuqsonlar o’t dimlanishiga olib keladi.

O’t yo’llari tonusi va harakat funksiyasining buzilishi, turli xil emotsional holatlar, endokrin va vegetative tizimlar faoliyatining zararlanishi, har xil kasalliklar natijasida ovqat hazm qilish tizimining patologik o’zgargan a’zolaridan kelib chiquvchi turlicha reflekslar ta’sirida yuzaga keladi. Uning o’t yo’llari pufagida dimlanib qolishiga yana ichki a’zolarining tushishi, homiladorlik, kam harakatlik vaqtida ovqatlanmaslik kabi omillar ta’sir etadi. O’t-tosh kasalligi asosida xoletsistitning kelib chiqishi bir qancha ta’surotlarga borliqdir. Bular o’t pufagi devorining doimo toshlardan ta’sirlanishi, o’t-tosh kasalligiga ikkinchi kasallik bo’lib qo’shilgan o’t pufagining diskeneziyasi hisoblanadi, bundan tashqari, infektsiya o’t toshlariga joylashib olib, o’t pufagida yallig’lanish jarayonini chaqiradi, o’t yo’llarining diskineziyasida pankreatik shiraning shu yerga tushishi sababli shiradagi tripsinni sitokinazalar ta’sirida aktivlashishi natijasida xoletsistit rivojlanishiga olib keladi. O’t pufagida yallig’lanish jarayonining birdaniga kelib chiqishiga ko’p ovqat yeyish, ayniqsa juda yog’li va o’tkir ovqat iste’mol qilish, sovuq qotish, boshqa organlardagi yallig’lanish jarayoni ham ta’sir qiladi. Xoletsistitlar:

3. 
   O’tkir
   
4. 
   Surunkali bo’ladi.
   

O’tkir xoletsistit.

O’tkir xoletsistit o’t qopining o’tkir yallig’lanishidir, uning rivojlanishida mikrob florasining o’t qopi devoriga ko’proq gemotogen yo’l bilan tushib, shikastlanishi kuzatiladi. Kasallik rivojlanishida qopchadagi o’t toshlari, qon aylanishining buzilishi, bo’yinchasining buklanib qolishi, o’tning turrungligi, me’da osti shirasining o’t yo’llariga tushishi ahamiyatli.

Patologoanatomik ko’rinishi.

O’tkir xoletsistit: kataral,flegmonali, gangrenali xoletsistitlarga bo’linadi.

5. 
   O’tkir kataral xoletsistitda o’t pufagining shilliq qavati shishadi, qizaradi, epiteliysi ba’zi joylarda yirilgan bo’lib, gistologik tekshirilganda uning qizargani, yallig’langani, shishganligi va shilliq hamda shilliq osti qavatlarining leykotsitlar bilan infiltratsiyasi aniqlanadi.
   
6. 
   Yiringli xoletsistitda o’t pufagi ko’pincha taranglashadi, tortiladi, uni o’rab turuvchi qorin parda xiralashadi, fibrinli pardalar bo’lishi mumkin, pufak bo’shlig’ida esa yiring to’planadi. Shilliq qavati shishgan, ba’zi joylarda eroziyalangan, shish va yallig’langan infiltrate o’t pufagi devorining hamma qavatlarini o’z ichiga oladi va unda abstsesslar paydo bo’ladi.
   
7. 
   Flegmonali xoletsistitda o’t pufagi devoir barcha qavatlarining segment yadroli leykotsitlar bilan diffuz infiltratsiyasi yaqqol namoyon bo’ladi, shilliq qavat nekrozi va yemirilishi yuz beradi, ba’zida esa devorining teshilishi ham kuzatiladi.
   
8. 
   Gangrenali xoletsistitda nekrotik jarayon o’t pufagi devorining barcha qavatlariga tarqaladi.
   

Klinik ko’rinishi:

O’tkir xoletsistit o’ng qovurg’a ostiva qorin osti soxasida birdaniga paydo bo’ladigan og’riqlar bilan boshlanadi. Ko’pincha og’riqlar o’ng yelkaga va o’ng kurak soxasida tarqaladi. Bir necha soat davomida og’riq kuchayadi,lekin o’t-tosh sanchiqlarida uchraydigan og’riqlar kabi kuchli bo’lmaydi. Og’riqlar o’t pufagini o’rab turuvchi vistseral qorin pardaning ta’sirlanishiga bog’liq. Harakat chuqur, nafas olish og’riqni yanada kuchaytiradi. Bemor ko’pincha o’ng tomonga va orqaga egilgan bo’lib, majburiy holatga o’tiradi. Tana harorati oshadi. Yuz-beti ranglar, ahvoli og’ir, ingraydi. Qaltirash paydo bo’ladi. Haroratning oshishi va titrash yiringli va flegmonali xoletsistitdan darak beradi. Til quruqlashadi, oq karash bilan qoplanadi. Huruj aslida ko’ngil aynishi, qayta-qayta qusish qorin dimlanishi bilan o’tadi, qabziyat kuzatiladi. Bemor bezovta bo’ladi. Qorinni paypaslaganda o’t chiqaruvchi tizimlar uchun xos bo’lgan og’riq bilan ifodalangan Ortner, Zaxarin,Obraztsov-Merfi, Vasilenko belgilari, Frenikus belgisi, qorin pardaning ta’sirlanishi kabi belgilar musbat bo’ladi. Qorin yuzaki palpatsiya qilinganida o’ng qovurg’a ostida, ayniqsa o’t pufagi proyeksiyasida qattiq og’riq kuzatiladi, mana shu soatda qorin oldingi devoir mushaklarining taranglashuvi aniqlanadi. Ba’zi hollarda qorin devoir yupqaligida mushaklarda og’riq borligi va himoyaviy taranglanishiga qaramasdan cho’zilgan va og’riqli o’t pufagini paypaslash mumkin. Sariqlik kuzatilmaydi. O’tkir xoletsistitda duodenal zondlashni o’tkazish mumkin emas. Bemor umumiy holatining og’irlashuvi, yuqori harorat, titrash, taxikardiya, o’ng qovurg’a ostida qorinning og’rishi kuzatiladi.

