O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus
Yüklə 3,28 Mb.
|
|
shoir — yangi dinni zarur poetik tarzda bayon etuvchi, kohin— Alloh bilan aloqada bo‘luvchi mukammal va betimsol inson bo‘lgan. Ta’kidlash joizki, islom dini tug‘ilayotganda yangi e’tiqodtashuvchilari, dastavval Muhammad va uning yaqin safdoshlari Abu Bakr, Umar, Usmon va Ali ham o‘z harakatlaridan shaxsiy manfaat kutishmagan. Bu ehtiroslar musulmonlarda shunday kuch namoyon qildiki, ular 636-yilda Vizantiyaga zarba berdilar, Sosoniylar bilan urushda Xuroson zabt etilgan bo‘lsa, mamlakatning Sharqiy qismi ixtiyoriy musulmon bo‘ldilar, ya’ni fath etildi. Nisbatan qisqa vaqt ichida Shimoliy Afrika va Yevropaning Janubiy hududi — Pirineya egallanib islomlashtirildi. Shu vaqtdan boshlab katta hududda islomiy qarashlar asosidagi umumiylik qaror topdi.Bu umumiylikning ma’naviy, siyosiy va iqtisodiy tarkibi o‘zaro mutanosiblikda tugal qaror topishini Yevropaning ko‘pgina sharqshunoslari IX—XIII asrlar bilan belgilaydi. Jumladan, avstriyalik olim Adam Mets «Musulmon renesansi» asarida islom dunyosi ko‘tarilishini shu davr bilan bog‘laydi.Musulmonlar o‘zlari yaratgan qadriyatlarni boshqalarga berish barobarida o‘zgaradigan falsafiy g‘oyalar ilmiy bilimlar va texnik vositalarni o‘zlashtirdilar. Alohida ta’kidlash joizki, islom dinimadaniyatni turli bo‘hronlardan himoyalaydigan o‘ziga xos «qalqon» vazifasini bajardi. Afrikadan Osiyoning markazigacha, Hindistondan Gibraltargacha bo‘lgan ulkan makonda xalqlar dinva til birligi asosida birlashdilarki, bu o‘zaro madaniy ta’sirni ancha kuchaytirdi.Islom dunyosidagi madaniy aloqalar rivoji ikki muhim jihat bilan izohlanadi: Birinchidan, musulmon mamlakatlarining Musulmonchilikning tarqalishi Islomiy sivilizatsiyaning boshlanishi Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon 99 geografik makonlari imkon bergan bo‘lsa, ikkinchidan, ayni shu islom dinidagi ichki salohiyat buni ta’minladi.1gullab-yashnashiga ko‘mak berdi. Nasroniy ozchilik Misr va O‘rta Yer dengizi sharqidagi mamlakatlarda sezilarli rol o‘ynaydi. Hindistonda indus va musulmonlar yonma-yon yashab keldilar.Turli dindagilar bir-biridan o‘rgandilar. Islom mahalliy an’analarni oyoqosti qilmadi, aksincha, turli diniy guruhlar o‘z madaniyatlarinirivojlantirishi va qo‘shnilari bilan muvaffaqiyatlarni baham ko‘rishi uchun sharoit yaratdi. Makkaga haj qilish xalqlar va madaniyatlarni yaqinlashtirgan. Bunda musulmonlarning yo‘li turli mamlakatlar orqali o‘tgani tufayli madaniyatning ko‘pgina namunalari bilan tanishish mumkin bo‘lgan va o‘zaro muloqotda bo‘lganlar hamda qaytib borganlaridan so‘ng o‘z yurtlarida ko‘rgan-kechirganlarini boshqalarga ham yetkazishgan. Umuman, hojilar barcha joylarda alohida hurmatga sazovor kishilar bo‘lgan. Arab tilini o‘rganish «Qur’oni karim»ni o‘qish uchun musulmonlarga zarurligidan kundalik muomalada, ilmiy-texnikaviy bilimlar almashuvida qulaylik tug‘dirgan. Yevropaliklardan farqli o‘laroq musulmonlar barcha joylarda bir-birini tushungan. Islom madaniyati rivojlanishining muhim omillaridan biri—bu tijoratga asoslangan dinamik iqtisodiyot bo‘lgan. Shahar bozorlari tufayli kengayib ketgan dengiz portlari