O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta`lim

Dunyo transport tizimi ( ming km) (1950-1995 yillar)

Transport yo’llari turlari	1950	1979	1980	1990	1995	1995 yilda 1990 yilga nisbata n % xisobid a
Temir yo’l	1320	1340	1248	1210	1180	-89,9
SHundan: elektrlashtirilgan	60	125	164	193	200	3,3 m
Avtomobil yo’llari	15540	19700	22300	23600	24000	154,4
SHundan: qattiq koplamli	7645	12151	16000	20000	22000	2,8 m
takomillashgan	2920	5860	9210	11700	13000	4,5 m
Kemalar katnaydigan daryo va kanallar	560	525	540	544	550	-98,2
Neftь quvurlari	175	395	520	600	680	3,9 m
Magistral gaz quvurlari	186	545	760	900	1100	5,9 m
Xavo yo’llari	3300	5510	6900	7900	8500	2,6 m
Jami:	31706	46151	57642	66647	51210	162,50

9. jadval

Transport turlarida xalqaro yuk aylanmasi

Transport turlari	1950			1970			1980			1995			1995 yilda
	mlr d tFk m	%	mlr d tFk m		%	mlr d tFk m		%	ml rd tF k m		%	1950 yilga nisbatan % xisobida
Temir yo’l transporti	212 0	30, 8	547 0		18,9	690 9		14, 5	56 07		12, 0	2,6 m
Avtomobil transporti	516	7,5	231 5		8,0	328 8		6,9	48 13		10, 3	9,3 m
Ichki suv transporti	385	5,6	868		3,0	119 1		2,5	12 62		2, 7	3,5 m
Dengiz transporti	357 0	51, 9	181 45		62,7	321 64		67, 5	29 01 5		62, 1	8,1m
Neftь va neftь maxsulotlari quvuri	213	3,0	144 7		5,0	285 9		6,0	38 32		8, 2	18,0
Gaz quvurlari	76	1,1	666		2,3	119 1		2,5	21 49		4, 6	28,2
Xavo transporti	7	0,1	29		0,1	48		0,1	52		0, 1	7,4
Jami:	688 7	100	289 40		100	476 50		100 ,0	46 73 0		1 0 0	77,1

9. jadval

Xalqaro yo’lovchi aylanmasi (shaxarlarda yo’lovchi tashishdan tashqari)

Transport turlari	1950		1970		1980		1995		1995 yild a 1950 yilga nisbat an % xisobi da
	mlrd yFkm	%	mlrd yFkm	%	mlr d yFk m	%	mlrd yFkm	%
Temir yo’l transportida	655	25,8	1284	15,2	1680	11,8	1872	10,2	2,8 m
Avtomobil	1820	71,6	6533	77,2	11250	79,0	14551	79,3	8,0 m
transporti
SHundan: avtobusda	377	14,8	1411	16,7	2706	19,0	3486	19,0	9,2 m
engil avtomobilda	1443	56,8	5122	60,5	8544	60,0	11056	60,3	7,6 m
Ichki suv transportida	15	0,6	42	0,5	57	0,4	55	0,3	3,7 m
Dengiz transportida	20	0,8	25	0,3	43	0,3	37	0,2	1,8 m
Xavo transportida	30	2,2	566	6,7	1210	8,5	1835	10,1	61,0 m
Jami:	4360	171,6	14983	177,1	25490	179	32892	179,3	94,1

Temir yo’l transportining xissasi 25,8% dan 10,2% ga tushdi va xavo transporti xissasi 1,2% dan 10% ga yetdi va 2000 yilda xalqaro yo’lovchi aylanmasida temir yo’l transportidan o’tib ketdi.
Transportning barcha turlari bilan yiliga 100 mlrd.t.dan ortiq yuklar va 1 trln.dan ortiq yo’lovchi tashiladi. Xalqaro yo’lovchi aylanmasi 18-19 trln. pass.Fkm.ni va yuk aylanmasi esa 46-50 trln. tFkm.ni tashkil qiladi. Transport korxonalarida 110 mln.dan ortiq ishchi band.
Barcha aloqa yo’llari, transport vositalari va transport korxonalarining o’zaro uyg’unlashuvi transport tizimini tashkil etadi. Xar bir mamlakat va mintaqa o’zini transport tizimiga, transport to’rining konfiguratsiyasiga egadir. Transport to’ri konfiguratsiyasi: a) radial (bir markazli va ko’p markazli); b) radialь-aylanma; v) kenglik; g) meridional; d) shoxsimon yoki tarvakaylab ketgan ko’rinishlarga egadir.
Transport ishida milliy va makromintaqaviy farqlarni aniqlashda asosiy o’lchovlar quyidagilar: 1) ishlab chiqarishning transportga bog’liqligi, transport va ishlab chiqarish, xududning katta-kichikligi va konfiguratsiyasi nisbati; 2) aholining joylashish tiplari; urbanizatsiya darajasi va migratsiya sur’atini ifodalovchi aholi transporti xarakatchanligi;

3. 
   xo’jalik tizimini, ya’ni transport paradigmasini ifodalovchi yo’lovchi va yuk tashish nisbati; 4) na faqat transport tizimini, balki butun xo’jalik tizimini ifodalovchi transport ishlarida transport turlari nisbati.
   