Ionga neytrofil leykotsitoz (15-20, 10 l), EChT ning oshishi flegmonali va gangrenali xoletsistitdan darak beradi. Termografiya yordamida o’t pufagi proyektsiyasi soxasida terining gipertermiyasi o’chog’ini aniqlash mumkin. O’tkir xoletsistit tashxisida exografiya katta ahamiyatga ega, ayniqsa kechadigan jarayon tekshirilganda uning dinamikasini bilish uchun bir necha soatdan keyin (ertasiga) og’ir hollarni tashxis qilishda kompyuterli tomografiya qo’llaniladi. Exografiya va tomografiya nazoratida ba’zi bir muolajalari o’tkaziladi. O’t pufagi punksiyasi qilinadi va uning ichidagi yallig’langan suyuqlik olib tashlanadi, uning bo’shlig’iga antibiotiklar yuboriladi.

Kasallikning kechishi va uning asoratlari:

Kasallik oqibatida yaxshi tugashiga og’riq, harorat va qonning o’zgarishi, kasallikning 2-4 kunida ko’proq namoyon bo’ladi va bir necha kun saqlanadi, shundan so’ng bemor tez yoki sekin asta tuzaladi. Ba’zi hollarda esa surunkali shakliga o’tadi, ko’proq bu holat yiringli va flegmonali xoletsistitda uchraydi. Kasallik yomon kechganida o’tkir davri cho’ziladi va asoratlar kelib chiqishi mumkin: o’t pufagining qorin bo’shlig’ida perforatsiyasi peritonit rivojlanishiga yoki infektsiyaning ichki a’zolariga tarqalib ichki oqmalari hosil qilishiga, yuqoriga ko’tariluvchi xolangit, jigar abstsessiga sabab bo’ladi. O’ng qovurg’a ostida birdaniga o’tkir qattiq og’riq paydo bo’lishi, peritoneal belgilarning yaqqolligi, kichikroq tutishi, yel va najas chiqishining to’xtashi sababli qorinning tushishi, bosimning tushishi o’t pufagi perforatsiyasidan darak beradi. O’tli peritonit tashxisida austkultatsiya usuli ham yordam beradi: o’t pufagi joylashgan soha ustidagi qorin pardasining ishqalanish shovqini eshitiladi. Yana shuni alohida ta’kidlab o’tish zarurki, ugli peritonit og’irroq kechadi va yomon oqibatlarga olib keladi.

Davolash:

O’tkir xoletsistit bilan kasallangan bemorlarga jarrohlik bo’limlariga yotqiziladi. Flegmonali va gangrenali xoletsistitda yoki uning oqibati tezda operatsiya qilinadi. Kasallik o’rtacha kechayotgan bo’lsa va asoratlar kuzatilmasa, ta’sir doirasi keng antibiotiklar katta miqdorlarda beriladi, ampitsillin (har 4-6 soatda 0,5-1 g ichish), oletetrin (0,5-1 har 4-6 soat ichishga) yoki tetraolean (0,1 g dan kuniga 3 marta muskul orasiga), vena ichiga 500 mg 25-30 ml suvda (ineksiya uchun), levometsitin (0,5-0,75 g) kuniga 4-6 m tayinlanadi. Spazmolitiklar: atropine sulfat, no-shpa, parxezga rioya qilish, issiq shirin choy, mineral suvlar, ovqatdan o’zini tiyish tavsiya etiladi.

Profilaktikasi:

5. 
   Ratsional ovqatlanish tartibiga rioya qilish
   
6. 
   Fizkultura bilan shug’ullanish
   
7. 
   Yog’almashinuvi buzilishining oldini olish
   
8. 
   Badandagi infektsiya o’chog’ini yo’qotish kerak
   

Surunkali xoletsistit.

Surunkali xoletsistit – o’t qopining surunkali yallig’lanishidir. Surunkali xoletsistit o’tkir xoletsistitdan so’ng kelib chiqadi, ammo ko’proq mustaqil ravishda va asta-sekin o’t-tosh kasalligi asosida kelib chiqadi. Ko’pincha surunkali xoletsistit sekretoryetishmovchilik bilan o’tadigan gastrit, surunkali pankreatit va hazm a’zolari kasalliklari hamda semirish kasalligi bo’lgan bemorlarda uchraydi. Surunkali xoletsistitlarni tibbiy jamoatchilik tomonidan qabul qilingan tasnifi mavjud emas. Quyida A.M.Nogaller (1979) taklif qilgan tasnifini keltiramiz:

5. 
   Og’irlik darajasi bo’yicha:
   

4. 
   yengil turi
   
5. 
   o’rtacha og’ir turi
   
6. 
   og’ir turi
   

6. 
   Kasallikning kechish bosqichlari bo’yicha:
   

4. 
   qaytalanishi
   
5. 
   pasayib boruvchi qaytalanishi
   
6. 
   remissiya davri (barqaror va beqaror)
   