uch qit’aning tutashgan joyi bo‘lgan islom mamlakatlarida mollar ayirboshlashda belgilovchi rol o‘ynagan. Hind okeani va O‘rta Yer dengizidagi savdo-sotiq musulmonlar qo‘lida bo‘lgan. Ular so‘nggi O‘rta asrlargacha, Yevropa savdosida ham hukmronlik qilgan. Islom sivilizatsiyasi tarkibida falsafa sohasida Antik dunyoda (Suqrot, Aflotun, Arastu) ishlab chiqilgan g‘oyalar omuxtaligida arab tilida ilgari surilgan ta’limotlarda ilohiy taqdir, iroda erkinligi kabi masalalar muhokama qilingan. Falsafa, adabiyotva san’at Amerika Qo‘shma Shtatlarida 1991-yilda nashr etilgan va ko‘pgina ingliz tili mamlakatlarida muvaffaqiyatlar bilan foydalanilayotgan tarix darsligida islom sivilizatsiyasi bo‘yicha maxsus paragraf ajratilgan. Jumladan, unda shunday yozilgan: «Islom dini aqidalaridan madaniyat rivojlanishi uchun, ayniqsa dunyoni idrok etish va turmush tarzining kamida to‘rtta xususiyati kelib chiqadi: musulmonlar boshqa dinlar va madaniyatlar bilan chiqishib keta oladi; ular Makkaga haj qilishlari lozim; Qur’onni o‘qish uchun ular arab tilini bilishlari lozim; bundan tashqari ular juda e’tiborli mashg‘ulot sifatida savdo-sotiqni yuksak qadrlaganlar».II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini 100 Musulmon adabiyotining yuksak rivojlanishi abbosiy xalifalar davrida sodir bo‘ldi. To‘g‘ri, islom diniga qadar ham arablarda ayniqsa, og‘zaki adabiyot, ommaviy she’riyat keng tarqalgan. Bular asosida arab adabiy tili qaror topdi. Qur’oni karim qiroatini egallaganlar tinglovchilarga ta’sir etib, ularni yig‘latish, qahrg‘azab uyg‘otish va hokazolarga qodir bo‘lishgan. Abbosiy xalifalarning ko‘pchiligi (masalan, Xorun ar-Rashid al-Ma’mun, Mutavvali) saroylarida shoirlar xizmat qilgan. Nasriyadabiyot na’munalaridan «Ming bir kecha» asari hisoblanadi.Arabcha shakldagi she’riyat islomiy hududda keng tarqalgan edi. Keyinroq fors va turkiy tillarda yozilgan adabiyot ma’naviy hayotda katta o‘rin tutdi. Jumladan, fors shoirlari Firdavsiy, Umar Xayyom, Hofiz Sheroziy, Shayx Sa’diy va boshqalar aruzda ijod qilib she’riyatning yuksak namunalarini yaratdilar. Qasida, doston, ruboiyot va hokazolar adabiy janr sifatida shakllandi. Turkiy adabiyot namunalari ham sivilizatsiyaviy maqomda bo‘lgan. Mahmud Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida turkiy tilshunoslik bilan birga og‘zaki she’riy namunalar, urf-odat qo‘shiqlari, xalq lirikasi, epik mazmundagi qismlar, maqollar va hokazolarning namunalari keltirilgan. Asar keyingi davr ijodkorlari faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatgan. San’atning turlari islomiy muhitda dastlab uncha rivojlanmagan bo‘lsa-da, keyinchalik imoratsozlikda, bezakchilikda, cholg‘uchilik va qo‘shiqchilikda ham muayyan qat’iylik darajasi saqlangan holda jiddiy o‘sish kuzatildi. Sharq musiqaviy asboblari musulmon Ispaniyasida, Lotin Amerikasidagi mustamlakalarda tarqaldi va hatto Shimoliy Amerika musiqa madaniyati rivojiga ham o‘z hissasini qo‘shdi. Intellektual faoliyat musulmon dunyosida tijoratchilar mollaridan kam bo‘lmagan darajada baholangan va aholi turmush tarzida har doim muhim o‘rin tutgan. «Olimning siyohi, — degan ekan Muhammad payg‘ambar — azob-uqubat