O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
| PSIXOLOGIYA
fanidan GLOSSARIY Dunyoqarash – odamning tevarak-atrofdagi oamga va unda o‟zining tutgan o‟rniga qarashlaridan kelibchiqqan tizim. Uning falsafiy, siyosiy, ilmiy, diniy, aqliy va estetik qarashlari yig‟indisi. Depressiya – tushkunlik kayfiyati. Diqqatning barqarorligi – diqqatning ma‟lum obyektga uzoq vaqtdavomida muttasil qaratilishi. 152 Diqqatning ko‟lami – bir vaqtning o‟zida diqqatning bir qancha obyektga qaratilishi imkoniyati. Diqqatning taqsimlanishi – diqqatning bir vaqtda bir necha obyektga taqsimlanish xusuiyati. Diqqatning ko‟chishi – diqqatni ixtiyoriy ravishda bir obyektdan ikkinchisiga ko‟chirish. Dialog – ikki va undan ortiq kishilarning o‟zaro og‟zaki gaplashishi. Dialogik nutq – nutq turlaridan bo‟lib, bunda so‟zlovchilar barobar teng, birgalikda faollik ko‟rsatadi. Dominant shaxs – boshqalar bilan muomala va munosabat o‟rnatishda o‟z fikrini o‟tkazish xislatining yorqin namoyon bo‟lishi. Yosh psixologiyasi – turli yoshdagi odamlarning psixologik xususiyatlarini va rivojlanish qonuniyatlarini o‟rganadi. Yosh davri nizolari – o‟ziga xos, uncha uzoqqa cho‟zilmaydigan ontogenez davrlari bo‟lib, bu vaqtda keskin psixik o‟zgarishlar yuz beradi. Jamoa – maqsadlari jamiyat maqsadiga ms keladigan umumiy faoliyat bilan birlashgan odamlar guruhi. Jamoaning negizi – umuiy fikr, maqsad va ishlab chiqarishag taalluqli qarorlarni shakllantiruvchi jamoa a‟zolari. Yo‟nalish – shaxsning xatti-harakati va faoliyatini aniq sharoitlardan qat‟i nazar ma‟lum yo‟lga yo‟naltiruvchi barqaror motivlar yig‟indisi. Individuallik – individning boshqalardan farqlanadigan ijtimoiy xususiyatlari va psixikasining o‟ziga xosligi, qaytarilmasligi. Idrokning konstantligi – idrok sharoiti o‟zgarsa-da, idrok qilishdan hosil bo‟lgan narsa obrazlarning nisbatan o‟zgarmasligi. Idrokning predmetliligi – jamiki olamdan olingan ma‟lumotlarni ichki olam obyektiga kiritish xususiyati. Idrokning butunliligi – sezgi a‟zlariga bevosita ta‟sir etib turgan obyektlarni, ularning belgi va xususiyatlari bilan birgalikda qo‟shib idrok etish. Istedod – shaxsning ma‟lum faoliyatda ifodalanadigan qobiliyatining yuqori darajasi. Ijtimoiy psixologiya – psixologiya fanining o‟ziga xos maxsus tarmog‟i bo‟lib, unda psixik va jamiyat taraqqiyoti qonunlari o‟rganiladi. Ijtimoiylashuv - inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot - faoliyat jarayonida uni faol tarzda o‟zlashtirish jarayoni. Ijtimoiy tasavvurlar – shaxsga jamiyat orqali ta‟sir etgan narsa va xodisalarning yaqqol obrazi. Ilmiy taxmin – tekshirish va tadqiqot olib borish maqsadida ilgaridan kutilishi mumkin bo‟lgan xolatning bashorat qilinishi. 