O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`limi vazirligi

Gigienik gimnastika bilan shugullanish organizmning salomatligini mustaxkamlaydi. U kishida bardamlik, ish kobiliyatini yukori darajada bulishini ta’minlaydi. Gigienik gimnastika ertalab, kunduz kuni, ekchki payitda eki uykudan sung utkaziladi. Eshi utganlarda ertalabki gimnastika yakkama-yakka eki gurux bulib utkazilishi axamiyatli. Ular organizmning xarakat aparati, yurak tomirlari, nafas olish sistemasi va boshka organlarning ishini normallashtiradi.

Sport yunalishidagi gimnastika. Sport gimnastikasining vazifasi yukori jismoniy tayergarlikka va sport maxoratini oshirish maksadida kiyin xarakatlar kilish sa’atini egallashdir. Sport gimnastikasiga erkin mashklar, perekladinadagi mashklar, brusyadagi, xalkalarda, dastali kon(erkaklar uchun) brevno va xar xil balandlikdagi brusyadagi (kizlar uchun) va sakrash mashklari kiradi.

Badiiy gimnastika – akrobatika va sport gimnastikasidek sport xarakteriga ega. Vazifasi esa uzining maxsus yullari bilan xal etiladi. Asosiy mashklari musika bilan boglikdir. U xarakat koordinatsiyasini, xarakat plastikasini rivojlantiradi. Mashklar raks xarakteridagi xarakatlar tarzida bajariladi. Mashk mazmuniga barcha mashklar kiradi. Gimnastikaning kushimcha turlariga sport gimnastikasi, ishlab chikarish gimnastikasi, davolash gimnastikasi mansubdir.

Sport gimnastikasi shugullanaetgan sportchiga uzi tanlagan sport turida uz maxoratini egallashga erdam beradi. Sport gimnastikasi mashklari umumiy va maxsus tayergarlik jaraenida kullaniladi. Ishlab chikarish gimnastikasining asosiy avzafasi ishchining ishlab chikarish kobiliyatini, mexnat unumdorligini oshirishdir. Bu gimnastika ishchining ish rejimiga kiritiladi. U xalk xujaligi korxonalarida, muassasalarida fizkultura tanaffusi va ishdan avval gimnastika tarikasida olib boriladi.

Davolash gimnastikasi salomatlik va mexnat kobiliyatini tiklash vazifasini xal kiladi. Asosan, tana tuzilishi kamchiliklari, xarakat apparati ishlarini yaxshi yulga kuyishda xizmat kiladi. Dam olish uylari, sanatoriyalar, kasalxonalardagi davolash kabinetlarida amalga oshiriladi.

Sport suzi avvaliga uyin ma’nosida tushinilar edi, keyinchalik esa kungil ochish vositasi deb karala boshlangan. Chunki shugullanuvchilar fakat uzaro kuch sinashib musobakalashar edilar. Xatto XIX asrning oxiri XX asrning boshlarigacha soprtda yukori natijalarga erishish eki musobakada golib chikish, kungil ochish, dam olish vositasi deb karalib kelindi. Uzok vaktgacha ta’lim tarbiya ishlarida axamiyatga ega bulmagan xaet uchun keraksiz narsa deb baxo berildi. (Lesgaft-1909, Ebber-1925, Gaulgoffer va Shtreyxer-1930) Sport kup kirrali ma’noga ega bulib, ijtimoiy xaetning maxsulidir. Jamiyatda sportning axamiyati uning jismoniy tarbiya jaraeni bulganligidadir. Sport jamiyat madaniyatining asosiy elementi sifatida sport maxoratini oshirish, xarakat san’atini egallash, jismoniy sifatlarini rivojlantirish orkali jismoniy tar biya jaraenida vosita tarzida kullanilmokda. Jismoniy tarbiyada xarakat kobiliyatini rivojlantirishning imkoniyati cheksiz ekanligi xozirgi kunda sir emas. Bunga dalil xozirgi kungi rekordlar, sport natijala ridir. Sport natijasi uchun olib borilaetgan izlanishlar yangi uslublar vositalar, sport tayergarligi mazmunini boyitmokda. Bu esa kuplab spo rtchi va trenerlarning jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubieti yangi ilmiy-amaliy konuniyatlar bilan boyitaetganligidan dalolat bermokda.

