O'zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’limi vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

6. Zinapoya
O‘qituvchi doskaga zinapoya rasmini chizadi va unga pastdan yuqori tomonga qiyinligi ortib boradigan tartibda sonlar yozadi,
Masalan:



O‘qituvchi: – Bolalar, kim birinchi zinaga chiqadi?
Juda ko‘p bolalar qo‘l ko‘tarishadi. O‘qituvchi bir o‘quvchidan so‘raydi:
– Ikkinchi zinaga kim chiqadi?
Yana bir o‘quvchidan so‘raydi va hokazo.
Oxirgi zinaga yetib borgan o‘quvchini o‘qituvchi g‘olib deb hisoblaydi va baho bilan rag‘batlantiradi.

8. 
   Zanjirband hisob
   

O`qituvchi doskaga o`zun bir misolni, har bir yangi amal oldida sal to`xtab yozadi: (5x7+46):9x7=
O`qituvchi tenglik ishorasi qo`ygan vaqtda o`quvchilarning ko`pchilida javob tayyor bo`lishi kerak.

8. 
   To`dirish usuli.
   

O`quvchi doskaga 100 sonini qo`yadi va bundan keyin birin ketin bir necha sonni aytadi o`quvchilar 100 ga to`ldiruvchi sonlarni aytib berishlari kerak.
12. Kvadratni to`ldirish.
Kvadrat ichidagi va u kataklarga bo`linadi. Bir qator sonlar beriladi. Masakan:
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, bu sonlar kvadratning kataklariga bittadan shunday joylashtirish kerakki, ham garezantal ,ham vertikal qatorlardagi sonlarning 15- bo`lsin.

2	9	4
7	5	3
6	1	8

14. O`qituvchi doskaga doir chizib ichiga son bilan amal ishorasi, tashqarisiga esa sonlar yozadi.

Chizg‘ich bilan har qaysi sonni ko‘rsatadi, bolalar esa ko‘rsatilgan amalni yoddan bajaradilar.

O‘qituvchi tomonidan boshqa jadvallar bo‘yicha ham tez hisobni amalga oshirish mumkin.
Tez hisobla

_3  4  5_ 2  8 

_7  6  2_ : 4  9 
_12  44_ : 7  25 
460  80 13  26 

2. 
   Maktabda tez (chaqqon) og`zaki hisoblashni o`stirish mashg`ulotlarini tashkil qilish.
   

Og`zaki hisob mashg`ulotida o`qituvchi stol, partalar ustidan hamma narsani olib qo`yishni taklif qiladi. Og`zaki hisob vaqtida tamoman tinchlik hosil qilish kerak, bolalarning ko`z oldida, ularning diqqatini hisobdan alahsitadigan hech narsa bo`lmasin.
O`qituvchi kerak bo`ladigan misollarni chaqqonlik bilan saylab ola bilishi va masalalarni tez tuzib olishi kerak;
Buning uchun u darsga tayyorlanish, misol va masalalarnioldindan tanlab qo`yishi va ularni esda saqlashi lozim.
Og`zaki hisob vaqtida o`qituvchi kitob yoki konspektdan kamroq foydalansin. Shuning uchun misollarni tanlashda qat`iy tartib kerak. O`qituvchi, usul texnikasining o`quvchilar tomonidan yaxshi o`zlashtirilganligiga ishonch hosil qilish uchun qo`llaniladigan usullarni hisobga boshlash oldidan, takrorlashi kerak.
O`qituvchi misol yoki masalani butun sinfga shu darajada shoshilmasdan aytib beradiki, shu vaqt ichida bolalar ko`rsatilgan hamma bajarib chiqishga ulguradigan bo`lsin va bundan keyin natijalarni bir-ikki o`quvchidan so`rab oladi. Ushbu 5x14+280 misolni hisoblashni o`quvchilarga quyidagi formada berish mumkin:
5 ni 14 marta oling.
(bolalar shu amalni bajarib olarlik qadar vaqt to`xtab turiladi), chiqqan natijaga 280 ni qo`shing (yana shunday to`xtalish), hosil bo`lgan sonning yettidan bir bo`lagini toping.
Qancha bo`ladi?
Misollarni o`qiganda har bir amalni ayrim amallarning qanday tartibda bajarilishi lozim bo`lsa, shu tartib bilan o`qib berish kerak.
Masalan: 12x(54-29)+(9x17) Ifodani shunday o`qish kerak:
54 dan 29 ni oling, shu ayirmaga 12 ni ko`paytiring keyin 9 ni 17 ga ko`paytiring va bu ko`paytmani birinchi ko`paytma bilan qo`shing. Berilgan misol o`qituvchi tomonidan ham takrorlanmasin, aks holda takrorlab aytish bolalarning diqqatini bo`shashtiradi.
Bolalar tezroq hisoblay ola boshlagan sari oradagi to`xtalishlar qisqara boradi. Agar boshda I-II sinfda 2-3 bo`g`inli mashqlarni 4-5 sekundlik to`xtaishlar (pauzalar) bilan berish kerak bo`lsa, keyin III sinfda 7-8 bo`g`inli mashqlar 2-sekundlik pauzalar bilan berilishi mumkin.