tortgan inson qonidan muqaddasdir». Ko‘rinadiki, islom an’analarida aqliy mehnat yuqori baholangan va bu hol diniy farmoyishlar bilan mustahkamlangan.Musulmon olimlar va boshqa sivilizatsiyalarga mansub mamlakatlarda yaratilgan bilimlarni ham o‘rganib saqlab qolganlar,tarjima qilganlar va sharhlaganlar. Mustaqil ravishda o‘z izlanishlarida katta-katta muvaffaqqiyatlarga ham erishganlar.Islomiy dunyoqarash va turmush tarzining yuqorida keltirilgan xos jihatlari ma’naviyatning ta’lim, kitobatchilik va kutubxonachilik, Islomiy va dunyoviy bilimlar Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon falsafa, adabiyot, san’at, ilm-fan, tibbiyot kabi sohalariga belgilovchi ta’sir ko‘rsatdi. Islom mamlakatlarida o‘quvchilar grammatika, arifmetika,payg‘ambarlar hayoti tavsirnomalarini ham o‘rganishgan.Hozirgi universitetlar maqomida bo‘lgan madrasalarning dastlabkilari X asrda ochilgan edi. XII asrda Yaqin Sharq va Ispaniyada o‘nlab mashhur islomiy universitetlar faoliyat ko‘rsatgan. Ularda huquq, falsafa, tarix, geografiya, tabiiy fanlar, ilohiyotshunoslik va she’riyat o‘qitilgan. Arablar 704-yilda Samarqandda qog‘oz tayyorlash bilan birinchi marta tanishgan edilar. Buning sivilizatsiyaviy tomoni shunda bo‘ldiki, yozilgan asarlarning narxi arzonlashib, keng tarqaldi, kutubxonalar vujudga keldi. Xalifalik poytaxti Bag‘dodda chingiziy Xulaguxon bosqini arafasida 36 ta jamoat kutubxonasi, ko‘plab masjidlarda ham boy kitob jamlamalari bo‘lgan. Turli xil kitoblar Buxoro, Urganch, Marv kabi shaharlardagi kutubxonalarda ham ko‘plab to‘plangan. Islomiy sivilizatsiya doirasida jiddiy ilmiy ravnaqqa erishildi. Bu tasodifiy emas edi. Qur’oni Karimda «ilm» tushunchasi 750 marta, «aql» atamasi 50 marta qayd qilingan ekan. Yevropaliklar keyinroq tabiatshunoslik, tibbiyot, dengizchilik va boshqa sohalarda bu sivilizatsiyada erishilgan natijalardan ko‘p foydalandilar. Musulmon mamlakatlarida ilm-fan IX—XII asrlarda ayniqsa tez rivojlandi, gullab-yashnadi. Arablarda falakiyotshunoslik bilimlariga zo‘r ehtiyoj bo‘lgan. Ptolomeyning «Almagest» asari tarjima qilingan, xoldeylardan qolgan Xarron shahridagi observatoriya ishi davom ettirilgan. Abu Rayhon Beruniy (973—1048) Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi to‘g‘risidagi farazni aytib, uning kengligi va uzunligini aniq o‘lchadi. Islomiy geograflardan Al Ma’sudiy (900—957) Markaziy Osiyo,davomida Afrika, Osiyo va Yevropa bo‘yicha ko‘rgan-kechirganlarini batafsil yozib qoldirganlar. Beruniyning «Hindiston» asari ham XVIII asrgacha yagona manba bo‘lgan. 883-yilda xalifa al-Ma’mun topshirig‘iga ko‘ra xaritalar tuzilgan. Abdurahmon ibn Xaldun (1332—1406) «Jahon tarixi», «Tarix falsafasiga kirish», ko‘p jildli «Arablar, forslar, berberlar hamda ularga zamondosh bo‘lgan boshqa qudratli xalqlar tarixiga oid ma’lumotlar va namunalar to‘g‘risidagi ibratli kitob» asarlarini yozgan. U kishilar va millatlarning xatti-harakatlarini tushuntiradigan qonuniyatlar, sivilizatsiyalarning ravnaqi va halokati, II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini insonga muhitning ta’siri, moddiy omillarning kishilar turmushidagi o‘rni va hokazolar to‘g‘risida chuqur fikrlarni