Xozirgi kunda sportga kushni kardosh mamlakatlar bilan uzaro dustlik va xamjixatlik urnatishdek, musobakalar paytida chin insoniylik xislatlarini chukurrok namoen etishni yuzaga chikarish vazifasini yuklatilgan.

Turli ijtimoiy sharoitda sportning ayrim xususiyatlari bir-biri bilan butunlay zid keladi, deb kraladi. Bunga sobik sovet sportining maksadi va vazifasi xamda burjua sportidagi professionalizmning mazmuni misol bula oladi. Rivojlangan mamlakatlarda sport bilan kuprok ukuvchilar, talabalar, armiya va flot xizmatchilari shugullanadilar.

Bulardan tashkari boshka turlar sportning milliy turlari deb atalib, uz xolicha, usha xaetiy–amaliy, xarbiy-amaliy, turlari tarbiya jaraenining asosiy vositasi tarzida foydalanilmokda.

Turizm. Plan asosida oldindan muljallangan saexat, ekskursiya, poxod, tokka chikish va sayrlardan iboratki, bunda biror ne’mat yaratilmay, jismoniy kobiliyat va jsmoniy sifatlarni rivojlantirish va faol dam olishga yunaltirilgan omil deb karaladi. Geologlar, gidrogeograflarning saexatlaridan ma’lumki, ular uz saexatlarini moddiy kiymat yaratishga rejalashtiradilar. Jismoniy tarbiya jaraenida esa uning xususiy tomonlaridan foydalaniladi. Turistik saexatlarda tabiatning ma’lum tusiklaridan utish kishilarda akliy, jismoniy, axlokiy – estetik xislatlarni tarbiyalaydi. Ularga jamoaga munosabat, kurkmas lik, kuch, chidamlilik sifatlarini rivojlantiradi. Poxodda (tog, dalaning turmush tarzi), unda yashash, mexnat kilish, sharoitga moslashish malakasi va kunikmalari rivojlanadi. Turizm boshka jismoniy tarbiya omillariga nisbatan xaetiy-amaliy sharoitda kullanadigan jismoniy mashklarga boy. Shunga kura, ular xaetiyligni va amaliyligi bilan fark lanadi.

Jismoniy tarbiya vositasi sifatida turizm kuyidagi asosiy xususiyatlarga ega:

1. Xaetiy va-amaliyligi xususiyati, mustakil faoliyat tashab buskorlikni tarbiyalaydi, raxbarlik, boshkarish, muljal olish, yulni tanlash va uni tugri topish, xaritani ukiy olish va boshkalar.

2. Turizm jismoniy sifatlar va xarakatlar malakasini baravariga rivojlantiradi, chunki unda ajratib olingan mutaxassislikka kerak bulgan xislatlargina rivojlanmaydi.

3. Safarga tayerlanish va safar davomida barcha faoliyat. Xaetiy axamiyatga ega bulgan yurish, yugurish, tusiklardan oshish va x.k.

4. Turizm shugullanuvchiga ma’lum darajadagi jismoniy tayergarlikka ega bulish talabini kuymaydi, shunisi bilan u sportga uxshaydi (gimnastikada esa unday emas).

5. Turizm paytida jismoniy mashklar organizmga xarakat sharoiti (sovuk, issik, shamol kabi) va marshrutining relefga karab ta’sir kursatadi.

6. Turizmda kuch sinashish, musobakalashish asosiy urinni egallaydi.

7. Turistik saexatlar katnashchilari uzlarining ichlaridan raxbarni saylab oladilar. Raxbar 16 eshdan yukori, tajribaga ega bulgan kishi bulishi shart. Turizmda raxbarning uzi xam katnashchilari bilan ishtirok etadi.

U ma’lum kushimcha vazifalarni bajaradi: turistik saexat marshrutini, katnashchilar tarkibini, ular shaxsini urganadi, jixozlarni kurib chikadi va amaliy masalalarni xal kiladi.

Saexat katnashchilari esh sayexlar bulsa, ularga 19 eshdan kichik bul magan mutaxxasis instruktor etib tayinlanadi. Sport gimnastikasida esa faoliyatda raxbarning uzi aynan ishtirok etmaydi.