Yuqoridagi o’lchovlar asosida dunyo mamlakatlarini uchta yirik gruppaga bulish mumkin: 1) Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar. 2) MDX va SHarqiy Yevropa mamalkatlari va 3) Rivojlanayotgan mamlakatlar. 1992 yilda xo’jalikning transport sig’imi (tkm ni 1 dol. YaIMda ifodalanishi) SHimoliy Amerikada 1,3 birlik, Farbiy Yevropada 0,3, Yaponiyada 0,4 birlik bo’lsa, Rossiyada 5,0 va SHarqiy Yevropa mamlakatlarida o’rtacha 1,5 bo’ldi. Raqamlardan ko’rinib turibdiki, xo’jalik tarmoq tarkibidagi transport sig’imi darajasi «og’ir» xom-ashyo ishlab chiqarish roli, mamlakatlarning ijtimoiy- iqtisodiy tiplariga bog’liq va xududlarning katta kichikligi esa nisbatan oz rol
o’ynaydi va buni Farbiy Yevropa va SHarqiy Yevropa mamlakatlari o’rtasidagi transport sig’imidagi keskin farq (5 marta) ko’rsatib turibdi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda bu 0,84 ni, Lotin Amerikasi mamlakatlarida esa 1,7 ni tashkil qiladi.
Aholining xarakatchanligi qarama-qarshi xususiyatga ega bo’lib, sanoati rivojlangan g’arb mamlakatlarida katta axamiyat kasb etadi. Aholi jon boshiga shaxarlararo yo’lovchi aylanmasi (ming yo’l-km) SHimoliy Amerikada 12,9, Farbiy Yevropada 8,5, Yaponiyada 6,3 bo’lsa Rossiyada 3,6 va SHarqiy Yevropa mamlakatlarida 2,9 ni tashkil qiladi. Aholining transport xarakatchanligi murakab ijtimoiy va iqtisodiy jarayon bo’lib, madaniy, siyosiy va demografik yo’nalishidagi omillar majmuasidan iboratdir.
Xarakatchanlik muammosi aholining avtomobillashuvi (avtomobil bilan ta’minlanganligi) masalasi bilan chambarchas bog’liqdir. Avtomobillashuvning o’sishi insoniyatning 50-yillardan keyin barqaror rivojlanish jarayoni bilan bog’liq xarakatchanlik darajasi va undagi farqlarni ifodalaydi. Bu ko’rsatkich rivojlanayotgan mamlakatlarda juda xilma-xil bo’lib, iqtisodiy qoloq mamlakatlar
- 0,65, SHimoliy Afrikada 2,0 va Lotin Amerikasida - 1,5 dan iborat.
Xo’jalik tizimida muxim tipologik o’lchov yuk va yo’lovchi tashish nisbati, ( tkm. «yuk» 1 yo’l.km tenglashtiriladi) bo’lib, taqqoslash juda shartlidir. Bunda ikki maxsulot yuk va yo’lovchi tashish xisobga olinadi. Bu nisbat AqSH da 1,2 teng ( ya’ni umumiy yuk aylanmasining absolyut miqdori shaxarlararo yo’lovchi aylanmasidan 1,2 marta ko’p ), Farbiy Yevropada 0,34, Yaponiyada 1,1, Rossiyada 7,8, SHarqiy Yevropada 3,53, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa 0,4 dan 2,5 gachani tashkil qiladi. Bu nisbatlar o’z navbatida mintaqalarda turizm va umuman rekreatsion soxalar rivojlanishga ta’sir qiladi.
Ma’lumotlarga qaraganda MDX doirasidagi mamlakatlarda mexnatda band bo’lgan aholining 50-90% mexnat ta’tili davrida xech qaerga dam olgani bormaydi. CHunki, aloqa yo’llarining yaxshi rivojlanmaganligi, avtomobilda yo’lovchi tashish darajasining pastligi (avtobus va yengil avtomobil) mavjud
ijtimoiy-iqtisodiy muammolar rekreatsion soxalar rivojlanishiga to’g’anoq bo’lmoqda.
Yuk tashishdagi transport turlari nisbati xo’jalik tarmoqlaridagi yuklar tarkibi va ishlab chiqarishning xududiy kontsentratsiyasini ifodalaydi. Sanoati rivojlangan Farb va SHarq mamlakatlari xissasiga dunyo ichki (okean trassalaridan tashqari) yuk aylanmasining 80% to’g’ri keladi va bu ikki gurux mamlakatlariga teng bo’linadi. Ammo, bu nisbat transport turlari o’rtasida turlichadir.
Umuman, g’arb mamlakatlari yuk aylanmasida temir yo’l transporti xissasiga 18,7%, avtomobilь transportiga 44,4%, qolgan ichki suv, dengiz kabotaji va quvur transportiga 36,9% to’g’ri keladi. MDX va SHarqiy Yevropa mamlakatlari yuk aylanmasida temir yo’l xissasiga o’rtacha 62%, avtomobilь transporti xissasiga 9%, SHimoliy Amerika yuk aylanmasida temir yo’l avtomobilь transporti xissalari deyarli teng, Rossiyada mos ravishda 46 va 9% to’g’ri keladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda temir yo’l, avtomobilь va quvur transportiga ichki yuk aylanmasi o’rtacha 1F3 qismi (Lotin Amerikasida bir muncha yuqori 65% bo’lsa, Osiyoda pastroq) to’g’ri keladi.
Xavo trasnportidagi yuk aylanmasining 90% iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar xissasiga to’g’ri keladi.

9.