153 Ijtimoiy psixologik eksperiment – asosiy metodlardan biri bo‟lib, o‟zgaruvchan mustaqil turli xolat va jarayonlarning boshqa nomustaqil xolat va jarayonlarga ta‟sir etishdagi aniq ma‟lumotlariga tayanadi. Interaktiv – shaxslararo munosabatlarda bir-biriga xulq-atvor ta‟sir ko‟rsatish jarayoni. Introvert shaxs - shaxsning xar qanday sharoit va xolatlarida o‟z ichida kechayotgan fikrlarini bayon etish ehtiyojining nihoyatda pastligi. Kasb – faoliyat shakllari birlashmasi bo‟lib, mazmun, vositalar, tashkilotlar, mehnat natijalari hamda mehnat subyektini tayyorlashga qo‟yiladigan talablar majmui. Kontent-analiz – tekshirilayotgan matnda so‟z, ibora, abzaslarni ma‟no-mohiyatini takrorlanish darajasiga qarab tahlil etish usuli. Kuzatish – sinaluvchini aniq maqsad, faoliyat, vaqt, guruh bilan bog‟liq ravishda tekshirish, o‟rganish, ma‟lumotlar to‟plash metodi. Kommunikativ – shaxslararo munosabatlarda ma‟lumot, axborot, g‟oyalar almashinuvi jarayoni. Kichik guruh – a‟zolari birgalikdagi faoliyat bilan shug‟ullanuvchi va bevosita shaxslararo munosabatda bo‟luvchi kishilar guruhi. Ko‟nikma – odamening ma‟lum ishni bajarishga tayyorligida ko‟rinadigan qobiliyati. K. mahoratning asosini tashkil etadi. Longityud tadqiqot – sinaluvchini uzoq muddat va doimiy ravishda o‟rgansh. Metod – bilishning nazariy va amaliy o‟zlashtirish usullari yig‟indisi. Metodologiya – tadqiqot, tekshirish usuli bo‟lib, bilishning nazariy va amaliy o‟zlashtirish usullari yig‟indisidir. Motiv – ma‟lum ehtiyojlarni qondirish bilan bog‟liq faoliyatga undovchi sabab. Motivasiya – odamni faol faoliyatga undovchi sabablar majmui. Malaka – mashq qilish jarayonida ish harakatlar bajarilishining avtomatlashgan usullari. Mehnat psixologiyasi - kishi mehnat faoliyati psixologik xususiyatlarini, mehnatni ilmiy asosda tashkil etishning psixologik jihatlarini o‟rganadigan fan. Mehnat faoliyati psixologiyasi – bu psixologiyaning bir sohasi bo‟lib, inson shaxsini mehnat subyekti sifatidagi shakllanishi xususiyatlarini, mehnatning shart-sharoitlari, yo‟llari va usullarini ilmiy jihatdan o‟rganadi. Mehnat – inson ehtiyojini qondirish asosida tashqi olamni o‟zgartirishga qaratilgan maqsadli faoliyat. Mutaxassislik – faoliyatning aniq shakli bo‟lib, mehnat egasining kasbiy tayyorligi, mehnat vositalari, mehnat jarayoni va maqsadining maxsus xususiyatlari bilan belgilanadi. 154 Mehnat subyekti (egasi) – bu faol harakat qiluvchi, anglash va o‟zgartirishga layoqatli, ong va iroda bilan ish olib boruvchi individ yoki ijtimoiy guruh. Muloqot – ikki yoki undan ortiq odamlarning o‟zaro bir-biriga ta‟sir etishi. Melanxolik – temperament turlaridan biri bo‟lib, psixik faollikning sust, tez ta‟sirlanuvchanlik, xatto arzimagan narsalar uchun ham juda chuqur ta‟sirotga berilishi bilan xarakterlanadi. Monologik nutq – bir odamning o‟z fikrlarini og‟zaki yoki yozma ravishda ifodalash nutqi. Monolog – ma‟ruzachi tomonidan nutq so‟zlanishi, ma‟ruzachi aktiv, tinglovchi passiv bo‟lgan jarayon. Mobil shaxs – shaxsning bir faoliyat turidan boshqasiga o‟tish va moslashish imkoniyatining yuqori darajada kuzatilishi. Negativizm – individning har qanday sharoiitda ham guruh fikriga qarshi turishi va o‟zicha mustaqil fikr, mavqyeni namoyon