8. Turizm mashgulotlarining asosiy formasi poxoddir. Poxodda turizm paytida bilish kerak bulgan barcha forma va uslublar kullaniladi, bu bilan malaka shakillanadi.

Mashgulot suzish, tirmashib chikish va xokazolar, shuningdek, topografiya bilan ishlash, tusiklardan oshishlar – xammasi uzlashtiriladi.

Turizmga jismoniy tarbiya uchun vosita tarzida karalib tabiiy tusiklardan utish, yuk kutarishni jismoniy mashklar bilan kushib olib borish tavsiya etiladi.

1960 yillargacha kator mualliflar(A.D Novikov, L.A. Matveev, B.A. Ashmarin va boshkalar) tarbiya jaraenida kullanilgan mashklarni tarixan shakillangan jismoniy tarbiya tizimlaridagi belgilariga kura turkumladilar. Lekin tizimlarning yangilanishi, tarbiya jaraenida kullaniladigan mashklarning takomillashganlarining vujudga kelishi, yangi mashklarning tarixan kabul kilingan mashklar tarkibiga sigmay koldi. Chunki xususiyatlariga karab ular gimnastika, uyinlar, sport eki turizm mashklaridan deyarli fark kilar edi.

Xozirgi kunda jismoniy mashklar faoliyatdagi xususiy belgilarga karab, ya’ni jismoniy sifatlarni – kuchni, tezlikni, chidamlilikni, chakkonlikni va buginlar xarakatchanligini, shu katori, muskullar egiluvchanligini namoen kilishga karab jismoniy mashklarning yangi pedagogik turkumi amalietda shakllandi, deb ayta olamiz.

Bu turkumdagi mashklar jismoniy sifatlarni aloxida ajratib olib tarbiyalash eki jismoniy tayergarlikdagi nuksonlarni aloxida ajratib olib rivojlantirish uchun kulaydir. Boshka tomondan esa, u eki bu jismoniy mashkni bajarish uchun kanday sifatlar lozimligini oldindan bilish (kuch, tezlik talab kiladigan va boshka sifatlarni tanlash) imkonini beradi.

Jismoniy rivojlanish, tayergarlik, jismoniy sifatlarni tarbiyalashiga kura bilim (ma’lumot) berish vazifalarini xal etish uchun bajariladigan jismoniy mashklar turkumi shakillandi: asosiy (eki musobaka), ya’ni ukuv dasturlari asosida urganilishi lozim bulgan faoliyatlar; yullanma beruvchi mashklar – ya’ni nerv muskul zurikishi, tashki tomondan uxshashligi, xarakat tarkibidagi ayrim elementlarning yakinligi bilan xarakatlarning uzlashtirilishini osonlashtiruvchi jismoniy mashklar.

Bu turkumdagi mashklarning xarakterli tomoni shundaki, xarakat malakasini rivojlantirish va jismoniy sifatlarni takomillashtirish sun’iy ravishda ajratiladi. Aslida bu jaraen bir-birini takazo etadi. Bular ta’limning xar kaysi etapi uchun etakchi vazifani xal etishga erdam beradigan mashklarni tanlash uchun imkoniyat beradi.

Aloxida muskul guruxlarini rivojlantirishiga karab xam jismoniy mashklar turkumlana boshlandi: buyin, elka kamar, bel-enbosh, xarakat tayanch apparati muskullari va xokazo. Bu turkumdagi jismoniy mashklar ichida jismlar bilan, jismsiz bajariladigan, individual, juft bulib, utirgan, etgan xolda amalga oshiriladigan, egiluvchanlik va kuchni rivojlantirish mashklari bulishi mumkin.

Sport turlari buyicha jismoniy mashklarni turkumlash. Uz navbatida, xar bir sport turi uz mashklaring individual klassifikatsiyasiga ega: sport uyinlari – futbol, basketbol va xokazolar.

Yukorida kayd kilingan jismoniy mashklarning pedagogik klassifikatsiyasi deb atalmish klassifikatsiyasidan tashkari: biomexanikada – statik, dinamik, tsiklik, atsiklik, kombinatsiyalash tirilgan, xarakatning tuzilishi eki bajarish xolatiga karab turkumlangan jismoniy mashkalar; fiziologiyada – maksimal, submaksimal, me’erdagi va me’erdan katta kuvvatni talab kilib bajariladigan mashklar turkumidan foydalanilmokda.