Pauzalarning uzoqligi berilgan bo`g`inni hisoblab chiqish uchun kerak bo`lgan o`rtacha vaqtga munosib qilinsin. Keragidan uzun pauzalar, topilgan javobni uzoq vaqt esda tutib turishga majbur etib, tez charchatadi, juda qisqa pauzalar ham shu natijaga oboradi, chunki javobni hisoblab olishga ulgurmagan o`quvchilarga amallarni asta-sekin ko`payib boradigan misollarning o`zlarini yodda saqlab borishga to`g`ri keladi.

Oxirgi pauzadan so`ng o`qituvchi butun sinfga bunday so`roqni beradi: “Qancha hosil bo`ldi?” Ayrim o`quvchilarni so`rab va 3-4 o`quvchidan to`g`ri javob olgandan keyin, o`ituvchi butun sinfga qarab so`raydi: “kimda boshqacha javob chiqdi?”.
Misollarni hisoblab chiqqanda ham, masalalarni yechgandagidek, hamma bolalar baravar hisoblay olmaydi: birovlari natijani tezroq, ikkinchilari sekinroq topadi, uchinchilari esa bironta bo`g`inda adashib qoladilar va hisoblashni oxirigacha bajarmaydilar. Agr to`g`ri javoblar 50 % dan kam bo`lsa , bu hol mashqning o`quvchilar kuchiga muvofiq qilib berilmaganligini ko`rsatadi va o`qituvchi uni hisobga olishi kerak.
Tez hisoblashga doir mashqlar qilish uchun o`zaro bog`langan, ya`ni har birining izlagani o`zining ketidan keladigan masalaning berilganlaridan biri bo`lib keladigan, bir nechta sodda masalalardan tashkil qilinishi mumkin bo`lgan masalalar ham berilishi zarur:
Masalan: maktab bog`ida 27-(skameyka) o`rindiq bo`lib, har biriga 9 tadan bola o`tiripti.
Hamma o`rindiqlarda nechta bola bor? (O`qituvchi bolalarga javobni aytmaslikni, esda saqlashni taklif qiladi).
Keyin 39 bola turdi va bog`dan chiqib ketdi.
Nechta bola qoldi (javobni esda saqlanadi). Qolgan bolalar baravardan 4 gruppaga bo`linishdi va o`yinga boshlashdi. Har bir gruppaga nechta bola bor?
Dastlab bolalarga butun masalani o`qib, keyin uni bo`laklarga bo`lib pauza bilan, lekin har bir bo`lakdan so`ng so`roq qo`ymasdan o`qish va oxirida javobni so`rash mumkin.
Tartibga solinmagan murakkab masalalarni yechish vaqtida sonli ma`lumotlarni doskaga yozib borish mumkin, biroq hisoblashlar og`zaki bajariladi.
Ko`rgazmali qurollar va didaktik materiallar.
O`qituvchi og`zaki hisobni masala yoki misolni aytibgina (yozdirmasdan) berganida, bolalarda faqat eshitish xotirasi taraqqiy qiladi. Og`zaki hisob mashg`ulotlarining formasini turlantirishi va ko`rish xotirasini taraqqiy qildirish uchun o`qituvchi vaqti-vaqti bilan og`zaki hisobni jimlikda o`tkazishi kerak.
Bu vaqtda misol yoki masalani o`qituvchi sinf doskasiga yozadi, bolalar esa uni og`zaki hisoblab javobini aytib beradi.
Doskaga yozib berish ko`p vaqtni oladi, shu sababdan eshitish va ko`z xotiralarini taraqqiy qildirish ishlarini navbatlashtirish uchun jadvallar va hisob figuralari yaxshi yordam beradi.