ilgari surgan. Ibn Xaldunni hozirgi sotsiologiyaning asoschisi deb hisoblashadi. Musulmon dunyosida matematika sohasida katta kashfiyotlar qilindi, arifmetika poyoniga yetkazildi. «Baytul Xikma»dagi olimlarga boshchilik qilgan Muhammad ibn Muso Xorazmiy (783—850) «Al-jabr va al-muqobala» asarida algebraning asosiy jihatlarini ifodalab bergan. Shu davrda trigonometriya ham vujudga keldi. «Sifr», «nol» kabi matematik tushunchalar arabcha bo‘lib, hozirgi fanda muhim o‘rin tutadi. Musulmon olimlari asoslagan kimyo ham ma’lum mavqega ega bo‘lgan. Ko‘pgina moddalar va jarayonlar ustida tajribalar o‘tkazgan olimlar umumiy sohaning tamoyillarini ifodalaydigan keng qamrovli nazariyalar yaratdilar.Bular o‘z navbatida tibbiyot rivojlanishiga jiddiy turtki bo‘ldi.Og‘riq qoldiruvchi moddalar yordamida birinchi marta islomiy tabiblar jarrohlik operatsiyalari o‘tkazganlar. Zakariya ar-Roziy (865—925) hatto chechak va qizamiqni samarali davolagan. Islom Sharqida dorishunoslar tayyorlaydigan o‘z davrida yagona bo‘lgan o‘quv yurti faoliyat ko‘rsatgan. Tabiblik qilish uchun tegishli sertifikat bo‘lishi tartibi o‘rnatilgan. Tabiblar iqlimning ta’siri, gigiyena va ovqatlanish muammolari bilan shug‘ullanishgan. Musulmon okulistlari ko‘z kasalliklarini jarrohlik yo‘li bilan davolaganlar. Ko‘z gavhari faoliyatini o‘rganish tibbiy optika rivojlanishiga katta turtki bo‘ldi. Abu Ali Ibn Sino (980—1037) nafaqat islomiy sivilizatsiya doirasida, balki insoniyat hayoti o‘rta asrlar davrida universal bilim sohibi bo‘lgan. Uning tibbiyotga oid 43 ta asar yozganligi ma’lum. «Tib qonunlari» asari Yevropada 600 yil davomida yagona yetuk qo‘llanma bo‘lgan. Bu asar ko‘p jihatlari bilan hozir ham o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
Ana’anaviylik tadrijiy rivojlanishni inkor qilmasa-da, ko‘pincha turg‘unlik omillaridan hisoblanadi. Masalan, Shimoliy Afrikaga o‘rta asrlarda bosqinchilar Shimoldan ham, Sharqdan ham kelmaganlar. Lekin bu yerda o‘z davrida cho‘qqiga ko‘tarilgan sivilizatsiya tushkunlikni chetlab o‘ta olmadi. Islomiy sivilizatsiya muayyan ichki sabablar (an’anaviylik) va tashqi — bosqinchilarning hujumlari ostida avvalgi holatini yo‘qotib bordi. Tabiiyki, bunday sharoitda inson zotiga hurmat, uning shaxsi bilan hisoblashish, huquqlari va sha’nini qonuniy himoyalash zarur darajada ta’minlanmas edi. Asosiy tushunchalar
sivilizatsiyaning ko‘pgina umumiyliklari nazarda tutilgan holda nomlanishi. Diniy bag‘rikenglik — islom dinida avval-boshdan g‘ayridinlarga nisbatan toqatlilik mavjud. Shunga ko‘ra ham islomiy mamlakatlarda aholining nasroniy, yahudiy va boshqa ko‘rinishdagi diniy ozchilik qadimdan yashab keladi. Ular dini, tili va ma’naviy madaniyatning boshqa jihatlarini saqlab qolganlar. Musulmon an’anaviyligi — Sharqda tabiiy va ijtimoiy-madaniy sabablarga ko‘ra davom etib kelayotgan jihat islom dinining ilk davri tartibotlarining bo‘rttirilishi tufayli ijtimoiy turg‘unlikni ifodalaydigan bo‘lib qoldi. Takrorlash uchun savollar 1. Payg‘ambarlik nima? 2. Islom sivilizatsiyasining o‘zidan oldingi sivilizatsiyalar bilan bog‘liqligi bormi? 3. Islom sivilizatsiyasining asosiy jihatlari chet el (AQSH) tarix fanida qanday ko‘rsatilgan? 