7. 
   Asoratlanishi bo’yicha:
   

3. 
   asoratlanmagan
   
4. 
   asoratlangan
   

8. 
   Kechish turlari bo’yicha:
   

4. 
   qaytalanuvchi
   
5. 
   sust kechuvchi
   
6. 
   almashinuv kechuvchi
   

Klinik ko’rinishi:

Surunkali xoletsistit bilan og’rigan bemorlar o’ng qovurg’a ostida to’mtoq og’riqlarni sezadilar, bu og’riqlar doimiy bo’lib, yog’li va qovurilgan ovqat iste’mol qilganda 1-3 soatdan keyin paydo bo’lib, yuqoriga, o’ng yelkaga, bo’yinga, o’ng ko’krakka tarqaladi.

Dispeptik o’zgarishlar: og’izda taxir va metal mazasini sezish, havo bilan kekirish, ko’ngil aynishi, meteorizm,defekatsiyaning buzilishi, qabziyatning ich ketishi bilan almashinib turishi kuzatiladi. Nevrasteniya belgilari: ta’sirchanlik, uyqusizlik bo’ladi.

Sariqlik kam uchraydi, asosan jigarning ikkilamchi shikastlanishida qorin soxasi paypaslab tekshirilganda va perkussiya meteorizm aniqlanadi. Qorinning yuzaki palpatsiyasida, qorin oldingi devorida o’t pufagi soxasida og’riq va sezuvchanlik aniqlanadi. Qorin pressi mushaklarining qarshiligi (rezistentligi) oshadi.ko’pincha og’riq bilan ifodalanuvchi Myusse-Georgiyev, Grekov-Ortner, Obraztsov-Merfiy, Vasilenko belgilari musbat bo’ladi.

Surunkali xoletsistit asoratlari surunkali gepatit, xolangit rivojlanadi, jigar kattalanishi mumkin. Palpatsiya jigar chetlari zichlashgani va og’riq seziladi. Surunkali xoletsistitda duodenal zondlash katta ahamiyatga ega: o’tning “V” portsiyasini olish qiyinlashadi, chunki o’t pufagining konsentratsiyalash hususiyati va pufakchaning reflector faoliyati buzilishi kelib chiqadi. O’tning “V” portsiyasi “A”, “S” portsiyasidan ko’ra xiraroq va takror bo’ladi.

Xolitsistografiyada o’t pufagi shaklining o’zgarganligi, rentgenogramma uning ko’rinishi aniq emasligi ko’rinadi.

Ultratovush bilan tekshirilganda uning devorlarining kattalashganligi va unda konkrementlar yo’qligi aniqlanadi.

Kechishi:

1. 
   Lagent
   
2. 
   Takrorlanuvchi
   
3. 
   Og’ir kechadigan-yiringli bo’ladi
   

Asoratlari.

Surunkali xolangit, gepatit qo’shiladi. Pankreatit bo’ladi, chunki 70 % hollarda umumiy o’t yo’li va pankreatik yo’llar o’n ikki barmoq, ichakdka tushishi oldidan qo’shiladi. Yallig’lanish jarayoni o’t pufagida toshlar yirilishiga olib keladi.

Davolash:

Davo terapiyasining maqsadi:

1. 
   Infektsiyaga qarshi kurash
   
2. 
   Og’riq sezgirlarini yo’qotish, o’t chiqarish yo’llari spazmining oldini olish
   
3. 
   O’t haydovchi vositalarni qo’llash.
   

Ta’sir doirasi keng antibiotiklar: jletetrin, eritromitsin. ampitsillin, monomitsin beriladi

Sulfanilamid preparatlari: sulfademizin, sulfpiredozon ishlatiladi. O’t yo’llari diskineziyasini yo’qotish uchun spazmolitiklar va xolinolitiklar beriladi.

Yallig’lanish jarayoni tugayotgan davrda fizioterapevtik muolajalarni o’ng qovurg’a ostiga qo’yish tavsiya etiladi. (diatermiya, UVCh, induktotermiya), o’t haydovchi dorilar: alloxol. Degidroxol. Xolenzim. O’simliklardan tayyorlangan o’t haydovchilar: qaynatma (250 ml suvga 10 gr)”Bessmertnik” guli. Makkajo’xori popuklari qaynatmasi va damlamasi (250 mk suvga 10 mg) 1 kundA 3 MARTADAN 1 osh qoshiq

Sulfat magniy eritmasi, karlovar tuzi, sintetik o’t haydovchi preparatlar: oksafenamid,sikvalon, nikodinni ichish tavsiya qilinadi.

Tayanch iboralar:

O’tkir xoletsistit- o’t qopining o’tkir yallig’lanishidir, uning rivojlanishida mikrob florasining o’t qopi devoriga ko’proq gemotogen yo’l bilan tushib, shikastlanishi

Surunkali gepatit- polietiologik kasallik bo’lib, jigar to’qimasida yallig’lanish-distrofik xarakterlanadi.

kuzatiladi.

Jigar sirrozi surunkali jigar hastaligi bo’lib, jigar hujayralari halok bo’lishi va

biriktiruvchi to’qimaning o’sib ketishi, morfologik jihatdan jigarning bujmayib kuzatiladi.

qolishi va faoliyatining keskin buzilishi bilan xarakterlanadi.