1. 
   Shaxor-Troskiy jadvali.
   

Bu jadval “yoddan” hisoblashda sinf mashqlar uchun mo`ljallangan

1	2	3	4		5	6		7	8		9
13		14		15			11			16		19
10		20		21			24			27		26
40		50		60			70			80		90
36		49		64			81			91		93
23		37		43			59			97		73
75		68		66			62			69		38
56		91		57			51			68		78
111		117		119			121			121		144

Jadvalni devorga osib qo^zish kerak jadval bo`yicha og`zaki hisoblash paytlarida hamma o`quvchilar jadvalga qarab o`tirishadi. Jadvaldagi sonlari ko`rsatish uchun o`quvchi bir tayoqcha oladi vako`rsatilgan sonlarning hammasini qo`shish, yoki aytish, yoki oldingi ikkitasini qushish, uchunchisini ayirish, to`rtinchisini qo`shish vahokozo.

O`quvchi biror sonni ko`rsatib “qushing” diydi-da ikkinchi sonni ko`rsatadi, keyin yana muvofiq bir sonni ko`rsatib “ko`paytiring” deb aytish mumkun va hokozo.
O`quvchilarning nima qilish kerak ekanligi haqida o`qituvchi tomonidan berilgan ovozsiz yoki qisqacha ko`rsatmalar o`quvchilarning diqqatini tarbiyalash uchun zo` ahamiyatga egadir.
Masalan: (o`quvchilar og`zaki bajaradilar). [((117-37):2-15)x4+80]:90=
Jadvalni kim aytadi.
Bir necha o`quvchi qo`l ko`taradi. O`qituvchi natijani bilish kerak.



Bu siferblat ham og`zaki hisob uchun qilingan. Bu siferblat kartondan yoki fanerdan yasaladi; uning ikki yog`iga ham bir hil raqamlar yoziladi; siferblat orqali ikki strelkali bir o`q o`tkaziladi strelkalar o`qqa shunday o`rnatilgan bo`ladiki, biri siferblatning oldingi tomonida bir sonni ko`rsatganda, ikkinchisi huddi shu sonni orqasida, o`qituvchiga qaragan yog`iga ko`rsatadi. Strelkani aylantirish uchun, siferblatning orqa tomonidan o`q ichiga yog`ochdan ishlangan domaloq bir dastani qo`zg`almaydigan qilib o`rnatilgan.
Qo`shiladigan, ayiriladigan, ko`paytiriladigan yoki bo`linadigan ikkinchi sonimiz bir xonali son bo`lgan hollarda siferblat foydali bo`ladi. Qaysi sonni qo`shiluvchi, ayiriluvchi vahokozo qilib olishni strelka ko`rsatib turadi.
Pifagorning ko`paytirish jadvali.

2	4	6	8	10	12	14	16	18
3	6	9	12	15	18	21	24	27
4	8	12	16	20	24	28	32	36
5	10	15	20	25	30	35	40	45
6	12	18	24	30	36	42	48	54
7	14	21	28	35	42	49	56	63
8	16	24	32	40	48	56	64	72
9	18	27	36	45	54	63	72	81

Bolalarni jadvaldan foydalanishga o`rgatish kerak: 6x7 raqami bilan boshlangan yo`ldan yuzgiza boshlab, ustiga 7 raqami yozilgan ustunchaning shu yo`l bilan kesishgan joyda turgan songacha yurgizish kerak. O`quvchilar bir xonali sonlarni ko`paytishda og`zaki hisob malakalarini tezroq egallashi uchun qo`yidagi qoidaga rioya qilish lozim.

O`quvchilar ikki qator kataklar chizib olib, har safar shundan shundan hosil bo`lgan to`g`rito`rtburchakda qancha katak borligini hisoblaydilar va masalan: “ikki marta olti-o`n ikki” deb ovoz bilan aytib beradilar, uch qatorni chizgandan keyin esa yana hisoblaydilar va “uch marta olti-o`n sakkiz” deb aytadilar pifagor jadvalidan shaxor troshiy jadvalidan foydalanganidek foydalanish ham
mumkin. Hisob figurasi
Hisob figurasi odatda bitta o‘zgarmas va bir nechta o‘zgaruvchi sonlardan iborat bo‘ladi. Bunda o‘qituvchi so‘z bilan Shoxor-Troskiy jadvalidan foydalanganda qilingandek, masalan, bo‘linuvchi deb aytib berish o‘rniga, o‘qituvchi uni ko‘rsatkich bilan ko‘rsatadi, o‘quvchilar esa darrov natijani hisoblaydi (bo‘luvchi o‘zgarmas son).