4. Islom sivilizatsiyasi yutuqlarining hozirgi ahamiyati qanday? 5. Islom qadriyatlarini qanday tushunasiz? 6. Dunyoviy ilmlarga islomda munosabat? 7. Islom sivilizatsiyasining yemirilishi sabablarini gapiring. II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini 104 24-§. Tasavvuf Ulkan madaniy va tarixiy hodisa sifatida Jahon miqyosida barcha xalqlar ma’naviyatiga, dunyo rivojlanishi jarayonlarining hamma tomonlariga ta’sir ko‘rsatib kelayotgan jahoniy dinlardan bo‘lgan islomni o‘rganish uning ichida zohidlik harakati ko‘rinishida VIII asrning o‘rtalarida kurtak yoygan so‘fiylik yoki tasavvufni chuqur o‘rganmay turib amalga oshmaydi. Chunki yirik va ta’sirli falsafiy-teosofik oqim bo‘lgan tasavvuf o‘z ichiga diniy, adabiy fikr, tarix, mantiq, ruhshunoslik, kosmogoniya, biologiya, mifologiya hamda ilmiy tafakkur va boshqa ijodiy sohalar unsurini qamrab olgan edi. Movarounnahr — Turkiston Yaqin va O‘rta Sharq mintaqalari kabi so‘fiylik markazlaridan bo‘lgan. «So‘fiy» atamasining kelib chiqishi to‘g‘risida, jumladan, quyidagi nuqtayi nazar mavjud: Arabcha «suf» so‘zidan yasalgan bo‘lib, o‘zbek tilida jun, jundan to‘qilgan mato ma’nosini beradi. Yoinki, A. R. Beruniy «Osorul boqiya» asarida «faylasuf» so‘zining oxirgi bo‘g‘ini («suf»)dan olingan deydi va hokazo. «Sufiy» so‘zidan uning turli islohlari — «tasavvuf», «mutasavvuf » va hokazolar kelib chiqqan. Ummaviy xalifaligi davrida diniy amrlarni ado etishni har qanday dunyoviy ishlardan ustun qo‘ygan e’tiborli kishilarning bir qismi dinni himoya qilib kurashga otlangan bo‘lsalar, ikkinchi qismi esa, qanoat va zuhudni (undan «zohid» so‘zi kelib chiqqan) asosiy maqsad qilib, saroy ahli, boylar axloqiga qarshi norozilik bilan shug‘ullanganlar. Zohidlarning niyati Qur’onda va’da qilingan jannatga yetishish edi. Lekin buni ta’maning bir ko‘rinishi deb hisoblagan kishilar ham bor ediki, ular uchun yagona istak — bu Xudoning diydoridir. Bulardan ba’zilarining g‘aybdan bashorat beruvchi karomatlari, sirli mo‘jizalari atrofdagilarni hayratga solgan. Zohidlar yoki zohid so‘fiylar davri o‘rniga oriflik va oshiqlik davri kelgan. Tasavvufshunos mutaxassislar bu davrni IX asr o‘rtalaridan boshlangani va qator bosqichlarni bosib o‘tganligini ta’kidlaydilar. XIII—XIV asrlarda tasavvuf ham nazariy-ilmiy nuqtayi nazardan, ham amaliy harakatchilik nuqtayi nazaridan o‘zining yuksak cho‘qqisiga ko‘tariladi. Tasavvuf tarixi islom tarixi bilan birga rivojlanib, o‘ziga xos harakat sifatida islom madaniyatiga ulkan hissa bo‘lib qo‘shildi. Abdurahmon Jomiyning «Nafaxatul une minal hazarotul quds» «So‘fiy» atamasi to‘g‘risida Tasavvufning kelib chiqishi va tadriji Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon 105