qilishi. Norasmiy – odamlarning birgalikdagi muloqot va faoliyatlarida ular orasidagi munosabatlarning o‟zaro ishonch, bir xil qarash va maqsadlarning ko‟zda tutilishi. Noverbal – nutqsiz ifodalangan harakat, mimika, xolatlarning boshqa shaxsga yo‟naltirilishi. Nizolar – o‟zaro ta‟sir ko‟rsatayotgan kishilarning qarama-qarshi turishi, bunda fikrlar, pozisiyalar, qarashlar teskariligi kuzatiladi. Nizo turlari – nizolarning kimlar orasida yuzaga kelishiga ko‟ra farqlari: shaxslararo, guruhlararo, shaxsiy, etnik, milliy; namoyon bo‟lish xususiyatiga ko‟ra: ochiq, yopiq, uzoq muddatli, qisqa; mavqye yoki darajaga ko‟ra: vertikal va gorizontal; yo‟nalishiga ko‟ra: destruktiv va konstruktiv. Nizo bosqichlari – uch bosqichda, ya‟ni nizo oldi, nizo va nizodan keyingi bosqichlar. Nizo hal etish yo‟llari – komromiss, ya‟ni kelishuv; joyida hal etish; nizodan chekinish; orqaga surish; qochish. Operativ xotira – xotira turlaridan biri bo‟lib, faoliyat bajarish jarayonida uzoq xotiradan vaqtincha foydalaniladi. Oila – turmush qurish, qarindosh-urug‟chilik asosidagi kichik guruh. Psixika – yuksak darajada tashkil topgan materiya, miyaning funksiyasi bo‟lib, uning mohiyati tuyg‟ular, idrok, tasavvur, fikrlar, iroda va boshqalar ko‟rinishida aks ettirishdan iborat. Psixik jarayonlar – u yoki bu psixik maxsult va natijalarni (psixik obrazlar, xolatlar, tushunchalar, xissiyot va x.k.) xosil qiluvchi, shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi jarayon. Psixologiya – odamning obyektiv borliqni sezgi, idrok, tafakkur, tuyg‟u-hissiyot va boshqa psixik xolatlar orqali aks ettirish jarayonini o‟rganadigan fan. Psixik holatlar – psixik hayot shakllari, diqqat, hissiyot, iroda jarayonlariga aytiladi. P.H. (xushchaqchaqlik, ruhlanish, siqilish, ziyraklik, qat‟iylik, tirishoqlik v.b.) shaxslarda ma‟lum darajada barqaror bo‟lib, ularning muayyan xususiyatiga ham aylanib qoladi. 155 Pilotaj tadqiqot – tadqiqotning muammoli izlovchi turi, asosiy tadqiqotgacha o‟tkaziladigan va soddalashtirilgan shakli. Psixodiagnostika – shaxsning individual-psixologik xususiyatlarini aniqlovchi va o‟lchashni ishlab chiquvchi psixologiya usuli. Psixologiya metodlari – psixik xodisalarni va ularning qonuniyatlarini ilmiy tomondan o‟rganishning asosiy yo‟l-yo‟riq va usullari. Psixokorreksiya – shaxsning psixik rivojlanishidagi kamchiliklarni tuzatish usullarini qo‟llash jarayoni. Psixologik xizmat – psixologiyani amaliyotda qo‟llash tizimi. U turli sohalarda diagnostika, konsultasiya, ekspertiza vazifalarini bajaradi. Psixologik maslahat – shaxsning turli darajadagi o‟z muammolarini yakka tartibda psixolog bilan tahlil etishiga qaratilgan psixologik xizmat turi. Polilog – guruh ichidagi munozara bo‟lib, barcha ishtirokchilar faoolashuvi kuzatiladi. Perseptiv tomon – shaxslararo munosabatlarda tushunish, his etish, idrok etishga qaratilgan jarayon. Professiografiya – mehnat subyektining faoliyat tarkiblari (uning mazmuni, vositalari, sharoitlari, tashkilot) bilan