Xoletsistit –o’t pufagining yallig’lanishidir. Bu kasallik ko’p tarqalgan bo’lib, ayollarda tez-tez ucrab turadi.

Adabiyotlar:

1.«Ichki kasalliklar» B.U.Yo’ldoshev, 1996

2. «Ichki kaslliklar» G’O’Haydarov 2002 y.

3.’’Terapiya’’ M.F.Ziyayeva 2001 y

Atipik- hos bo`lmagan belgi.

Atrofiya- hujayralar, to`qimalar va a`zolarning hajm jihatdan kichrayib qolishi.

Dekompensasiya- moslashuv mehanizmlarini buzilishi.

Distrofiya- to`qimalar oziqlanishining miqdor sifat jihatdan buzilishi.


Savollar

1.Terapevtik kasalliklar haqida tushuncha.

2.O’tkir terapevtik kasalliklar.

3.Surunkali terapevtik kasalliklar.

4.Hamshiralik parvarishining maqsadi, hamshiraning o’rni va vazifalari.

5.O’tkir kasalliklarning kechishi va hamshiralik parvarishi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.G.O.Xaydarov “Ichki kasalliklar” 2002 yil.

2.B.U.Yo’ldoshev “Ichki kasalliklar” 1996 уil.

Mavzu №2: Nafas a’zolari kasalliklari bilan og’rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi.

Reja:

1. 
   .Nafas olish sistemasining tuzilishi va vazifasi.
   
2. 
   Klinink holat va simptomlarini
   
3. 
   Tekshirish usullari va davosini
   
4. 
   Bemorlarni parvarish qilishni
   
5. 
   Zotiljam kasalligi bilan og’rigan bemorlarni parvarish qilishni.
   

Nafas organlari sistemasi burun yo’llari, hiqildoq, traxeya, bronxlar, o’pkani o’z ichiga oladi, o’pka yupqa elastik biriktiruvchi to’qima pardasi – plevra bilan qoplanib, o’ralgan bo’ladi. Uni o’pka 3 bo’lakdan :

1. 
   Ustki
   
2. 
   Pastki
   
3. 
   O’rta
   

Chap o’pka esa 2 bo’lakdan: ustki va pastki bo’lakdan tashkil topgan. O’pka ko’krak qafasda joylashgan.

O’pkaning pastki yuzasi ko’krak bilan qorin o’rtasidagi to’siq – diafragmaga taqalib turadi.

Havo burun yo’llari orqali traxeyaga o’tadi, traxeya o’ng va chap bronxlarga bo’linadi, bular esa o’pkaning tegishli bo’laklariga kirib boradi. Bronxlar juda mayda tarmoqlarga bo’linib ketadi, bularni bronxiolalar deyiladi. Ular nihoyatda mayda bo’shliqlar – alviolalar bilan tugallanadi. Alveolalar mayda– mayda qon tomirlari – kapillyarlar turi bilan o’ralgan.

Alveolalarda gazlar almashinuvi bo’ladi: bu yerga kirgan havodan alveolalarni o’rab turgan kapillyarlarga kislorod o’tadi; organizmni kislorod bilan ta’minlash ishini eritrotsitlar bajaradi. Gazlar almashinuvi protsesida korbanat angdrid gazi hosil bo’ladi, bu gaz havo yo’llari orqali tashqariga chiqarilib yuboriladi.

Nafas olganda o’pka kengayadi, o’pkaga 700 sm³ atrofida havo kiradi. Nafas chiqarilganida ko’krak qafasi hajmi kichrayadi. Normada nafas harakatlari soni minutiga 15 – 20 taga teng bo’ladi.

O’pkaning tiriklik sig’imi: sportchilarda ( sog’lom odamlarda ) 5000 ml³ , o’rtacha erkaklarda – 3500 ml³ , ayollarda – 2500 ml³ .

Nafas o’rganlari faoliyatini uzunchoq miyada joylashgan nafas markazi idora etib boradi.

O’pka muhim organ bo’lib, qon almashishi ham unga bog’liq bo’ladi; o’pka arteriyasi yurakning o’ng qorinchasidan chiqqanidan keyin o’pkada juda ham katta kapillyarlar turini hosil qiladi.

Nafas a’zolari kasalliklari bilan og’rigan bemorlarda yo’tal, hansirash, nafas qisishi, ko’krak qafasida og’riq belgilari uchraydi.

Yo’tal. Bronxlar va yuqori nafas yo’llaridan yot jismlarning yuqori nafas yo’llari, bronxlar va o’pkaning turli kasalliklarida shilimshiq va balg’amning chiqarilishiga qaratilgan himoya refleksi hisoblanadi. Yo’tal bronxlarning shilliq pardasi shishib turadigan bronxitda, hiqildoq yallig’lanishi – loringit kuzatiladi. Yo’talganda nafas yopiq tovush yorig’idan to’satdan va sekin chiqadi.

Hansirash. Nafas tezligi va chuqurligi buzilib, nafasning tez – tez bo’lib qolishi bilan namoyon bo’ladi. Odamda havo yetishmagandek tuyg’u bo’lib, nafas akti qiyinlashib qoladi. Bemor ancha chuqur – chuqur va tez – tez nafas ola boshlaydi. To’satdan paydo bo’lib, keskin ifodalangan hansirash nafas qisishi deb yuritiladi. Hansirash 2 – xil bo’ladi. Asosan nafas olish qiyinligidan – insperator ( traxeya, bronxlar torayib qolganda ) yoki nafas chiqarish qiyinligidan – eksperator hansirash bo’lishi mumkin.