asarida 664 ta so‘fiyning nomi zikr etiladi. Alisher Navoiyning ham «Nasoyimul muhabbat» asariga juda ko‘plab so‘fiylar kiritilgan. Shulardan 100 dan ortig‘rog‘i Turkistonda yetishib chiqqan buzurugvorlar hisoblanadi. Ko‘rinadiki, mohiyatan insonparvarlik g‘oyalari, Soflik, Haqiqat, Go‘zallik, Kamolot aqidalarini ifodalagan tasavvuf bir yo‘nalishdagi ta’limot bo‘lmagan, uning shox va shoxchalari ko‘p. So‘fiylarning mashhurlari ilohiy ma’rifatni egallash uchun o‘zining ruhiyaxloqiy kamolot yo‘lini — tariqatini maydonga keltirganlar. Markaziy Osiyoda Xo‘ja Ahmad Yassaviy (1166-yilda vafot etgan), Najmiddin Kubro (1145—1220) va Xo‘ja Bahouddin Naqshbandning (1318—1389) tariqatlari mintaqadan tashqarida ham keng tarqalgan edi. Tariqat ijtimoiy hodisa sifatida insoniyat rivojlanishiga xizmat qilgan. Tariqat asosida tasavvufning ideal tuzum haqidagi qarashlari vujudga kelgan. Masalan, Abdurahmon Jomiyning «Xiradnomayi Iskandariy» va Navoiyning «Saddi Iskandariy» dostonlarida solih kishilarning podshosiz jamiyati haqida gap boradi. Tasavvuf har bir insonni axloqiy tarbiyalash orqali bunday jamiyatga yetishish mumkin deb hisoblagan. Insonning haqiqat, adolat va poklikka erishish istaklari tasavvufda o‘z ifodasini topdiki, bular kuchli zavq va ishtiyoqni, Ishqni keltirib chiqaradi. Tasavvuf bo‘yicha, Parvardigor avval jabarut (buyuklik) olamini, keyin malaku (farishtalar) olamini, so‘ngra mulk (moddiy) olamini, va nihoyat inson talash olamini yaratgan. Ko‘ngil (ruh) shu olamlarni sayr etib insonga nuzul etadi va yana shu olamlar bo‘ylab uruj etadi (ko‘tariladi). Oqibatda Ruhning begonalashuvi va yana birlashuvidan bir doira yakun topadi. Bu doira olami Kubroni olami Sug‘ro — inson bilan bog‘laydi. Olami Sug‘ro — insonda olami Kubrodagi jami xususiyatlar mavjud. Tasavvufdagi o‘z-o‘zini takomillashtirish g‘oyasi, axloqiy yuksalish, ezgulik, xayr, himmat, mardlik haqidagi qarashlar butun musulmon olamiga keng tarqalib, katta ijtimoiy hodisaga aylangan edi. Darveshlar, so‘fiylar, shayxlar, valiysifat ruhoniylarni xalq juda hurmat qilgan. Ularga e’tiqod qo‘yish orqali Allohi taolo qudratini chuqurroq his qilgan. Amaliy turmushda odamlar shu darveshlar kabi qanoatli, halol bo‘lishga intilgan, nafsini tiygan. Shuning uchun ham tasavvufga ta’rif berganda, juda ko‘p shayxlar uni Ma’rifat yo‘lidagi tariqatlar O‘z-o‘zini takomillashtirish II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini 106 shaytoniy nafsni jilovlash, rahmoniy xislatlar kasb etishi lozim deb ko‘rsatganlar. Ko‘rinadiki, tasavvufning negizida chin insonparvarlik g‘oyasi, xalqning adolat haqidagi orzulari yotmaganda, u bunchalik keng tarqalmas, bunchalik ommalashib, ijod ahli qalbidan chuqur o‘rin olmasdi. Bir qator qaynoq va jozibali bir she’riyat yaratilishiga turtki bo‘lmas edi. So‘fiylik Ibn Sino tomonidan ham iliq qarshi olingan edi. Ibn Sino irfoniy bilish yo‘lini inkor etgan emas. Aksincha «Attayr», «Salamon va Absol» nomli asarlarida ramzlar orqali so‘fiyona ma’rifatga erishishni tasvirlaydi. «Risol fil ishq» asarida esa muhabbatni aynan irfoniy mazmunda talqin etgan. Umar Xayyom ruboiylari ichida ham so‘fiyona g‘oyalar ifodalangan. Shuning uchun aslida sof ratsionalizm tarafdori bo‘lgan olimlar ham tasavvufning orifona yo‘nalishini qabul qilganlar. Tasavvufda dunyoqarash bilan badiiy tafakkur baqamti rivojlangani kabi aqliy (ratsional) va vajdiy (irratsional) bilimlarni egallash ham mushtarak rivojlangan. Shu bois so‘fiy shoiri yoki olimi, deb nom chiqargan kishilarning asarlarida dunyoviy bilimlar, hikmat va donishmandlikning butun bir tizimi shakllandi. Masalan, Jaloliddin