1. 
   Qo‘shish
   

1. 
   O‘zgarmas qo‘shiluvchi 29, qolgan sonlar esa o‘zgaruvchi qo‘shiluvchilar
   
   
   

2. 
   O‘zgarmas qo‘shiluvchi 99, qolgan sonlar esa o‘zgaruvchi qo‘shiluvchilar.
   

2. 
   Ayirish
   

1. 
   O‘zgarmas ayiriluvchi 46, qolgan sonlar esa o‘zgaruvchi kamayuvchilar.
   
   
   

2. 
   O‘zgarmas ayiriluvchi qolgan sonlar esa o‘zgaruvchi kamayuvchilar.
   

3. 
   Ko‘paytirish
   

1. 
   Ko‘paytirish jadvalini takrorlash. O‘zgarmas ko‘paytuvchi 7, qolgan sonlar esa – o‘zgaruvchi ko‘paytuvchilar.
   
   
   

2. 
   O‘zgarmas ko‘paytuvchi 25, qolgan sonlar esa o‘zgaruvchi ko‘paytuvchilar.
   

		92	36			20
			76
28			24					32
68	64	16				28	52	48
				х25
16			40					88
			48
		44	88			12

4. 
   Bo‘lish
   

1. 
   Bo‘lish jadvalini takrorlash. O‘zgarmas bo‘luvchi 9, qolganlarining hammasi – o‘zgaruvchi bo‘luvchilar.
   
2. 
   O‘zgarmas bo‘luvchi 12, qolgan sonlarning hammasi o‘zgaruvchi bo‘linuvchilar.
   
   
   

5. 
   Qiziqarli kvadratlar
   

Qiziqarli kvadaratlar bir necha turli bo`lishi mumkun. Ular ma`lum bir shartga muvofiq sonlarni tanlab olish bilan bolalarda og`zaki hisobga qiziqish to`g`diradi.

1. 
   katakchalardagi sonlarning gorizantal ham vertikal yo`nalishdagi yig`indilari baravar.
   

4	9	2
3	5	7
8	1	6

2. 
   kataklarning bir qismi sonlar bilan to`ldirilgan bir qismi esa bo`sh qoldirilgan kvadratlar. Hamma kataklarni to`dirish kerakki, kataklardagi sonlarni qatorasiga qo`yganda ham tikkasiga qo`shganda ham yig`indilar baravar bo`lsin.
   
   
   

Yig‘indi =15				Yig‘indi =11				Yig‘indi =19
2	7			2	3	6		3	1
9		1		5	4			4	3	2
4						3				2

v) Kataklari to‘ldirilmagan kvadrat va buning yonida shu kataklarni to‘ldirish uchun kerak bo‘ladigan sonlar yozilgan kvadratchalar yoki to‘garakchalar.

O‘quvchilarning ishi, to‘garakchalarda yoki kvadratchalarda yozilgan sonlarni bo‘sh kataklarga shunday joylashtirishdan iboratki, natijada qiziqarli kvadrat hosil bo‘lsin.

4	3	5
5	2	6
3	10	2

1. 
   Quyidagi qiziqarli kvadratlar shunday tuzilganki, katakchalardagi sonlarning gorizontal ham vertikal yo‘nalishdagi ko‘paytmalari teng.
   

60

4	3	5
5	2	6
3	10	2

2. 
   Kataklarni to‘ldirilmagan kvadrat va buning yonida shu kataklarni to‘ldirish uchun kerak bo‘ladigan sonlar yozilgan kvadratchalar yoki to‘garakchalar bo‘ladi. O‘quvchilarning ishi, kvadratchalarda yoki to‘garakchalarda berilgan sonlarni bo‘sh kataklarga shunday joylashtirishdan iboratki, natijada qiziqarli kvadrat hosil bo‘lsin.
   

Ishni yengillashtirish uchun kvadratning teskari yog‘iga, uning gorizontal va vetrtikal qatorlardagi sonlarning ko‘paytmasidan iborat bo‘lgan son yozib qo‘yiladi.

3.