o‟zaro munosabati va bog‟liqligini o‟rganish va aniqlashga qaratilgan kompleks metod. Professiogramma – kasbning turli obyektiv xarakteristikalarining tasnifi. Psixogramma – faoliyatning psixologik xarakteristikalarining tasnifi. Rigid shaxs – shaxsning bir faoliyat turidan boshqasiga o‟tish va moslashish imkoniyatining past darajada kuzatilishi. Rasmiy – odamlarning birgalikdagi faoliyatlarida, ijtimoiy rollar taqsimotida mavqye, martabaning inobatga olinishi Real – birgalikdagi faoliyat jarayonida bevosita muloqot amalga oshishi imkoniyati. Referent guruh – shaxsning har tomonlama ishongan, o‟ziga yaqin tutgan guruhi. Sangvinik – temperament turlaridan bo‟lib, chaqqon, harakatchan, taassurotlari tez o‟zgaradigan, boshqalarga nisbatan dilkashlik, mehribonlik xislatlari bilan xarakterlanadi. Sanoat psixologiyasi – sanoat va ishlab chiqarishda turli yuzaga keladigan muammo va xolatlarni psixologik va ijtimoiy omillarini tahlil qilib olishga qaratilgan xizmatlari turi. Simpatiya – bir kishida boshqasiga nisbatan kuzatiladigan moyillik va yoqimlilik hislarining ichki namoyon bo‟lishi. Sosiologiya – jamiyatda yuz beradigan turli-voqyea-xodisalarni va o‟zaro munosabatlarni o‟rganishga qaratilgan fan. 156 So‟rov – asosiy metodlardan biri bo‟lib, nutq muloqoti yordamida bevosita yoki bavosita ma‟lumot olinadi. Ta‟lim maskanlari psixodiagnostikasi – shaxsni ta‟lim tizimda qobiliyati, iqtidori, iste‟dodini aniqlab olish maqsadida olib boriladigan psixologik xizmat turi. Test – sinaluvchini tekshirish jarayonida maxus qo‟llaniladigan metodlardan biri bo‟lib, bu metod orqali aniq bir psixologik xususiyat aniqlanadi. Tushuncha – narsa va xodisalarning muhim belgi va xususiyatlarini bitta so‟z yoki so‟zlar guruhi bilan ifodalashdan iborat tafakkurning mantiqiy shakli. Tushunish – biror narsaning ma‟nosi va ahamiyatini anglash qobiliyati, asosiy erishilgan natijasi. Tahlil – tafakkur qilish usuli, bunda murakkab obyektlar qismlarga bo‟linib o‟rganiladi. Taqqoslash – narsa va xodisalar o‟rtasidagi o‟xshashlik va tafovutlarni aniqlashga asoslangan fikrlash operasiyasi. Trening – mashq qilmoq, guruxlarda muloqotning samarali tashkil etish usuli bo‟lib, shaxsning muloqotga o‟rgatish va obro‟li bo‟lishini rivojlantirish maqsadida o‟tkaziladi. Temperament – shaxsning individual-psixologik xususiyatlari majmui bo‟lib, u kishida faoliyat va xulq-atvorning dinamik va emosional tomonlari bilan xarakterlanadi. Tobe shaxs – muloqot va boshqa jarayonlarda shaxsda ko‟nikuvchanlik, boshqa kishilarga bog‟liqlik, fikriga bo‟ysunish xususiyatlarining tarkib topishi. Umumlashtirish – voqyelikdagi narsa va xodislarni umumiy va muhim belgilariga qarab fikran birlashtirishdan iborat tafakkur jarayoni. Uyushganlik – guruh a‟zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari, bir-birlarining dunyoqarashlari, hayotiy prinsiplari, qadriyatlarini anglashlari. Ustanovka – yo‟nalish, kishining tevarak-atrofdagi odamlarga va