Rumiyning asarlarida qanchadan qancha donolik bor, qanchadan qancha insoniy muammolar tilga olinib, hanuz tozaligini yo‘qotmagan fikrlarni topish mumkin. Uning «Masnaviy ma’naviy» nomli olti daftardan iborat asari butun bir donolik qomusidir. Unda Sharq ruhiyati muammolari irfoniy ilmlar yutuqlari darajasida aks etgan. Keyinchalik G‘arbiy Yevropada tarqalgan insonparvarlik va komillikka doir qarashlar tizimining dastlabki tag-zaminini Rumiy falsafasida ko‘rsa bo‘ladi. Chunonchi, Rumiy birinchi bo‘lib, o‘z asarlarida olamning zarradan koinot qadar o‘zaro vobastaligi, bir-biri bilan tortilib turishi, oddiydan murakkab sari rivojlanishi, ziddiyatli, qaramaqarshi holatlari haqidagi fikrlarini bayon etgan edi. J.Rumiy ruhning ichki intizomi, fikrning paydo bo‘lishi va yo‘qolishi, tasavvur va tafakkur, xayol va borliqning o‘zaro ta’siri, inson mavjudligini aniqlaydigan belgilar, insonning aldanishi, yolg‘on tasavvurlar va chin bilim, tajriba va tahlil, juzv va qull, konkretlilik va mavhumlik, Haq sifati va odam sifati kabi yuzlab masalalar ustida mulohaza yuritgan. Yuqorida aytilganlardan ko‘rinadiki, tasavvuf Sharq tafakkurida muhim o‘rin egallagan, ma’naviyatni umuminsoniy qadriyatlar bilan yaxlit boyitishga benazir hissa bo‘lib qo‘shilgan. Dunyoqarash va badiiy ijod Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon 107
Asosiy tushunchalar oe Zohidlik (arabcha) — Olloh marhamatiga sazovor bo‘lish uchun dunyoviy lazzatlardan cheklanish. oe Vahdatul vujud (arabcha) — Ollohni yagona, abadiy deb tan olish. Bunga ko‘ra olam, narsa va hodisalar Olloh nuridir. Shunga ko‘ra unga muhabbat qo‘ymoq kerak. oe Vahdatul shuhud (arabcha) — Xudoning dunyoda va shaxsda namoyon bo‘lishi to‘g‘risida orifiy ta’limotning bosh tushunchasi. oe Olami Kubro (arabcha) — tasavvufda insonni o‘rab turgan borliq. oe Olami Sug‘ro (arabcha) — tasavvufda inson olamini ifodalaydigan tushuncha. Takrorlash uchun savollar 1. Tasavvuf qayerda, qachon va qaysi maqsadda kelib chiqqan? 2. Tasavvufning asosiy xususiyatlari qaysilar? 3. So‘fiylikda inson qanday tavsiflanadi? 4. So‘fiyona o‘z-o‘zini takomillashtirish nima? 5. Tasavvufda insonparvarlik g‘oyalari qanday ifodalangan?
erishilgan darajani hamda moddiy va ma’naviy qadriyatlarni o‘zlashtirish usulini ifodalaydigan tushuncha. oe Mehnat taqsimoti — inson individual sifatlarining rivojlanishi natijasida kishilar o‘rtasidagi faoliyat almashuvi va o‘zaro bog‘liqlikni anglatadigan tushuncha. oe Evrika – bilim. Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon 83 21-§. Sivilizatsiya va madaniyat Sivilizatsiyalarning insoniyat ilgarilama harakat bosqichlari ekanligi doirasida madaniyat hodisasi alohida o‘rin tutadi. Fransuz mutafakkiri J.J.Russo insonning tanasi va ruhi ehtiyojlari to‘g‘risida fikr yuritib, birinchisi qonunchilik, davlat tuzilishi, xavfsizlik tizimiga ehtiyoj sezganidek, ikkinchisi ham o‘zini takomillashtirish uchun madaniyatga, birinchi navbatda san’at va fanga bo‘lgan ehtiyojni qondirish kerak, deb ko‘rsatgan edi. Bu «madaniyat» va «sivilizatsiya» tushunchalarini farqlashning birinchisi bo‘lgan. I.Kant Yüklə 3,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|