O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Qo‘shimcha adabiyotlar

[2] — 120—22- betlar, [3] — 100—03- betlar,
[5] — 344—47- betlar, [7] — 613—17- betlar.
[8] — 393—94- betlar,

Nazorat uchun savollar

1. 
   Yorug‘likning tekis va diffuz qaytishini tushuntiring.
   
2. 
   Yorug‘likning qaytish qonunini ta’riflab bering.
   
3. 
   Ko‘zgu deb nimaga aytiladi?
   
4. 
   Ko‘zguda qachon haqiqiy tasvir hosil bo‘ladi?
   
5. 
   Ko‘zguda qachon mavhum tasvir hosil bo‘ladi?
   
6. 
   Yassi ko‘zguda qanday tasvir yuzaga keladi?
   

4- ma’ruza

Sferik ko‘zgular. Sferik ko‘zgularda tasvir yasash.
Sferik ko‘zgu formulasi.
Sferik ko‘zguning kattalashtirishi
Sferik ko‘zgular deb, sirti silliqlangan shar segmentidan iborat bo‘lgan ko‘zgularga aytiladi. Yorug‘lik nurining sferik sirtning ichki va tashqi sirtidan qaytishiga qarab sferik
ko‘zgular, mos ravishda, botiq va qa-
variq ko‘zgularga bo‘linadi. 14- rasmda botiq sferik ko‘zgu tasvirlangan. Shar sirtining C markazi ko‘zguning optik markazi, shar segmentining O uchi esa ko‘zguning qutbi deyiladi.
Ko‘zguning C optik markazidan

o‘tadigan har qanday nur ko‘zguning

13. 
    rasm.
    

1 9

optik o‘qi, sfera markazi Cdan va ko‘zgu qutbi O dan o‘tadigan CO optik o‘q ko‘zguning bosh optik o‘qi deyiladi. Faqat bosh optik o‘q yaqinida va optik o‘qqa kichik burchak ostida kelayotgan nurlar markaziy nurlar yoki paraksial nurlar deb ataladi.
Yorug‘lik chiqaruvchi S nuqtadan ko‘zgugacha bo‘lgan OS=d, shu nuqta tasviri S  dan ko‘zgugacha bo‘lgan OS  = f oraliq va sferik ko‘zgu radiusi OC = R orasidagi bog‘lanishni topaylik. Ravshanki,  — tushish burchagi bo‘ladi, chunki bu burchak tushayotgan nur va shar sirtiga perpendikular bo‘lgan MC =R radius orasida hosil bo‘ladi,   — qaytish burchagi. Uchburchakning tashqi burchagi to‘g‘risidagi teoremaga muvofiq SMC uchburchak uchun quyidagini yozish mumkin:
    
Xuddi shuningdek, S MC uchburchak uchun  =     bo‘ladi  =   ekanligini nazarga olib, quyidagi tenglikni hosil qilamiz:
2 =      (4.1)
Paraksial nurlar bilan ish ko‘rilayotgani uchun bu burchak- larning hammasi juda kichik bo‘ladi va ular uchun quyidagi taqribiy tengliklarni yozish mumkin:
^  tg^  ^h  ^h
S^P f

  tg =
h _ h _,

SP d

  tg =
h ₌ h _.

CP R

Burchaklarning bu qiymatlarini (4.1) ifodaga qo‘yib, h ga qisqartirib, quyidagi formulani hosil qilamiz:

1 _ 1 _ 2 _.
(4.2)

d f R
Bu formula S nuqtadan chiqayotgan boshqa nurlar uchun ham o‘rinlidir, shuning uchun barcha qaytgan nurlar S  nuqtada kesishadi, ya’ni S  nuqta S nuqtaning tasviri bo‘ladi. Agar d  

bo‘lsa, u holda
f  ^R
2
bo‘ladi, biroq d   bo‘lganda ko‘zguga

tushayotgan nurlar optik o‘qqa parallel, binobarin, bu nurlar
2 0

ko‘zgudan qaytgandan keyin bu o‘qni qutbdan nuqtada kesib o‘tadi (15- rasm).
^R masofadagi
2

Bu nuqta ko‘zguning fokusi deyiladi. Ko‘zguning qutbidan fokusigacha bo‘lgan masofa fokus masofasi deyiladi. Ko‘zguning fokusi orqali o‘tgan va optik o‘qqa perpendikular bo‘lgan tekislik ko‘zguning fokal tekisligi deyiladi.
Fokus masofasi F harfi bilan belgilanadi. Shunday qilib, sferik ko‘zguning F fokus masofasi ko‘zgu sferik radiusining yarmiga teng. Ko‘zguning fokus masofasi tushunchasidan foydalanib, (4.2) formulani quyidagicha yozish mumkin:

1 ₌ 1 ₊ 1 _.

(4.3)

F f d
Qavariq ko‘zgu bo‘lgan holda, optik o‘qqa parallel nurlar qaytgandan keyin sochiladi, bu nurlarning davomi ko‘zguning orqa tomonida optik o‘qni bir nuqtada kesib o‘tadi. Bu nuqta ko‘zguning mavhum fokusi deyiladi (16- rasm).
Yuqoridagi (4.3) formula sferik ko‘zgu formulasi deb yuritiladi. Sferik ko‘zgu formulasi tasvir va ko‘zguning fokusi haqiqiy bo‘lgan
1
hol uchun ko‘rsatiladi. Agar tasvir mavhum bo‘lsa, _f had, ko‘zgu
1
fokusi mavhum bo‘lsa, _f had oldilariga minus ishorasi qo‘yiladi.
Bunda F va f kattaliklarning o‘zi musbat deb hisoblanadi.

D = ¹ = ²

(4.4)

F R
kattalik ko‘zguning optik kuchi deb ataladi va fokus masofasi metr
(m) hisobida o‘lchanganda optik kuchi dioptriya (dptr) degan maxsus birlik bilan ifodalanadi:

^D  ^
1 1
^F  ^{ 1m}

 1D(dptr).

13.