Qon tupirish. Bu nafas olish a’zolari kasalliklarining jiddiy alomatlaridan biridir. U kuchli yo’tal vaqtida bronxlar cho’zilib, kengayib qolgan vaqtlarda, qon tomirlarning yorilishi, o’pkadagi yiringli jarayonlar, sil, xavfli o’sma tufayli, o’pka to’qimasi butunligi buzilishi natijasidir. Oz qon tupirish ham havfli hisoblanadi, chunki u shoshilinch yordam ko’rsatishni talab etadigan bemor xavf soladigan o’pkadan qon oqishiga aylanib ketishi mumkin.

Ko’krak og’rig’i. ko’pincha yallig’lanish jarayoni plevraga o’tgan davrda ko’krak og’rig’i boshlanadi. Plevra og’riqlar uchun uning chuqur nafas olingan va yo’talgan paytida vujudga kelishi xarakterlidir. Yallig’lanib turgan plevra varaqalari bir-biriga ishqalangan sezuvchi nervlarning ta’sirlanishi tufayli og’riqqa sabab bo’ladi. Ko’krak qafasidagi og’riqni kamaytirish uchun bemor yuza nafas olishga harakat qiladi va yo’tal harakatlarini tutib turadi. U majburiy holatni egallab, yonboshi bilan yotadi, natijada plevra harakatlari chegaralanadi va og’riq asta sekin kamayadi.
O’pka kasalliklarini tekshirish usullari.

O’pka siliga, o’pka o’smasiga gumon qilinganda, pnevmoniya, bronxoektotik kasallik va o’pka abssesida mikroblarni va uning antibiotiklarga sezgirligini aniqlash uchun balg’am yig’iladi. Balg’amda ovqat qoldiqlari, so’lak va boshqa yot narsalar bo’lmasligi kerak. Balg’amga tutilgan idish toza va zararsizlantirilgan, qopqoq bilan berkitilgan bo’lishi lozim. Odatda darajalarga bo’lingan maxsus idishdan foydalaniladi. Balg’amni ko’pi bilan bir kecha kunduz saqlash mumkin. Unga albatta 0.5 % li karbol kislota eritmasi yoki 1 – 2 ta timol kislotasi qo’shiladi.

Plevra punksiyasi. Plevra bo’shlig’iga suyuqlik yig’ilib qolganida plevrani diagnostika maqsadida funksiya qilish zarur bo’ladi. Funksiyani shifokor bajaradi, tibbiyot hamshirasining vazifasi asboblarni va bemorlarni penksiyaga tayyorlashdan iborat.

Perkussiya. ( To’qillatib ko’rish ) o’pka perkussiya qilib ko’rilganda chiqadigan tovush xarakteri diagnostik jihatdan muhim belgi hisoblanadi, to’qima nechog’li zich, qattiq bo’lsa bu tovush shuncha sekin bo’lib chiqadi. Tovushning bo’g’iq perkutor, quticha tovush, timpanik perkutor tovushlar tafovut qilinadi.

O’pka auskultatsiyasi. Nafas a’zolarini eshitib ko’rilganda:

1. 
   Nafas shovqinlarini
   

2. Qo’shimcha shovqinlarva xirillashlarni

3. Krepitatsiyani

4. Plevraning ishqalanish shovqinini aniqlash mumkin.
Plevraning ishqalanish shovqini sog’lom odamlarda eshitilmaydi, chunki silliq plevra varaqalari yallig’lanishi tufayli g’adir – budur bo’lib qolgan mahalda ishiqalanish shovqoni paydo bo’ladi.

Bronxoskopiya. Traxeya va bronxlar shilliq pardasini ko’zdan kechirish, o’smalar va yaralarga tashxis qo’yish, yot jismlarni olib tashlash va poliplarni olish, bronxoetoziyalarga davo qilish uchun ishlatiladi.

Bronxofoniya. Yani hiqildoq tovushning ko’krak qafasi yuzasiga o’tqazilishi xuddi tovush titrashi singari sniqlanadi, bunda bemor unsiz tovushlar ko’p bo’lgan tovushlarni talaffuz qiladi. O’pka to’qimasi zichlashib qolganida va unda bo’shliqlar paydo bo’lganida – o’pka infarkti va o’pka sili kuzatiladi, compression atelektazda, zotiljamda bronxofoniya kuchayadi, o’pka smfizemasi, pnevmotomaks, obturatsion atelektaz, ekssudativ plevritda esa susayib qoladi.

O’TKIR ZOTILJAM ( O’pkaning o’tkir yallig’lanishi )

O’rkir zotiljam nafas olish a’zolari kasalliklari orasidako’p uchraydigan asosan o’pka to’qimalari ( al’veola, oraliq to’qima, mayda qon to’qimalari ) ning o’tkir yallig’lanishi bilan kechadigan kasallikdir. Bu kasallik har 10.000 axoli soniga o’rta hisobda 16 tadan to’g’ri keladi.

O’tkir zoriljam bilan har qanday yoshdagi odam kasallanishi mumkin. Ammo bu kasallik yosh bolalar va qariyalarda ko’proq uchraydi. Kasallik o’z vaqtida davolansa, asorati qolmaydi. Agar bu kasallik aniqlanmasa, to’g’ri davolanmasa, har xil og’ir asoratlarni keltirib chiqarishi, xatto o’limga olib kelishi mumkin.