obyektlarga nisbatan qanday munosabatda bo‟lish, ularni idrok qilish, ularga baho berish va ularga nisbatan harakatining tayyorlik xolati. Faoliyat – insongagina xos, ong bilan boshqariladigan ehtiyojlar tufayli paydo bo‟ladigan va tashqi olam bilan kishining o‟z-o‟zini bilishga, uni qayta qurishga yo‟naltirlgan faolligi. Faollik – tirik materiyaning umumiy xususiyati, tevarak muhit bilan o‟zaro ta‟sirda bo‟lishida namoyon bo‟ladi. Flegmatik – temperament turlaridan biri bo‟lib, harakatlar sekinligi, barqarorligi, emosional xolatlarning tashqi ko‟rinishlari kuchli emasligida namoyon bo‟ladi. Xarakter – kishidagi barqaror psixik xususiyatlarining individual birligi bo‟lib, shaxsning mehnatga, narsa va xodisalarga, o‟ziga va boshqa kishilarga munosabatlarida namoyon bo‟ladi. Harakat – maqsadga muvofiq yo‟naltirilib, ongli ravishda amalga oshiriladigan harakatlar yig‟indisi. H. Ongli faoliyatning tarkibiy qismlari va motivlaridan biridir. 157 Xulosa chiqarish – tafakkurning mantiqiy shakllaridan bo‟lib, bir qancha xukmlar asosida ma‟lum xulosa chiqariladi. X.ch. induktiv, deduktiv va analogik turlarga ajratiladi. Xolerik – temperament turi bo‟lib, xissiyot jo‟shqinligi, kayfiyatning tezda o‟zgarishi, hissiyotning muvozanatsizligi va umuman harakatchanligi bilan ajralib turishi xosdir. Shaxs – ijtimoiy munosabatlarga kiruvchi va ongli faoliyat bilan shug‟ullanuvchi betakror odam. Shaxs ijtimoiylashuvi - inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot-faoliyat jarayonida uni faol tarzda o‟zlashtirish jarayonidir. Shaxslararo munosabat – muloqot jarayonidagi o‟zaro ta‟sir etish natijasida ro‟y beradigan ijtimoiy- psixologik hodisalar. Shakllar – bevosita va bavosita tur bo‟lib, yuzma-yuz yoki vosita orqali amalga oshishi ko‟zda tutiladi. Shakllanganlik - odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bo‟lishi bilan bog‟liq psixologik jarayon. Shartli – odamlarning turli belgi, faoliyat shakllariga ko‟ra biror guruhga taalluqli deb qarash. Emotsiya – odam va hayvonlarning subyektiv ifodalangan ichki va tashqi qo‟zg‟oluvchilar ta‟siriga javob reaksiyasi. Egosentrizm – men, markaz ma‟nosida individualizm va egoizmning eng tuban turi. Ekstrovert shaxs – shaxsning xar qanday sharoit va xolatlarida o‟z ichida kechayotgan fikrlarini bayon etish ehtiyojining yuqoriligi. Empatiya – boshqa odamlarning psixik holatini tushunish qobiliyati. O‟qish – shaxsning bilim va faoliyat usullarini egallashga hamda uni mustahkam esda saqlab qolish jarayoni. O‟yin – faoliyat turlaridan biri bo‟lib, bolalarning kattalar faoliyatini, ish harakatlarini aks ettirishda ifodalanadigan va atrofni bilishga qaratilgan faoliyatdir. Qobiliyat – shaxsning ma‟lum faoliyatidagi muvaffaqiyatlarini va osonlik bilan biror faoliyatni egallay olishini ta‟minlaydigan individual psixologik xususiyati. Qiziqish – shaxsning o‟zi uchun qimmatli va yoqimli narsa yoki xodisalarga munosabati. Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|