Etiologiyasi. O’tkir zotiljam kasalligini keltirib chiqaruvchi sabablar quyidagilar:

1. Bakteriyalar: pnevmokoklar, satafilokoklar, streptokoklar, Frend linder tayoqchasi, enterokok, ichak tayoqchasi va boshqalar.

2. Viruslar, grip, paragrip, renosintsitial viruslar, adenoviruslar.

3. Mikroplazmalar.

4. Rikketsiyalar.

5. Zambrug’lar: Kandedozlar, aspergillioz, koksigioz.

6. O’tkir zotiljam turli yuqumli: a) virusli kasalliklar (ortinoz, psittakoz, qizamiq, suv chechak.), b) bacterial kasalliklar (brutselyoz, tulyaremiya, ich terlamasi), v) ko’rinishi yoki asorati sifatida ham rivojlanishi mumkin.

7. Allergiya: Lyofler sindromi, gijjalarga, dorilarga, mog’or zambruglarga, va har xil changlarga allergiya borligi.

8. Fizik va Kimyoviy omillar: aspiratsia, jarohat, radiaktiv nurlar ta’siri.

O’tkir zotiljamga asosiy sabab 54 % dan 74 % gacha xollarda pnevmokoklar. Gripp epidemiyasi vaqtida kasallikning virus va bakteriyalar ( ko’pincha ctafilakkoklar ) birgalikda keltirib chiqaradi. O’tkir zotiljamning rivojlanishiga qattiq sovuq qotish, jismoniy va ruxiy o’ta toliqish, tananing zaxarlanishi xamda kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyatining susayishi va boshqa bir qancha omillar moyillik qiladi.

Patogenezi. Kasallik qo’zg’tuvchi bakteriya, viruslar uch xil yo’l orqali kirishi mumkin:

1. 
   Nafas yo’li ( Bronx orqali )
   
2. 
   Don tomirlari
   
3. 
   Limfa yo’llari orqali
   

Bakteriyalar o’pkaga asosan nafas yo’llari – bronxlar orqali nafas olganda tashqaridan kirishi ( ingalatsiya ) yoki burun og’iz bo’shlig’idan (aspiratsiya ) tarqalishi mumkin. Infeksiyaning o’pkaga qon orqali tarqalishi esa ko’proq sepsisda kuzatilib, bunda ikkilamchi zotiljam rivojlanadi. Bakteriyalarning limfa yo’llari orqali tarqalishi ko’krak qafasi jaroxatlanganda kuzatiladi.

Yurak va qon tomirlar sistemasi etishmovchiligi bor yoki uzoq muddat majburan yotib qolgan bemorlarda o’pka to’qimalarida mavjud bo’lgan mikroflora faollashi, ikkilamchi zotiljamning gipostatik xili rivojlanishiga olib kelishi mumkin.

O’tkir zotiljamning rivojlanishi, uning klinik manzarasi mikroblar virulentligiga, organizmning o’zini ximoya qilish xususiyati qay darajada ekanligiga bog’liq. Tashqi va ichki ta’sirlar ( sovuq qotish , bronxlar, drenaj faoliyatining buzilishi, nafas yo’llarining virus infeksiyasidan zaxarlanishi immune cictemasidagi etishmovchilik, alkagol va boshqa zaharli moddalar ta’siri, gipoksiya, ko’krak jarohati ), organizmni himoya qiluvchi omillar (kekirdak usti tog’ayi va tovush yorug’ining o’z vaqtida berkilishi, yo’tal refleksi, bronxlar ichki devorida immunoglobunolinli yupqa shilliq qavat borligi, xilpillab turuvchi epiteliy xarakati, al’viollamakrofaglari va lekotsitlari fagotsitar faolligi ) faoliyatini susaytirib, o’tkir zotiljamni rivojlanishiga moyillik qilishi mumkin. Nurlar zaxarli moddalar, dorilar kasb bilan bog’liq bo’lgan va bo’lmagan zararli ta’sirlar natijasida rivojlangan asseptik yallig’lanishiga tezda ikkilamchi infeksiya qo’shilishi mumkin.

TURKUMLARGA BO’LINISHI. ( tasnifi ) O’tkir zotiljam kasalligi xar – xil kasal bilan yuzaga kelishi hamda o’pkaning xar – xil qismlarida joylashishi, yallig’langan qismlarning katta – kichikligi va boshqa belgilari bilan bir – biridan farq qiladi.

O’tkir zotiljamning A. S. Mol’chaniv taklif qilgan tasnifi terapevtlarning XV anjumanida qabul qilingan.

Keyinchalik ( 1978 yil ) o’tkir zotiljamning tasnifi O. V. Korovina qo’shimchasi bilan to’ldirildi.

KLINIK BELGILARI.

Kasallik to’satdan boshlanib bemorning tana xarorati 30 – 40 C ga ko’tariladi. Eti qattiq junjukib qaltiraydi, darmoni qurib boshi og’riydi, terlaydi. Avval quruq so’ngra shilliq rangli qizg’ish tusli balgamli yo’tal, ko’krak qafasida sanchiqli og’riq, havo etishmasligi paydo bo’ladi. Og’riq yo’talganda, chuqur nafas olganida kuchayadi.

Bemorning nafas olishi ( ayniqsa o’pkaning katta qismi yallig’langanda) tezlashadi va yuzaki bo’ladi, labi, burni, qulog’I bir oz ko’karadi, labiga, og’iz, burun atrofiga uchuqlar toshadi.

Qonga to’lish davri kasallikning boshlang’ich, dastlabki kunlariga to’g’ri keladi. Bunda bemorning umumiy axvili og’ir, tana harorati yuqori darajada ( 39 – 40 C ) bo’lib, eti junjikadi. Ko’krak qafasining sanchib og’rishi va havo etishmasligidan shikoyat qiladi. Bemorda avvalo quruq, so’ngra shilimshiq balg’am ajraladigan yo’tal paydo bo’ladi. Nafas olishi tez va nafas olishda ko’krakdagi sanchiq kushaygani sababli sayoz bo’ladi. Shilliq qon aralash balg’am ajraladi.

Perkussiya qilinganda o’pkaning yallig’langan qimi sohasida qisqargan perkuttor yoki bo’g’ik timpanik tovush eshitiladi.

Auskultatsiya qilinganda o’pkaning yallig’langan qismi sohasida vezikulyar nafasning susaygani, bundan tashqari, qisqa muddatli erta paydo bo’ladigan krepitatsiya eshitiladi. Ayrim vaqtlarda plevra ishqalanish shovqini eshitiladi.

Kasallikning II – bosqichida bemor yo’talganda temir zangi rangidagi balg’am ajraladi. ( o’zgargan gemoglabin borligi sababli) bemorning umumiy holati anchagina og’ir bo’lib, o’pkaning yallig’langan tomonida paypaslab ko’rilganda ko’krak qafasi elastikligi kamayganligi, og’riq borligi, tovush dirillashi kuchayganligi aniqlanadi. Perkussiya qilinganda esa o’ta bo’g’q tovush eshitiladi. Auskultatsiya qilinganda qilinganda bronxial nafas shovqini eshitiladi.

Kasallikning III – bosqichida shilliqli va yiringli balg’am ajrala boshlaydi, paypaslaganda, perkessiyada va auskulyatsiyada bu o’zgarishlar II – bosqichga o’hshash bo’ladi.

Kasallikning IV – bosqichida esa tana xarorati krizis yoki lizis yo’li bilan pasayib , shilliqli balg’am ko’proq ajrala boshlaydi. Bemorning umumiy xolati yaxshilana boshlaydi. Paypaslaganda og’riqni kamaygani yoki yo’qolgani tovush, dirillashi pasayganligini, ko’krak qafasi rezistenligining tiklanayotganini aniqlash mumkin. Perkussiya qilinganida bir oz bo’g’iq tovush, auskulyatsiya qilinganda, bronxovezikulyar nafas shovqini dag’al krepitatsiya va ho’l xirillashlar eshitilishi mumkin.

Krupoz zotiljamda nafas olish a’zolaridan boshqa a’zolarda ham sezilarli o’zgarishlar sodir bo’lishi mumkin.

Yurak - qon tomirlar sistemasida yurak urishi tezlashishi, arterial qon bosimini pasayishi mumkin. Yurak tonlari susayadi, bu o’zgarishlar qari, xolsizlangan bemorlarda jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Markaziy nerv sistemasida bo’ladigan patologik o’zgarishlar ko’proq spirtli ichimliklarni iste’mol qilganda bemorlarda yuz beradi.

Buyrak sistemasidagi o’zgarishlar: kasalni siydiga kamayadi, uning solishtirma og’irligi oshadi. Ayrim hollarda siydik bilan oqsil ajralib chiqadi.

Kasallikni to’liq aniqlash uchun bemorni qonini, baklg’amini, siydigini, qon oqsilini loboratoriyada tekshirish kerak. Bemorning qonini umumiy analiz qilganda qonda lekositlar soni netrofinlar hisobiga ko’payedi. (leykotsitoz). Leykotsitlar formulasi chap tomonga siljiydi, eritrositlar soni ko’payadi. Eritrositlarning cho’kishi tezlashadi. Qonda yirik dipers oqsillarning nisbat miqdori oshadi. Bemorning balg’amidagi o’zgarishlar kasallikning kechish bosqichlariga bog’liq ravishda 1 – bosqichda shilliqli, 2 – bosqishda qon aralash (temir zangiga o’xshash), III – IV- bosqichlarda shilliqli va yiring aralash bo’ladi.

Tashhis qo’yish. Krupoz zotiljam bilan og’rigan bemorga tashxis qo’yish kasallikning boshlanishi, klinik manzarasi, roentgen, laboratoriya tekshirish natijalari asos bo’ladi.

Tashxis qo’yish jarayonidagi quyidagi asosiy va qo’shimcha belbilar asos qilib olinadi.

1. 
   O’pka to’qimasining cheklangan yallig’lanishidan kelib chiqadigan belgilar, perkessiya, auskylatsiya, rentgenologik tekshirish natijasida aniqlanadi
   
2. 
   Yallig’lanishga hos bo’lgan bemor xaroratining ko’tarilishi, holsizlanish, terlash, qondagi umumiy ozgarishlar kabi umumiy belgilarni paydo bo’lishi.
   
3. 
   Zaxarlanishdan kelib chiqadigan belgilar
   
4. 
   Boshqa organlarda bo’ladigan belgilar. Kasallikning sababini aniqlashda ko’pincha kasallik rivojlanishi, klinik manzarasi rentgenologik o’zgarishlar va baktereologik tekshirishlar natijasida aniqlanadi
   

Etiologik davolash uchun bemorga asosan antiobiotiklar, sulfaminalid preparatlar va nitrafuran brikmalari beriladi. Bular ichida antibiotiklar bilan davolash asosiysi bo’lib, 3 ta asosiy shartga e’tibor berish kerak:

1. 
   Antibiotiklar bilan davolashni kasallik qo’zg’atgan mikroblar aniqlanishini kutmasdan iloji boricha barvaqt boshlash kerak
   
2. 
   Antibiotiklar miqdorini etarli belgilash va ularning qondagi va o’pka to’qimalaridagi konsentratsiyasi bir Hilda saqlanib turishishiga erishish kerak
   
3. 
   Dori ta’sirini klinik va bakteriologik tekshirishlar yordamida kuzatib boorish kerak.
   

Antibiotiklarning bemorga tayyorlashdan oldin kasallik qo’zg’atgan mikrob turlarini va bemorning antibiotiklarga sezuvchanligini xisobga olish kerak.

Virus bakteriya ishtirokida kelib chiqqan o’tkir zotiljam kasallikda ta’sir doirasi keng bo’lgan antibiotiklarni yarim sintetik pensillin bilan birgalikda tavsiya etadi. Antibiotiklarning ta’sirini 2 – 3 kun qabul qilgandan so’ng aniqlash mumkin. Antibiotiklar xar qancha yaxshi ta’sir ko’rsatsa xar 10 – 12 kun o’tgandan so’ng boshqasi bilan alnashtirish lozim. Antibiotiklarni bemorning tana xarorati normagi tushgandan so’ng 5 kundan ortiq qo’llash mumkin emas

Ayrim hollarda antibiotiklarni sulfaminalid preparatlardan sulfadimitoksin kuniga 1 -2 g dan 7 kun beriladi.

Bisseptol sulfanilamidni 0,96g dan har 12 soatdan ishish tavsiya etiladi. Bemor antibiotiklarni yaxshi ko’tara olmasa, ajratilgan mikroblar nitrofuran birikmalarga yaxshi sezuvchan bo’lsa, bunday bemorlarga furuzolinni 0.1 g dan 1 kunda 4 marta ichish mumkin. Bemorga uzoq vaqt antibiotiklar berilganda kandidoz zamburug’ kasalligini kelib chiqishini oldini olish uchun levorin (500000 TB dan kuniga 4 – marta ) ichish tavsiya etiladi.

Simptomatik davolash. Bemorni quruq yo’tal bezovta qilganda yo’talga qarshi dorilar ( kodien, libeksin, tusupreks, altye, termopsis damlamalari ) beriladi. Bemorda intoksikatsiey sindromi boshlangan bo’lsa, dezintokatsikatsion davolash olib boriladi (bemor venasiga gemodez tomchilar yuboriladi). Kasal tanasida kislorod etishmasligining belgilari paydo bo’lsa, kislorod beriladi.

Bemorning harorati normallashgandan so’ng deotermiya, induktormiya, SVCH, UVCH va hakozo qo’llaniladi. Yuqorida ko’rsatilgan dorilar qo’llanilgandan so’ng, bemorning umumiy holati, o’zini sezishi yaxshilansa, tana harorati normallansa, kasallikning klinik, loboratoriya , rentgenologik belgilar yo’qolsa kasal sog’aygan hisoblanadi. O’tkir zotiljam oqibati ko’p omillarga bog’liq bo’lib, bulardan asosiy o’pkada yallig’laninshi qanchalik tarqalishiga, bemorning o’z vaqtida to’g’ri davolanishiga, kasallik kuzatgan mikrob virulentligiga va bemor organizmining umumiy qobiliyatiga bog’liq. O’tkir zotiljam engil va o’rtacha og’irlikdan o’tsa bemor o’z vaqtida to’g’ri davolanganda 3 - 4 hafta davomida sog’ayib ketadi. Kasallik og’ir o’tsa, bemorning immunologic qobiliyati past bo’lgan taqdirda har xil asoratlar kelib chiqishi mumkin.

Kasallikni oldini olish tadbirlari ( profilaktikasi ). Bemorning sanitaiya – gigiyena tadbirlarini to’g’ri bajarib ( tog’ri mehnat rejimi, havoni chang – gazlar, kimyoviy bug’lardan ifloslanishdan saqlash ), bemor badaniga havoning yuqori va past harorati, yelvizak ta’sir qilishning oldini olish lozim. Tanani chiniqtirish, o’z vaqtida yetarli rejali ovqatlanish kerak. Nafas yo’llarining har xil yallig’lanish kasalliklarini o’z vaqtida davolash, o’tkir zotiljam kasalligini keltirib chiqaruvchi omillardan tamaki chekish, spirtli ichimliklarni iste’mol qilishga qarshi kurashish kasallikning kamayishiga imkon beradi.

TAYANCH IBORALAR

Pnevmoniya (zotiljam) – o’pka alveolalari, oraliq to’qimasi va tomirlar sistemasining yallig’lanishi.

Krupoz Pnevmoniya – o’pkaning bitta yoki bir necha bo’lagi yoki sigmentni yallig’lanishi.

Gipoksiya – to’qimalarga kislorod miqdorining kam borishi.

Gippostatik zotiljam – uzoq muddat yotoq rejimidagi bemorlarda qon dimlanishi natijasida bo’ladigan zotiljam.

Pnevmoskleroz – o’pkalarda chandiq biriktiruvchi to’qimaning o’sib ketishi.

Gerpes labialis – lablarga uchuq toshishi.

Akrosianoz – kapillyar qon aylanishi buzilishi natijasida periferik a’zolar terisining ko’karishi.

Alveolalar – o’pkadagi havo yo’llarining so’ngi kengaygan qismi.

Savollar: