O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

B
K
F
T
T
bu yerda:
K — absolyut namlik, mm simob ustuni bo‘yicha;
F — nam termometrning ko‘rsatishi bo‘yicha maksimal
namlik (jadvaldan olinadi);
Ò — quruq termometr ko‘rsatishi, °C;
Ò
1
— nam termometr ko‘rsatishi, °C;
B — tekshirish vaqtidagi barometr bosimi, mm simob us-
tunida. Òopilgan absolyut namlikni namlikka o‘tkazish
uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
1
1
=
100%,
K
F
K

bu yerda:
K
1
— nisbiy namlik, % hisobida;
K— absolyut namlik, mm simob ustunida;
F
1
— quruq termometrning harorati bo‘yicha maksimal nam-
lik (1- ilovadan) olinadi.
Havo harakati sezilmaydigan xonalardagi nisbiy havo nam-
ligini stansion psixrometr ko‘rsatkichi bo‘yicha hisoblash.
Aholi yashaydigan xonalarda nisbiy namlik 40—60% bo‘lishi
kerak.
Gigrograf 
Gigrograf 
Gigrograf 
Gigrograf 
Gigrograf — havo namligini uzluksiz qayd qilib boruvchi
asbob. Gigrografning asosiy qismi yog‘sizlantirilgan ayol sochi
yoki ot yoli bo‘lib, unga uzatkich mexanizmi yordamida chi-
zuvchi ko‘rsatkich ulanadi (7-rasm). Namlik o‘zgarganda soch
7-
7-
7-
7-
7- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Gigrograf.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

48
1-ÈËÎÂÀ
rt
e
m
o
mr
e
T
C°
,i
h
ci
kt
as
r‘
o
k
C
°
,i
h
ci
kt
as
r‘
o
k
rt
e
m
o
mr
et
m
a
N
2
1
3
1
4
1
5
1
6
1
7
1
8
1
9
1
0
2
1
2
2
2
3
2
4
2
5
2
3,
5
9,
5
6,
6
3,
7
0,
8
6,
8
3,
9
0,
0
1
6,
0
1
2,
1
1
8,
1
1
5,
2
1
1,
3
1
7,
3
1
7,
5
4,
6
1,
7
8,
7
5,
8
1,
9
9,
9
6,
0
1
2,
1
1
9,
1
1
5,
2
1
1,
3
1
8,
3
1
5,
4
1
0,
6
8,
6
5,
7
2,
8
0,
9
7,
9
4,
0
1
1,
1
1
8,
1
1
6,
2
1
2,
3
1
8,
3
1
5,
4
1
2,
5
1
4,
6
2,
7
0,
8
7,
8
4,
9
2,
0
1
9,
0
1
7,
1
1
4,
2
1
1,
3
1
8,
3
1
4,
4
1
2,
5
1
9,
5
1
8,
6
6,
7
4,
8
2,
9
9,
9
7,
0
1
4,
1
1
2,
2
1
9,
2
1
6,
3
1
4,
4
1
1,
5
1
5,
6
1
6,
6
1
2,
7
0,
8
8,
8
6,
9
3,
0
1
2,
1
1
9,
1
1
7,
2
1
4,
3
1
2,
4
1
0,
5
1
7,
5
1
7,
7
1
2,
7
1
6,
7
4,
8
2,
9
0,
0
1
8,
0
1
6,
1
1
4,
2
1
2,
3
1
0,
4
1
8,
4
1
6,
5
1
4,
6
1
8,
7
1
9,
7
1
0,
8
8,
8
7,
9
5,
0
1
3,
1
1
1,
2
1
9,
2
1
8,
3
1
5,
4
1
3,
5
1
1,
6
1
0,
7
1
4,
8
1
5,
8
1
4,
8
2,
9
1,
0
1
9,
0
1
8,
1
1
6,
2
1
4,
3
1
3,
4
1
1,
5
1
9,
5
1
7,
6
1
6,
7
1
0,
9
1
2,
9
1
7,
8
6,
9
5,
0
1
4,
1
1
2,
2
1
0,
3
1
9,
3
1
8,
4
1
6,
5
1
5,
6
1
3,
7
1
2,
8
1
6,
9
1
8,
9
1
1,
9
0,
0
1
9,
0
1
8,
1
1
6,
2
1
5,
3
1
4,
4
1
3,
5
1
1,
6
1
1,
7
1
9,
7
1
8,
8
1
1,
0
2
5,
0
2
5,
9
4,
0
1
3,
1
1
2,
2
1
1,
3
1
9,
3
1
8,
4
1
7,
5
1
6,
6
1
5,
7
1
4,
8
1
3,
9
1
7,
0
2
2,
1
2
9,
9
8,
0
1
7,
1
1
6,
2
1
5,
3
1
4,
4
1
3,
5
1
2,
6
1
1,
7
1
0,
8
1
9,
8
1
8,
9
1
3,
1
2
7,
1
2
%
,
ki
l
m
a
n
yi
bs
i
N0
15
10
25
20
35
30
45
40
55
50
65
60
7
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

49
tolasi uzayadi yoki qisqaradi. Nam-
likning o‘zgarishi soat mexanizmi
qo‘zg‘almas o‘q atrofida aylanib
turadigan barabanga o‘ralgan qog‘oz
lentadagi richag uchiga o‘rnatilgan
chizg‘ich yordamida uzluksiz chi-
ziladi, barabanning aylanish dav-
riga ko‘ra, gigrograflar sutkali va
haftali bo‘ladi.
Havo harakati.
Havo harakati.
Havo harakati.
Havo harakati.
Havo harakati. Havo harakatini
O‘rta Osiyo iqlimi sharoitida aniq-
lash muhim gigiyenik ahamiyatga
ega. U turar joy, ko‘cha, binolar
atmosfera havosining tibbiy tozala-
nishini ta’minlaydi.
Havo harorati yuqori bo‘lganda shamol ortiqcha issiqlikni
haydaydi. Past haroratli sharoitlarda esa shamolning salbiy ta’siri
ortadi.
Sanitariya amaliyotida havo yo‘nalish tezligi, asosan, qanot-
li va kosachali anemometrlar yordamida aniqlanadi.
Qanotli anemometr
Qanotli anemometr
Qanotli anemometr
Qanotli anemometr
Qanotli anemometr shamolda harakatga keluvchi o‘qqa
o‘rnatilgan qanotlardan iborat (8-rasm). Qanotlar harakati
natijasida aylantiriladigan o‘q ko‘rsatkichni harakatga keltirishi
tufayli havoning yo‘nalish tezligi siferblatda ifodalanadi. Bu-
ning uchun asbobni ishlatishdan oldin siferblat ko‘rsatkich-
laridagi son yozib olinadi, ma’lum vaqt asbob ishlatilgach,
so‘nggi ko‘rsatkichdan oldingisi ayrilib, sekundlarga bo‘linadi,
olingan raqam havo harakat tezligini sekundlarda ifodalaydi.
Qanotli anemometrlar yordamida tezlanishi 0,3 dan 12 m/sek
bo‘lgan havo yo‘nalishini aniqlash mumkin.
Kosachali anemometr.
Kosachali anemometr.
Kosachali anemometr.
Kosachali anemometr.
Kosachali anemometr. Bu usulda havo yo‘nalish tezligini
aniqlash qanotli anemometrdan aylanuvchi o‘qqa qanotlar
o‘rniga kosachalar o‘rnatilishi bilan farqlanadi. Kosachali ane-
mometrda tezligi sekundiga 1 dan 20 m bo‘lgan havo yo‘nalishini
aniqlash mumkin (9-rasm). Yopiq xonalarda havoning kichik
harakat tezligini aniqlash uchun (0,1—0,2 m/sek gacha) kata-
termometrdan foydalaniladi (10-rasm).
Havoning sovitish xususiyatini aniqlash uchun katater-
mometr asbobining yuqori rezervuarini ichidagi spirt 1/2 —
1/3 hajmiga ko‘tarilgunicha suv hammomida isitiladi, so‘ngra
8-
8-
8-
8-
8- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Qanotli
anemometr.
4 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

50
ho‘llangan qismini quruq qilib artib tekshirilayotgan joyga—
shtativga o‘rnatiladi va naychadagi (spirtning ko‘rsatkichi 38°
dan 35° ga qadar tushish vaqti) sekundlarda belgilanadi. Kata-
termometrlarning sovish tezligi (mkal-sm
2
/sek) havoning so-
vitish xususiyatini ifodalaydi. Bu quyidagi formula yordamida
aniqlanadi:
=
F
a
H
,
bu yerda:
F — katatermometr omili (o‘zgarmas kattalik);
a — naychadagi spirt ko‘rsatkichi, 38° dan 35° ga qadar
tushish vaqti sekundlarda ifodalanadi.
H ni va atrofdagi havo harorat tezligini bilgan holda em-
pirik topilgan formula yordamida xonadagi harakat tezligini aniq-
lash mumkin.


2
0,20
=
H
Q
V

1m/sek gacha bo‘lgan havo tezligi uchun




2
0,13
H
Q
V
1m/sek dan yuqori bo‘lgan havo tezligi
u c h u n
0,47
9-
9-
9-
9-
9- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Kosachali
anemometr.
10-
10-
10-
10-
10- rasm.
rasm.
rasm.
rasm.
rasm.
Katatermometr.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

51
Bu yerda:
V — havoning harakat tezligi, m/sek,
H — quruq katatermometrning sovish tezligi
mkal/sm
2
/sek;
Q — odamning tana harorati 36,5° bilan tashqi
muhit harorati orasidagi farq;
0,20—0,40—0,13—0,47— empirik koeffitsient-
l a r .
Yopiq xonalarda, davolash profilaktoriylarida va muassa-
salarida havoning harakat tezligi 0,2—0,4 m/sek orasida bo‘lishi
kerak.
Havo harakati tezligining me’yori, asosan, xonaning ha-
roratiga ko‘ra belgilanadi. Òurar joy xonalarida havo harakati-
ning tezligi 0,1 — 0,3 m/sek, sport zallarida 0,5 m/sek gacha,
ishlab chiqarishda va issiq sexlarda 1—1,5 m/sek gacha me’yor
bo‘lib hisoblanadi.
Gigiyenik nuqtayi nazardan qulay deb shunday harorat,
nisbiy namlik tezligi va boshqa ko‘rsatkichlarga aytiladiki, hosil
qilingan bunday sharoitlarda organizmda issiqlik almashinuvi va
fiziologik faoliyat me’yorida kechadi. Bunday mikroiqlim kom-
kom-
kom-
kom-
kom-
fort zona
fort zona
fort zona
fort zona
fort zona deb ataladi.
Komfort zona (kattalar uchun) havo harorati 17—18°C,
nisbiy namligi 40—60 % va havo yo‘nalish tezligi 0,1 m/sek
bo‘lishi kerak. Yangi tug‘ilgan bolalar uchun havo harorati qish
faslida 24—25°, bahor va kuz fasllarida 21—22°, yoz faslida esa
18—19° atrofida, nisbiy namligi qanday fasl bo‘lishidan qat’iy
nazar 40—60%,havo yo‘nalish tezligi 0,1—0,2 m/sek atrofida
bo‘lgani ma’qul.
2. A
2. A
2. A
2. A
2. Atmosfera bosimini aniqlash
tmosfera bosimini aniqlash
tmosfera bosimini aniqlash
tmosfera bosimini aniqlash
tmosfera bosimini aniqlash
Atmosfera bosimini simobli, metalli barometrlar hamda
barograflar yordamida aniqlash mumkin.
1. Simobli barometr. 
Simobli barometr. 
Simobli barometr. 
Simobli barometr. 
Simobli barometr. Asbob vertikal holatda o‘rnatilib, ustki
qismi berk, pastki qismi esa simob solingan kosachaga tutash-
tirilgan shisha naychadan iborat bo‘ladi. Bosimni o‘lchashdan
oldin simob ustuni maxsus ventil yordamida „0“ ko‘rsatkichiga
tenglanadi. Simobning naycha bo‘ylab ko‘tarilishi, atmosfera
bosimini shkala ko‘rsatkichi orqali ifodalaydi (11-rasm).
Simobli barometrni tashqi muhit haroratining o‘zgarishiga
qarab to‘g‘rilab turish kerak, chunki haroratning ko‘tarilishi
simobning kengayishiga, bu esa, o‘z navbatida, simobning nay-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

52
cha orqali ko‘tarilishiga olib keladi. Bundan
tashqari, shkalaning kengayish koeffitsientini ham
hisobga olish zarur. Barometr ko‘rsatkichini
to‘g‘rilash simobning kengayish koeffitsientiga
0,000163 hamda termometr ko‘rsatkichiga
ko‘paytirish yo‘li bilan topiladi.
Barometr ko‘rsatkichidan to‘g‘rilash ko‘rsat-
kichi olinadi, agar termometr ko‘rsatkichi mus-
bat bo‘lsa, qo‘shiladi, termometr ko‘rsatkichi
manfiy bo‘lsa, ayriladi.
Misol.
Misol.
Misol.
Misol.
Misol. Barometr ko‘rsatishi 755 mm simob
ustuniga teng, havo harorati 20° bo‘lganda tuza-
tishni topish uchun olingan ma’lumotlar ko‘paytiriladi.
755
×
0,000163
×
×
20=2,46. Shunday qilib, to‘g‘rilash 2,46 ga
teng.
Barometr ko‘rsatkichidan to‘g‘rilash ko‘rsatkichi ayrilsa,
haqiqiy atmosfera bosimi topiladi:
755–2,46 = 752,54,
demak, atmosfera bosimi tekshirilgan sathda 752,54 mm simob
ustuniga teng.
2. Metalli barometrlar
Metalli barometrlar
Metalli barometrlar
Metalli barometrlar
Metalli barometrlar (aneroidlar). Asbob devorlari yupqa
metalldan yasalgan quticha shaklida bo‘lib (12-rasm), quticha
ichida bosimni sezuvchi bo‘shliq hosil qilinadi. Atmosfera bosimi-
ning o‘zgarishi tufayli, quticha devorlari ko‘tariladi yoki pucha-
11-
11-
11-
11-
11- rasm.
rasm.
rasm.
rasm.
rasm.
Simobli
barometr.
A
A
A
A
A
B
B
B
B
B
C
C
C
C
C
12-
12-
12-
12-
12- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Metalli
barometr.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

53
yadi. Bunday o‘zgarish richag sistemasi orqali siferblatga
o‘rnatilgan ko‘rsatkichni harakatga keltiradi va atmosfera
bosimini simob ustunini mm larda ifodalovchi raqamlarda belgi-
laydi.
3. Barograf
Barograf
Barograf
Barograf
Barograf (o‘zi yozuvchi) atmosfera bosimini avtomatik
holda aniqlash maqsadida o‘zi yozuvchi barograflardan foydala-
niladi (13-rasm).
Metalldan yasalgan qutichalar asbobning sezuvchi qismi
hisoblanadi.
Atmosfera bosimining o‘zgarishi tufayli, qutichalar shak-
lini o‘zgartiradi, u tortilib, richagni harakatga keltiradi.
Harakatga kelgan richag avtomatik holatda aylanuvchi bara-
banga o‘ralgan qog‘ozda atmosfera bosimini bildiruvchi chiziqlarni
ifodalaydi.
N
N
N
N
Nazorat uchun savollar
azorat uchun savollar
azorat uchun savollar
azorat uchun savollar
azorat uchun savollar
1.
1.
1.
1.
1. Havoning gigiyenik ahamiyati nimalardan iborat?
2.
2.
2.
2.
2. Havoning kimyoviy tarkibi qaysi gazlardan tarkib topgan?
3.
3.
3.
3.
3. Atmosfera havosining nisbatan bir xil saqlanib turishiga qaysi
omillar ta’sir etadi?
4.
4.
4.
4.
4. Atmosfera havosi qanday ifloslanadi?
5.
5.
5.
5.
5. Havo sanitariya jihatidan qanday muhofaza qilinadi?
6.
6.
6.
6.
6. Maksimal, absolyut va nisbiy havo nimaligini ta’riflang.
7.
7.
7.
7.
7. „Shamollar guli“ nima?
8.
8.
8.
8.
8. Havo bosimining past yoki yuqori bo‘lishiga aloqador kasal-
liklarni ayting.
13-
13-
13-
13-
13- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Barograf.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

54
MASALA VA MASHQLAR
MASALA VA MASHQLAR
MASALA VA MASHQLAR
MASALA VA MASHQLAR
MASALA VA MASHQLAR
1. Aspiratsion psixrometr quruq termometrining ko‘rsat-
kichi 19°C, ho‘l termometrniki esa 10°C. Havoning nisbiy nam-
ligini aniqlang, xonaning temperatura-namlik rejimini baho-
lang va kerak bo‘lsa, uni yaxshilash yo‘llarini ko‘rsating.
2. Qaysi sharoitlarda odam sovqotadi va nima uchun: havo
temperaturasi 15°C va nisbiy namlik 45% bo‘lgandami yoki havo
temperaturasi 15°C va nisbiy namlik 85% bo‘lgandami?
3. Sex havosining temperaturasi 32°C, tevarak-atrofdagi
jihozlarning temperaturasi 36°C, havoning nisbiy namligi 40%,
havo harakatining tezligi 0,3 m/s. Bunda ishchi o‘zini qanday
his qiladi va uning organizmining issiqlik chiqarishi qaysi yo‘llar
bilan amalga oshadi?
4. Havoning temperaturasi 17°C, devorlar temperaturasi
12°C, nisbiy namlik 40%, havo harakatining tezligi sekundiga
0,2 metr bo‘lgan xonada odamning issiqlik chiqarish yo‘llarini
ko‘rsating.
Eslab qoling!
Meteorologik omillar
Meteorologik omillar
Meteorologik omillar
Meteorologik omillar
Meteorologik omillar — havo harorati, namligi,
harakat tezligi va quvvatining birgalikdagi ta’siri.
Akllimatizatsiya
Akllimatizatsiya
Akllimatizatsiya
Akllimatizatsiya
Akllimatizatsiya —iqlimga moslashish.
Meteotrop kasalliklar
Meteotrop kasalliklar
Meteotrop kasalliklar
Meteotrop kasalliklar
Meteotrop kasalliklar — kechishi va oqibati yil
mavsumi va ob-havoning holati bilan bog‘liq bo‘lgan
kasalliklar.
Mikroiqlim
Mikroiqlim
Mikroiqlim
Mikroiqlim
Mikroiqlim — yer yuzasining cheklangan qismi-
dagi uni o‘rab turgan hudud.
Musson
Musson
Musson
Musson
Musson — dengiz va okean atrofida yozda quruq-
likka, qishda esa quruqlikdan dengizga yo‘naladigan
havo o‘qimi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

55
ladi. Òuproq juda ko‘p miqdordagi mikroorganizmlar yashay-
digan, mineral hamda organik zarrachalar qo‘shilmasidan ibo-
rat yer qobig‘i g‘ovak yuza qatlamining unumdor qismidir.
Òashqi muhitning asosiy elementlaridan bo‘lgan tuproq
va unga yoyilib ketgan tog‘ jinslari (zamin,yer) kishilar sog‘-
ligi va hayotining sanitariya sharoitlariga katta ta’sir ko‘rsa-
tadi.
Yerdagi o‘simliklarning turi, ularning kimyoviy tarkibi va
yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi tuproq turiga, ularning
kimyoviy tarkibiga bog‘liq.
Sanoat korxonalari, kommunal xo‘jaligi chiqindilari ham-
da qishloq xo‘jaligida qo‘llaniladigan pestitsidlar ta’sirida yer,
suv, havo muhiti keskin o‘zgarishi va bu esa, o‘z navbatida,
olinadigan hosilning kimyoviy tarkibiy me’yorini ma’lum miq-
dorda o‘zgartirishi mumkin. Atmosferaning radioaktiv moddalar
bilan ifloslanishi va uning yerga tushishi esa yanada xavflidir.
Shu nuqtayi nazardan insoniyat va ko‘pchilik taraqqiy etgan
davlatlar orasida tashqi muhitni ifloslanishdan saqlash muhim
muammo bo‘lib qolmoqda.
Òuproq qatlami yer kurrasi bilan atmosfera o‘rtasidagi
muvozanatni — murakkab moddalar almashinuvi, energiya
ajralishini hamda biosferadagi jonivorlarning yashash tarzi mu-
tanosibligini saqlab turadi. Har qanday salbiy ta’sir tashqi
muhit tabiiyligiga putur yetkazishi mumkin.
Organizmga tuproq orqali zaharli moddalar tushishining
biologik tarixini quyidagicha ifodalash mumkin.
1. Odam — tuproq, bunda patogen mikroblar, gijja va uning
tuxumlarining organizmga tushishi katta xavf tug‘diradi, bun-
day sharoit shaxsiy gigiyena qoidalarini qo‘pol buzilganda ku-
zatiladi.
2. Òuproq — atmosfera havosi — odam. Bunday hol tuproq-
ning yuqori darajada organik birikmalar, atmosferani radioak-
ÒUPROQ GIGIYENASI
ÒUPROQ GIGIYENASI
ÒUPROQ GIGIYENASI
ÒUPROQ GIGIYENASI
ÒUPROQ GIGIYENASI
AHOLI
AHOLI
AHOLI
AHOLI
AHOLI YASHAYDIGAN JOYLARNI TOZALASH.
YASHAYDIGAN JOYLARNI TOZALASH.
YASHAYDIGAN JOYLARNI TOZALASH.
YASHAYDIGAN JOYLARNI TOZALASH.
YASHAYDIGAN JOYLARNI TOZALASH.
TUPROQNING GIGIYENIK AHAMIYATI
TUPROQNING GIGIYENIK AHAMIYATI
TUPROQNING GIGIYENIK AHAMIYATI
TUPROQNING GIGIYENIK AHAMIYATI
TUPROQNING GIGIYENIK AHAMIYATI
III BOB
Y
er kurrasining ustki qatlami tuproq deb ata-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

56
tiv moddalar hamda zaharli birikmalar bilan bulg‘anishi na-
tijasida organizmga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
3. Tuproq —yer osti suvlari — odam. Òuproq tarkibidagi
tuzlar, radioaktiv moddalarning suv bilan yer osti suvlariga
qo‘shilishi va bu suvning iste’mol qilinishi kasallikka sabab
bo‘lishi mumkin.
4. Òuproq yer osti suvlari — ochiq suv manbalari — odam.
Katta shaharlarda atmosferaning sanoat chiqindilari bilan iflo-
slanishi, qishloq joylarida pestitsidlarning yer osti suvlari orqali
yer sathidagi ichiladigan suv manbalariga qo‘shilishi o‘z sal-
biy ta’sirini ko‘rsatishi mumkin.
5. Òuproq — ochiq suv manbalari — odam. Yog‘ingarchilik
natijasida ochiq suv manbalarining ifloslanishidan kelib chi-
qadigan kasalliklar.
6. Òuproq—ochiq suv manbalari — baliq — odam. Zaharli
birikmalar, radioaktiv moddalar bilan ifloslangan suvdagi
baliqlarni iste’mol qilganda zaharlanish mumkin.
7. Òuproq — qishloq xo‘jalik mahsulotlari—odam. Kimyoviy
tarkibi buzilgan tuproqda yetishtirilgan qishloq xo‘jalik mah-
sulotlari iste’mol qilinganda zararli ta’sirlanish mumkin.
8. Pestitsidlar, radioaktiv moddalar bilan zararlangan yem-
xashak berib boqilgan hayvonlarning suti va go‘shti turli kasal-
liklarni keltirib chiqarishi mumkin.
TUPROQNING TUZILISHI VA UNING GIGIYENIK
TUPROQNING TUZILISHI VA UNING GIGIYENIK
TUPROQNING TUZILISHI VA UNING GIGIYENIK
TUPROQNING TUZILISHI VA UNING GIGIYENIK
TUPROQNING TUZILISHI VA UNING GIGIYENIK
AHAMIYATI
AHAMIYATI
AHAMIYATI
AHAMIYATI
AHAMIYATI
Òuproq kattaligi bir necha mikrondan santimetrlargacha
qattiq jinslardan tashkil topib, donadorligi, sochilib turishi,
g‘ovakligi bilan sifatlanadi.
Òuproqning katta-kichikligi 0,1 dan 3 mm gacha bo‘lishi—
qumtuproqning asosini tashkil qiladi.
Òuproq tarkibida 90% qum, 10%loy bo‘lsa — qumloq, 10–
30% loyligi—soz tuproq, 50% dan ortig‘i loy bo‘lsa—loy tup-
roq deyiladi. Òuproqning g‘ovakligi uni donadorligiga bog‘liq,
tuproq qancha mayda bo‘lsa, g‘ovakligi shuncha kam bo‘ladi.
G‘ovak tuproq havo va suvni singdiruvchanligi bilan farqla-
nadi. Òuproq havosi bilan atmosfera havosi orasidagi bog‘liqlik
sanitariyaviy ahamiyatga ega. Òoza tuproq tarkibida ko‘p miq-
dorda uglerod (IV) oksid, suv bug‘i va kislorod bo‘ladi. Iflos-
langan tuproq tarkibida O
2 
yetishmasligi natijasida ammiak,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

57
vodorod, boshqa gazlar yig‘ilishi mumkin. Chunki g‘ovak tup-
roqda biokimyoviy jarayonlarning aerob usulda ro‘yobga chiqi-
shi gigiyenik jihatdan bexavotir hisoblanadi.
ÒUPROQNING EPIDEMIOLOGIK AHAMIYATI
ÒUPROQNING EPIDEMIOLOGIK AHAMIYATI
ÒUPROQNING EPIDEMIOLOGIK AHAMIYATI
ÒUPROQNING EPIDEMIOLOGIK AHAMIYATI
ÒUPROQNING EPIDEMIOLOGIK AHAMIYATI
Òuproq tarkibidagi organik birikmalar mikroorganizmlar
yordamida chiritish xususiyatiga ega. Yer kurrasining bir-biri-
dan farqlanuvchi barcha qit’alari tuprog‘i tarkibida har xil
mikroblar bo‘lib, ularning miqdori 1 g tuproqda yuzga, mingga,
hatto milliongacha yetishi mumkin. Hatto cho‘l mintaqasida 1 g
namsiz qumtuproq tarkibida 1 milliongacha mikrob bo‘lishi
mumkin. Yerning yuza qismida 1sm dan 10 sm gacha mikrob-
lar qatlami bo‘lib, chuqurlashgan sari mikrob miqdori kamaya
boradi.
Bakteriyalar tuproqda ko‘payishiga qarab 3 turga bo‘linadi:
kuchli, o‘rtacha, kuchsiz.
Mikroblar faoliyatida mexanik ta’sirdan tashqari, tuproq-
ning harorati ham katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Aholi yashamay-
digan joylarda tuproq saprofitlarga boy bo‘ladi.
Spora hosil qilmaydigan patogen mikroblar, asosan, odam-
lar najasi, murdalar, hayvon chiqindilari, oqova suvlar tu-
shadigan tuproqlarda ko‘p uchraydi. Bunday mikroblar tup-
roqda o‘ziga qulay sharoit topa olmagani tufayli (noqulay haro-
rat, kam namlik, tuproqdagi mikroorganizmlarning antagonistik
ta’siri va boshqalar) qirilib ketadi yoki o‘zining virulentligini
o‘zgartiradi. Lekin qirilib ketguncha qulay sharoitga tushsa,
o‘zining patogen faoliyatini ko‘rsatishi mumkin. Patogen
mikroorganizmlarning tuproqda uzoq vaqt yashab, spora hosil
qiluvchilari guruhiga kuydirgi, botulizm va gazli gangrenaning
qo‘zg‘atuvchilari kiradi. Kasallik jarohatlangan joyga shu kasal-
likni qo‘zg‘atuvchilari bilan ifloslangan tuproq tushishi oqi-
batida vujudga keladi.
Kuydirgi tayoqchalari tuproqqa shu kasallik bilan og‘rigan
hayvonlarning ajratmalari, o‘limtiklar, shuningdek, teri-ko‘n
zavodlari hamda jun yuvadigan joylardan chiqadigan oqava suv-
lardan tushishi mumkin. Kuydirgi bakteriyalarining sporalari
tuproqda o‘n yillab yashaydi. Kuydirgi sporasi bilan ifloslan-
gan o‘tni yegan qoramolga kuydirgi yuqishi mumkin.
Kasallik qo‘zg‘atuvchi gijjalar (gelmintozlar) ko‘pincha o‘z
rivojlanish bosqichlarini tuproqda o‘tkazadi, bunda tuxum voyaga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

58
yetadi. Odam ichidagi bir dona urg‘ochi askarida 24000 gacha
tuxum qo‘yishi va ular keyinchalik najas bilan tashqariga chi-
qishi mumkin. Yer sathida askarida tuxumi namgarchilik bo‘l-
maganda, quyosh nuri ta’sirida 7 soatdan 5 kun ichida o‘lsa,
2,5—10 sm chuqurlikda o‘z faoliyatini bir yilgacha saqlashi
mumkin. Òuxumning yetilishi, sharoitga qarab, 10 kundan 15
kungacha cho‘ziladi. Òuxumda hosil bo‘lgan chuvalchangsimon
embrion suv yoki ovqat bilan organizmga tushib, alohida jins-
ga aylanadi.
Nisbiy namligi yuqori, iqlimi iliq yoki issiq bo‘lgan sharo-
itda ro‘zg‘or chiqindilarini o‘z vaqtida tegishli joylarga olib ketil-
masligi natijasida askaridoz va trixotsefallez kasalliklari tez tar-
qalib ketishi mumkin. Lekin quruq va jazirama issiq iqlim sha-
roitida yoki shimolning juda sovuq yerlarida gijjalar tuxumi
tuproqda qirilib ketadi, shu sababli bu yerlarda aholi orasida
gijja kasalligi ko‘p uchraydi.
Òuproq va o‘simliklar tarkibida lentasimon gijjalar bo‘lgan
najas bilan ifloslanishi shu o‘simlikdan oziqlangan qoramol va
cho‘chqalarning kasallanib, keyinchalik aholi o‘rtasida teniarinxoz
va tenioz kasalliklarning tarqalishiga sabab bo‘lishi mumkin.
O‘zbekiston iqlimi sharoitida o‘z vaqtida yig‘ishtirib olib
ketilmagan, yig‘ilib qolgan chiqindilar ichak kasalligini paydo
qiluvchi mikroblarning tuproqda tez ko‘payishi va aholi orasida
yuqumli kasalliklarning tarqalishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Patogen mikroblarning tuproqda yashash muddati 3-jad-
valda keltiriladi.
3-jadval
P
P
P
P
Patogen mikroblarning tuproqda yashash muddati
atogen mikroblarning tuproqda yashash muddati
atogen mikroblarning tuproqda yashash muddati
atogen mikroblarning tuproqda yashash muddati
atogen mikroblarning tuproqda yashash muddati
i
h
c
v
u
t
a
‘
g
z
‘
o
q
k
i
l
l
a
s
a
K
t
a
d
d
u
m
a
h
c
a
t
r
‘
O
)
a
t
f
a
h
(
l
a
m
i
s
k
a
M
)
y
o
(
t
a
d
d
u
m
i
h
u
r
u
g
z
o
f
i
t
a
r
a
p
-
f
i
T
i
h
u
r
u
g
a
y
i
r
e
t
n
e
z
i
D
i
n
o
i
r
b
i
v
o
b
a
V
i
s
a
h
c
q
o
y
a
t
z
o
y
l
l
e
s
t
u
r
B
i
s
a
h
c
q
o
y
a
t
a
y
i
m
e
r
a
y
l
u
T
i
s
a
h
c
q
o
y
a
t
n
u
o
T
i
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
b
o
r
k
i
m
l
i
S
i
k
a
s
k
o
k
t
i
l
e
y
i
m
i
l
o
p
:
r
a
l
s
u
r
i
V
O
N
S
E
3
–
2
5
–
5
,
1
2
–
1
3
–
5
,
0
2
–
1
n
i
q
a
y
a
g
5
,
0
q
i
t
r
o
n
a
d
3
1
q
i
t
r
o
n
a
d
a
t
2
1
n
i
q
a
y
a
g
9
a
h
c
a
g
4
a
h
c
a
g
2
a
h
c
a
g
5
,
2
a
h
c
a
g
1
a
h
c
a
g
7
a
h
c
a
g
6
–
3
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

59
Yaxshi obodonlashtirilmagan yoki tozalash ishlari ko‘n-
gildagidek tashkil etilmagan aholi yashaydigan joylarda tuproq
organik moddalar chirishi natijasida atmosfera havosini iflos
qiladigan sassiq hidli gazlar hosil bo‘ladi.
Organik moddalarga boy bo‘lgan tuproq patogen mikroor-
ganizmlar uchun ozuqa muhiti hisoblanadi. Òuproqning pa-
togen mikroflorasi yer yuzasi va yer osti suvlari, kemiruvchi-
lar va tuproqdan ko‘tarilgan chang orqali tarqalishi mumkin.
Fan-texnika taraqqiyoti, kimyo va atom energetikasi rivoj-
lanishi tufayli tuproqning zararli, kimyoviy va radioaktiv mod-
dalar bilan ifloslanish darajasi tobora ortib bormoqda. Qishloq
xo‘jaligida pestitsidlar bilan asosan tuproq ifloslanadi. Òurg‘un
zaharli moddalar va izotoplik xususiyatini uzoq saqlaydigan
radioizotoplar tuproqda to‘planib borib, yer osti suvlari va
o‘simliklarga, ular bilan birga yoki oziq-ovqat orqali (uy hay-
vonlarining go‘shti yoki suti orqali) odam organizmiga tushi-
shi mumkin. Bundan tashqari, kimyoviy ifloslangan narsalar
tuproqdagi biologik jarayonlarga, sabzavotlar, boshoqli va boshqa
o‘simliklarning organoleptik xossasi hamda tarkibiga salbiy ta’sir
etishi mumkin.
TUPROQNING KIMYOVIY TARKIBI VA GEOKIMYOVIY
TUPROQNING KIMYOVIY TARKIBI VA GEOKIMYOVIY
TUPROQNING KIMYOVIY TARKIBI VA GEOKIMYOVIY
TUPROQNING KIMYOVIY TARKIBI VA GEOKIMYOVIY
TUPROQNING KIMYOVIY TARKIBI VA GEOKIMYOVIY
ENDEMIYA
ENDEMIYA
ENDEMIYA
ENDEMIYA
ENDEMIYA
Òuproq tarkibida D.I. Mendeleyev davriy sistemasiga kiruv-
chi barcha kimyoviy elementlar mavjud bo‘lib, biosferaga mikroe-
lementlarning tushishiga har xil omillar, jumladan, metere-
ologik, eroziya yo‘nalishi, biologik va antropogen (tashqi muhitni
sanoat chiqindilari bilan ifloslanishi) sharoit ta’sir qiladi.
Òashqi muhit kimyoviy tarkibining o‘zgarishi organizmda
biologik o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga, jumladan, endemik kasal-
liklarning ko‘payishiga olib keladi, bunday geografik hududlar
biogeokimyoviy o‘lkalar deb ataladi.
Òoshkent viloyatining tog‘li hududlari havosi tarkibida (rangli
metall bo‘lgan joylarda) Zn, Pl, Cu ruxsat etiladigan miq-
dordan ko‘p bo‘lishi qishloq xo‘jalik mahsulotlari tarkibiga ham
ta’sir etadi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Òoshkent viloyatining qator shahar
(Olmaliq, Pskent) va tumanlarida (Bo‘ka, Oqqo‘rg‘on, O‘rta
Chirchiq va boshqa) qo‘rg‘oshin 4—7, rux 6—7, mis 10 xis-
sagacha ko‘p iste’mol qilinar ekan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

60
Kimyoviy birikmalarning aholiga surunkali ta’sir qilib tu-
rishi ba’zi kasalliklarning kelib chiqishiga sababchi bo‘lishi
mumkin.
TUPROQNING IFLOSLANISHI VA UNI TOZALASH
TUPROQNING IFLOSLANISHI VA UNI TOZALASH
TUPROQNING IFLOSLANISHI VA UNI TOZALASH
TUPROQNING IFLOSLANISHI VA UNI TOZALASH
TUPROQNING IFLOSLANISHI VA UNI TOZALASH
Suyuq va qattiq chiqindilar tuproqqa har hil yo‘llar bilan
tushadi. O‘tgan asrning taniqli gigiyenisti Rubner „Umuman
chiqindilar tashlanadigan tabiatning o‘zi yaratgan joy — bu
tuproqdir“ deb yozgan edi. Organik chiqindilarning tuproqqa
ko‘p miqdorda tushishi tuproqning o‘z-o‘zini zararsizlantirish
xususiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Òuproqning ifloslanganlik
darajasi kimyoviy, bakteriologik hamda gelmintologik tekshirish-
lar orqali aniqlanadi.
Òuproqning ifloslanganligini kimyoviy usulda aniqlashda
I.I. Xlebnikov tavsiya qilgan „Sanitariya soni” dan foydalanish
mumkin.
Òuproqda tozalanish jarayoni oshgan sari gumusdagi azot
miqdori ortib boradi, shu bilan bir qatorda sanitariya soni ham
oshadi. Sanitariya soni deganda tuproqning gumus tarkibidagi
oqsil azoti miqdorining tuproqdagi organik azot miqdoriga nis-
bati tushuniladi. Juda ifloslangan tuproqda sanitariya soni 0,70
dan kam, o‘rtacha ifloslangan tuproqda — 0,85—0,86, deyarli
toza tuproqda — 0,98 bo‘ladi.
Òuproqning ifloslanganligini undagi bakteriyalarning soni
hamda ichak tayoqchasi titrini aniqlash usuli bilan ifodalash
mumkin.
Juda ifloslangan tuproqning koli-titri 0,001 va undan past,
toza–ifloslanmagan tuproqda titr — 1,0 va undan yuqori bo‘ladi.
Òoza tuproqda gijja tuxumlari bo‘lmasligi kerak.
Òuproqning organik chiqindilardan tozalanishi quyidagicha
kechadi:
1. Organik birikmalar mineralizatsiyaga uchraydi va mineral
tuzlarga aylanadi.
2. Ichak guruhiga kiruvchi patogen mikroblar o‘ladi.
3. Gijjalar tuxumi yashash qobilyatini yo‘qotadi va o‘ladi.
Òuproqning gijjalar tuxumidan bunday tibbiy usulda toza-
lanishi katta ahamiyatga ega.
Òuproqda organik birikmalarning parchalanishi ikki bosqichda
sodir bo‘ladi: oldin mineralizatsiya, so‘ng nitrifikatsiya.
Òuproqda organik birikmalarning mineralizatsiyaga uchrashi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

61
ikki xil sharoitda: yetarli darajada kislorod bo‘lganda hamda
anaerob sharoitda kechadi. Bunday bioximik o‘zgarishlar jara-
yonida quyidagilar sodir bo‘ladi:
a) uglevodlar suvga va karbonat kislotaga parchalanadi;
b) yog‘lar glitserin, yog‘ kislotalariga va bular o‘z navba-
tida suvlarga va karbonat kislotaga parchalanadi.
Òuproqning o‘z-o‘zidan tozalanishining ikkinchi bosqichida
nitrifikatsiya jarayoni kislorod ishtirokida birinchi bosqichda hosil
bo‘lgan kimyoviy elementlar, o‘simliklar uchun zarur bo‘lgan
yangi murakkab birikma — mineral tuzlariga aylanadi.
Tuproqdagi uzoq muddatli murakkab jarayonlar davomida
tuproqqa tushgan organik moddalar mikroorganizmlar ta’sirida
parchalanib, suv, uglerod (IV) oksidga, mineral tuzlar esa
gumusga aylanadi, patogen mikroorganizmlar esa nobud bo‘ladi.
Gumus asta-sekin parchalanib, o‘simliklarga zarur bo‘lgan
oziq moddalarni beradi. Gumus organik moddalardan iborat
bo‘lishiga qaramay, chirimaydi, sassiq hid chiqarmaydi, pash-
shalar qo‘nmaydi (tarkibidagi patogen mikroblar bundan mus-
tasno). Tuproq ko‘pgina zaharli birikmalardan ham tabiiy to-
zalanish xususiyatiga ega. Zaharli birikmalar tuproqqa singib,
mikroorganizm hamda havodagi kislorod ta’sirida oksidlanib,
zaharsiz birikmalargacha parchalanadi.
Tuproqning o‘z-o‘zidan tozalanishi aeratsiyaga bog‘liq. Yirik,
donador tuproq (qumli, qumloq) da suv va havo yaxshi sin-
gishi ma’lum. Shuning uchun ular quruq bo‘lib, yaxshi aera-
tsiyalanadi va o‘z-o‘zidan tozalanadi. Mayda, donador tuproq
(loy tuproq, torfli tuproq) g‘ovaklari tor bo‘lib, suv hamda
havoni yomon o‘tkazganligi uchun o‘z-o‘zidan tozalanishi sekin
kechadi. Yerga organik chiqindilar ko‘p solib yuborilganda
uning o‘z-o‘zidan tozalanishi sekinlashadi. Bunda anaerob
chirish mikrofloralarni rivojlanishi uchun sharoit vujudga ke-
ladi va to‘liq parchalanib ulgurmagan organik moddalar sasib,
atmosfera havosini ifloslantiradi. Qattiq va suyuq chiqindilarni
yo‘qotish va zararsizlantirish uchun tuproqning tabiiy toza-
lanish xususiyatiga to‘sqinlik qilmaslik kerak.
Chiqindi
Chiqindi
Chiqindi
Chiqindi
Chiqindi turlari,
turlari,
turlari,
turlari,
turlari, tarkibi,
tarkibi,
tarkibi,
tarkibi,
tarkibi, ularning
ularning
ularning
ularning
ularning to‘planish me’yorlari
to‘planish me’yorlari
to‘planish me’yorlari
to‘planish me’yorlari
to‘planish me’yorlari
Aholi yashaydigan joylarda chiqindi manbalari ham, tur-
lari ham xilma-xildir. Chiqindining qattiq va suyuq turlari farq-
lanadi. Qattiq chiqindilarga turar joy va jamoat binolaridan chi-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

62
qadigan axlat, sanoat va oziq-ovqat korxonalarining chiqindi-
lari, qozonxonalardan chiqadigan shlak, kul, hovli va ko‘-
chadan chiqadigan axlatlar kiradi. Kanalizatsiya o‘tkazilmagan
joylarda suyuq chiqindi — mag‘zava va yuvundidir. Aholi yashash
joylarida hosil bo‘ladigan chiqindilarning miqdori va ularning
tarkibi shaharning katta-kichikligiga, kanalizatsiya bor-yo‘qligi-
ga, umumiy ovqatlanish tarmog‘ining rivojlanganlik darajasi-
ga, iqlim sharoitlariga va boshqalarga bog‘liq holda o‘zgarib turadi.
Axlatxonalardagi uy-ro‘zg‘or chiqindilari kemiruvchilar va
hasharotlarning ko‘payishiga, yoqimsiz hid chiqishiga sabab
bo‘ladi. Gigiyenik nuqtayi nazardan organik moddalar saqlagan
chiqindilarga ko‘proq ahamiyat beriladi. Ular aholi yashash joyi-
dan o‘z vaqtida tashib ketilmasa, havoni ammiak, vodorod sulfit,
merkaptan va boshqa moddalarning parchalanish mahsulotlari
bilan ifloslantirishi mumkin. Bundan tashqari, axlatxonalar ichak
infeksiyasini qo‘zgatuvchilar, gelmint tuxumlarining yashashi
uchun qulay muhit hisoblanadi. Shahar va qishloqlarda chiqindi-
larning yillik umumiy hajmi g‘oyat kattadir. Chiqindilarning umu-
miy miqdori bir odamga bir yil ichida to‘planadigan qattiq va
suyuq chiqindilarning o‘rtacha me’yorlariga va aholi yashash joyida
yashovchilarning soniga qarab aniqlanadi. Shunga asoslanib, ax-
lat yig‘uvchi transport vositalarining zarur miqdori hisoblab
chiqiladi va chiqindilarni yig‘ish va zararsiz holga keltirishning
eng maqsadga muvofiq tizimi belgilanadi.
A
A
A
A
Aholi yashash joylarini tozalash tizimi
holi yashash joylarini tozalash tizimi
holi yashash joylarini tozalash tizimi
holi yashash joylarini tozalash tizimi
holi yashash joylarini tozalash tizimi
Aholi yashash joylarini tozalash deganda chiqindilarni
yig‘ish, tashib ketish va zararsizlantirish bo‘yicha o‘tkaziladi-
gan tadbirlar kompleksi tushuniladi. Aholi yashash joylarini
tozalash faqat gigiyenik emas, balki iqtisodiy ahamiyatga ham
ega, chunki chiqindilardan o‘g‘itlar, issiqlik energiyasi olish
uchun yoqilg‘i, mollarni boqishda ozuqa sifatida foydalaniladi.
Aholi yashaydigan joylarni suyuq chiqindilardan
Aholi yashaydigan joylarni suyuq chiqindilardan
Aholi yashaydigan joylarni suyuq chiqindilardan
Aholi yashaydigan joylarni suyuq chiqindilardan
Aholi yashaydigan joylarni suyuq chiqindilardan
tozalash
tozalash
tozalash
tozalash
tozalash
Bu ish ikki yo‘l bilan olib boriladi.
1. Kanalizatsiya orqali. Bunda suyuq chiqindilar maxsus
quvurlar (oqizish tizimi) orqali maxsus joylarda to‘planadi,
u yerda tozalanadi, zararsizlantiriladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

63
2. Suyuq chiqindilar aholi yashaydigan joylardan trans-
port vositalari yordamida olib ketilib, maxsus ajratilgan joyga
to‘kiladi va u yerda zararsizlantiriladi.
Ro‘zg‘ordagi suyuq chiqindilarni tashlash uchun o‘ralar
kovlanadi. Suyuq chiqindilarni tashib olib ketib, yo‘qotish
quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi.
1. Chiqindilar yig‘iladigan joylar (hojatxonalar, yuvindi
to‘kiladigan o‘ralar).
2. Tashib ketish uchun transport.
3. Chiqindilarni zararsizlantirish va qayta ishlash inshoot-
lari.
Inson yashaydigan joyda birinchi navbatda havo, tuproq,
yer osti suvlari ifloslanmaydigan qilib hojatxona quriladi. Vo-
doprovod va kanalizatsiya bo‘lmaganda, 1–2 qavatli binolarda
lyuftklozetlar — havo yurib turadigan hojatxonalar quriladi.
Hovlida tozalab turiladigan hojatxona bo‘lsa, uni doimo ozoda
saqlash kerak.
Hovlida hojatxona turar joy binolaridan kamida 20 metr
narida quriladi. Hojatxona o‘rasi (har bir odamga sutkada 1,5
litr atrofida) hojatxonaga kiradigan odamlar soniga, qancha
muddatda tozalanishiga qarab quriladi. O‘ra devori suv o‘t-
kazmaydigan narsalardan (g‘isht, tosh, beton va b. lar) ishla-
nadi, tagiga 30–40 santimetr qalinlikda shibbalangan quyuq
loy solinadi. Hojatxonaning devori va usti tirqishlarsiz, eshigi
zich va o‘z-o‘zidan yopiladigan (prujinali, ilgakli), tegishli
qopqoqli bo‘lishi kerak. O‘raga havo tortadigan mo‘rkon
o‘rnatiladi.
Patogen mikroorganizmlar yuvindida axlatga qaraganda kam
bo‘ladi, biroq u chirib, sassiq hid chiqarishi mumkin. Yuvindi
miqdori axlat miqdoriga qaraganda ko‘p bo‘ladi, shuning uchun
ularni tashib ketib yo‘qotish qiyin. Yuvindini tashlash uchun
kir o‘ra kovlab ustiga to‘rli quti qo‘yiladi. To‘rda qolgan xas-
cho‘p, axlatni olib tashlanadi, o‘radagi yuvindi esa vaqt-vaqti
bilan tashib olib ketiladi.
O‘rta Osiyo xalqlari suyuq chiqindilarni yig‘ish va ularni
zararsizlantirish uchun keng miqyosda tashnovdan foydalanish-
gan. Tashnovda chiqindilar, iflos suvlar tuproq usulida tozala-
nadi. O‘zbekiston sharoitida tashnov qadimiy shaharlar (Bu-
xoro, Xiva, Samarqand)da keng qo‘llanilgan. Tashnov —
o‘rtacha chuqurligi 2–4 metr, eni 1–1,5 metr bo‘lib, ustki
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

64
qismi gumbaz shaklida g‘isht bilan ishlab chiqiladi. Shunda o‘ra
xumsimon shaklda bo‘lib, og‘zi qopqoq bilan yopiladi.
Axlatni tuproqqa aralashtirib yuborish usuli bilan zararsiz-
lantiriladi. Bu usulning afzalligi shundaki, tuproq tarkibi oziq-
lantiruvchi birikmalar: azot, fosfor, kaliy bilan ham boyiti-
ladi.
Hozirgi vaqtda, suyuq chiqindilarni zararsizlantirish ikki
usulda olib boriladi.
1. Assenizatsiya dalalari.
2. Haydaladigan dalalar.
Assenizatsiya dalalarida tuproq tashlangan suyuq chiqindi-
larni zararsizlantiribgina qolmay, uni tabiiy o‘g‘itga aylantiradi.
Bunday yerlarda hosildorlik 50–60% oshishi, ba’zi mahsulot-
lar, jumladan, karam va baqlajon hosildorligi 2–3 marta oshi-
shi mumkin.
Iflos suyuq chiqindi tashlashga mo‘ljallangan dala 2 qismga
bo‘linadi: yozlik va qishlik. Yozligi, o‘z navbatida, kengligi 100
metrdan bo‘lgan otizlarga bo‘linadi. Otizlar zovurlar bilan ajral-
gan bo‘lib, ularga galma-galdan iflos suyuq chiqindi quyib tu-
riladi. Iflos suyuq chiqindi quyidagi usullarda quyiladi:
1. Ajratilgan karta haydaladi.
2. Chiqindi tashuvchi transport har 10 metr yer uchast-
kasiga bittadan 1,5 m
3
gacha bo‘lgan chiqindini tashlaydi.
3. Suyuq iflos chiqindi tashlangan joy qurishi bilan hay-
daladi. Yozlik maydon 1,5 oy oralig‘ida 2–3 marta haydaladi,
oxirgi marta chiqindi quyilgandan so‘ng haydalib, kelgusi yil
bahorda ekin ekishga tayyorlanadi. Qishlik uchastka esa kuzda
haydaladi, qishda bir marta suyuq chiqindi tashlanadi, lekin
yer haydalmaydi, bahorda tashlangan iflos chiqindilar muz-
dan tushib, suyuq qismi yerga so‘rilib, qurigandan keyin qayta
haydaladi.
Haydaladigan dalalarda, yuqorida aytganimizdek, iflos
chiqindilar zararsizlantiriladi. Haydashga ajratilgan maydon
2 ga bo‘linadi — bir qismiga shu yilda iflos suyuq chiqindi-
lar tashlansa, 2-yarmida organik birikmalar mineralizatsi-
yaga uchraydi. Kelgusi yil iflos chiqindi tashlanadigan may-
don o‘zgartiriladi.
K. S. Zoirovning fikricha, O‘rta Osiyo respublikalarida iflos
suyuq chiqindilarni sharbat usulida zararsizlantirish qadimdan
qo‘llanib kelingan. Bunda suyuq iflos chiqindilarga suv ma’lum
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

65
miqdorda qo‘shilib, suspenziya holatida ekinlarni sug‘orish pay-
tida solinadi. Bunda hosildorlikning oshishi bilan ifloslikdan to-
zalash ham tez kechadi.
Qattiq axlatdan tozalash usullari
Qattiq axlatdan tozalash usullari
Qattiq axlatdan tozalash usullari
Qattiq axlatdan tozalash usullari
Qattiq axlatdan tozalash usullari
Qattiq axlat tarkibida 25% gacha organik moddalar (azot —
1,0; fosfor – 0,7 foiz) bo‘ladi, shu sababli chiqindilardan
mahalliy o‘g‘it sifatida foydalanish mumkin.
Bir yilda kishi boshiga yig‘iladigan qattiq axlat miqdori o‘rta
hisobda 0,5 m
3
ga yaqin (200 kg atrofida).
Qattiq axlatlar: a) uylardan, b) mavzelardan yig‘ish usulida
olib ketiladi.
Birinchi usulda, xonadonlardan chiqadigan qattiq axlat
hovliga o‘rnatilgan maxsus konteynerlarga solinadi va vaqt-vaqtida
shahardan tashqaridagi maxsus axlatxonaga olib borib tashla-
nadi. Konteynerlarning hajmi talabga javob beradigan bo‘lishi
va ularni tekis asfaltlangan joyga o‘rnatish, atrofini o‘rab
qo‘yish, ustini berkitiladigan qilish kerak.
Ikkinchi usulda, ko‘p qavatli turar joylar qurilgan tuman-
larda uy qavatlariga chiqadigan zinapoyalar chetiga maxsus keng
diametrli quvurlar, har qavat uchun qattiq axlat tashlashga
mo‘ljallangan eshikli moslama qilinadi. Tashlangan qattiq ax-
latlar quvur orqali birinchi qavatdagi konteynerlarga tushadi.
Gidravlik yuk ko‘targichli maxsus avtomashina bo‘sh kontey-
nerlarni tushirib, to‘lasini olib ketadi.
Qishloq joylarida aholidan chiqadigan chiqindilarni zararsiz-
lantirish shahardagidan farqlanadi, chunki chiqindilar o‘g‘it
sifatida qishloq xo‘jaligida ishlatiladi.
Qattiq chiqindilarni zararsizlantirish muammosi faqat mar-
kazlashgan qattiq chiqindilar tashlaydigan joy ajratish bilan
hal bo‘lmaydi. Qattiq chiqindilarni zararsizlantirish va yo‘qotish
uchun maxsus zavodlar — biotermik kameralar qurish kerak
bo‘ladi.
Biotermik usul qattiq chiqindilarda yuqori haroratga chidamli
mikroorganizmlar hosil bo‘lishiga asoslanadi. Yuqori harorat
hosil qiluvchi bakteriya havo tarkibida kislorod ishtirokida qat-
tiq chiqindida biokimyoviy jarayonlarni yuzaga keltiradi, nati-
jada hosil bo‘lgan 50–70°C da organik birikmalar mineraliza-
tsiya va nitrifikatsiyaga uchraydi, qisqa muddat ichida qimmatli
o‘g‘it — zararsiz gumus hosil bo‘ladi.
5 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

66
Biotermik usullar ichida qattiq chiqindilarni kompostlash
muhim ahamiyatga ega. Qishloq sharoitida kompost quyidagi
tartibda qilinadi. Tekis maydon shibbalanadi va 10–15 santimetr
balandlikda marza qilib o‘rab, atrofidan ariq kovlanadi. May-
don eni 1,5–2 metr, uzunligi sharoitga qarab olinadi. May-
donga kompost qilinadigan torf, tuproq yoki yetilgan kompost
10–15 sm qalinlikda to‘kiladi (14-rasm).
Kompost ustiga 15 sm gacha qalinlikda axlat tashlanadi. Ax-
latdan tashqari, ko‘mib tashlangan hojatxonadagi najasni,
go‘ng, kulni shuningdek, berchlashib qolmasligi uchun may-
dalangan poxol va barglarni ham tashlash mumkin. Chiqindi-
larni kompostga qo‘shilgandan keyin kompost qatlami 15 sm
ko‘miladi, shibbalanmaydi, bunda pashshalar tuxum qo‘ya ol-
maydi va kompostning namligi saqlanadi. So‘ngra yana o‘sha
qalinlikda axlat tashlab ko‘miladi, kompost balandligi 1,5 m ga
yetguncha shu holat takrorlanadi. Kompost yomg‘irda ivimasli-
gi uchun ustiga poxol, bordon yopiladi.
Termofil mikroorganizmlar hayot faoliyati tufayli kompost-
da zo‘r berib biokimyoviy jarayon kechadi va axlat 50–70°C
gacha qiziydi. Bunda organik moddalar minerallashib, patogen
mikroblar, gijja tuxumi va pashsha g‘umbagi o‘ladi. Chiqindi-
larning chirishini tezlashtirish uchun kompostni har 1–2 oyda
ag‘darib qo‘yiladi. Kompostga shaltoq yoki yuvindi quyib vaqt-
vaqti bilan namlab turiladi. Kompost iqlim sharoitiga qarab 3–
12 oyda, iqlimi mo‘tadil joylarda esa ko‘pincha 5–7 oyda
yetiladi. Odatda, kompost uchun 2 ta joy qilinadi: bittasi to‘la-
yotganda ikkinchisi yetilib turadi. Yetilgan kompost g‘ovak,
11111
22222
33333
14-
14-
14-
14-
14- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Axlatni qavatma-qavat kompost qilish sxemasi:
1 — marza; 2 — tuproq; 3 — axlatlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

67
torfsimon, sochiladigan to‘q tuproqrang qorishmadan iborat
bo‘ladi. Unda badbo‘y hid bo‘lmaydi va unga pashshalar
qo‘nmaydi, yerga solinganda tuproq tarkibini ancha yaxshilab,
boshoqli ekinlar va ildizmevalar hosildorligini oshiradi.
Kompostlashning afzalligi shundaki, unda tuproq, suv va
havo ifloslanmaydi, chiqindilardagi patogen mikroorganizm-
lar nobud bo‘ladi va qimmatbaho o‘g‘it hosil bo‘ladi, tomorqada
qo‘shimcha hojatxona qurishga, axlat qutisi o‘rnatishga, shu-
ningdek, axlat tashish uchun transport qidirishga zarurat qol-
maydi.
Shahar sharoitida, shahardan tashqarida, turar joydan
kamida 1 km narida quriladigan kompostlash dalasidan foy-
dalaniladi. O‘zbekiston sharoitida qattiq chiqindilarni kompost-
lab, zararsizlantirish usuli oddiy, qo‘shimcha xarajat talab
qilmaydigan hamda sanitariya va epidemiologiya talablariga javob
beradigan usul hisoblanadi. Bunda qattiq chiqindilardan gu-
mus hosil bo‘lishi 2–3 marta tez kechadi va yuqori darajali o‘g‘it
olinadi.
Katta shaharlarda axlatni qayta ishlaydigan stansiyalar quri-
ladi. Bu yerda axlat mexanik yo‘l bilan saralanadi (latta-putta-
lar terib olinadi), maydalanadi va qavatma-qavat qilib kom-
postlanadi: axlatni biotermik zararsizlantirishning bir necha kun
ichida o‘tkaziladigan tezkor, sanoat usuli ham ishlab chiqil-
gan.
Axlat ko‘pincha nazorat qilib turiladigan axlatxonalarda
zararsizlantiriladi. Axlatxonalar aholi yashaydigan joylardan,
turar joylardan kamida 0,5 km narida qilinib, bunda eski kar-
yerlar, chuqurlik yoki maxsus kovlangan zovurlardan foydala-
niladi. Axlat 1,5 metr qalinlikda to‘kiladi va o‘sha kuniyoq 25–
30 sm qalinlikda tuproq (sog‘ tuproq, qumtuproq, qurilish-
dan chiqqan axlat) bilan ko‘miladi. Pashsha g‘umbaklari chiqib
ulgurmasligi va axlatga kemiruvchilar kirishiga yo‘l qo‘ymaslik
uchun tuproq molalab, shibbalanadi. Agar o‘ra juda chuqur
bo‘lsa, unga bir necha qavat qilib axlat va tuproq tashlanadi.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ko‘milgan axlatda biotermik
jarayon sekin boradi. Nazorat qilib turadigan axlatxonalarda
sassiq hid bo‘lmaydi, pashsha va kemiruvchilar ko‘paymaydi.
Axlatxona yopib tashlangandan keyin uning maydoni ko‘ka-
lamzorlashtiriladi. Axlat minerallashmaguncha axlatxonada quri-
lishga ruxsat etilmaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

68
Biotermik kameralarda minerallanish jarayoni tez o‘tadi
(20–60 kunda).
Bu usulning kamchiligi shundaki, biotermik kamerani qurish
katta mablag‘ talab qiladi, shu sababli uni dam olish uylarida,
qishloq kasalxonalarida qurilgani ma’qul.
Qattiq chiqindilarni yoqish usuli bilan qayta ishlash haro-
rati 650–1200°C bo‘lgan maxsus pechlarda bajariladi. Bunda bir
necha daqiqadan so‘ng hamma mikroblar nobud bo‘ladi. Bu usul
sanitariya va epidemiologiya jihatidan muhimligi bilan birga kam-
chiliklardan xoli emas, chunonchi:
— yoqilganda hamma qimmatli chiqindi yonib ketadi. Shu-
ning uchun ham axlat yoqiladigan stansiyalarda saralash ish-
larini joriy etish kerak;
— axlat yoqadigan katta kommunal pechlarni qurish katta
mablag‘ talab qiladi;
— axlatni katta pechlarda yoqish kommunal tozalash tizi-
mini talab qiladi. Aks holda yoqish jarayonida tashqi muhit iflos-
lanishi mumkin.
Axlat yoquvchi pechlar aholi yashaydigan joylardan ka-
mida 300 metr uzoqda bo‘lishi kerak.
OQAVA SUVLAR VA SUV HAVZALARINI SANITARIYA
OQAVA SUVLAR VA SUV HAVZALARINI SANITARIYA
OQAVA SUVLAR VA SUV HAVZALARINI SANITARIYA
OQAVA SUVLAR VA SUV HAVZALARINI SANITARIYA
OQAVA SUVLAR VA SUV HAVZALARINI SANITARIYA
JIHATDAN MUHOFAZA QILISH
JIHATDAN MUHOFAZA QILISH
JIHATDAN MUHOFAZA QILISH
JIHATDAN MUHOFAZA QILISH
JIHATDAN MUHOFAZA QILISH
Oqava suvlar uch turga bo‘linadi:
1. Xo‘jalik yoki uy-ro‘zg‘ordan chiqadigan oqava.
2. Ishlab chiqarishdan (korxonalardan) chiqadigan oqava.
3. Qor-yomg‘ir suvlari.
Oqava suvlar bevosita hosil bo‘lgan joydan quvurlar orqali
maxsus ajratilgan yerga tashlanadi. Bu usul qo‘llanganda havo
va yer osti suvlari ifloslanishdan saqlanadi, natijada aholi yashay-
digan joylarning sanitariya holati yaxshilanadi va aholini ichak
infeksiyalari bilan kasallanishining oldi olinadi.
Ishlab chiqarishdan chiqadigan oqava suvlar tozalangani-
dan keyin kanalizatsiyaga (agar kanalizatsiya ishiga putur yetkaz-
masa) tashlanadi.
Kanalizatsiyaning asosiy elementlari quyidagilardan iborat:
1. Uylardan chiqindi suvlar chiqarib yuboriladigan asbob-
lar.
2. Quvurlar orqali yo‘naltiruvchi tarmoqlar.
3. Oqavani zararsizlantirish uchun inshoot.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

69
Uylardan chiqadigan oqavani chiqarib yuboradigan asbob-
larga yuvilib turiladigan hojatxona chig‘anog‘i, yuvinish va osh-
xona chig‘anoqlari, vanna, pissuar va boshqalar kiradi. Turar
joy binolari havosini kanalizatsiya tarmoqlaridan chiqadigan
sassiq gazlar kirishidan muhofaza qilish uchun chig‘anoq va
boshqa joylardagi suyuqliklar chiqib ketadigan quvur yoyga
o‘xshatib egiladi. Quvurning bukilgan joyida doimo toza yuvin-
di suvning bir qismi qoladi va bu suv 
qulfi deb ataladi. U binolar
havosini kanalizatsiya tarmoqlari havosidan ajratib turadi.
Uy-ro‘zg‘or, sanoatdan chiqadigan oqavani tozalamasdan
turib, suv havzasiga tashlansa, suvning zararlanishiga hamda
organoleptik xossasining yomonlashishiga olib kelishi mumkin.
Shuning uchun suv havzalarini sanitariya jihatdan muhofa-
za qilish maqsadida oqava oldindan tozalangan va gigiyenik ta-
lablarga javob beradigan bo‘lsagina, suv havzalariga tashlanadi.
Oqavani tozalashni zamonaviy usullari „Yuzadagi suvlarni
oqava bilan ifloslanishidan muhofaza qilish qoidalari“ da bayon
etilgan.
Oqavani tozalash va zararsizlantirish
Oqavani tozalash va zararsizlantirish
Oqavani tozalash va zararsizlantirish
Oqavani tozalash va zararsizlantirish
Oqavani tozalash va zararsizlantirish
Oqavani tozalash va zararsizlantirish ikki bosqichda olib
boriladi.
1. Mexanik tozalash — suv tarkibidagi muallaq ifloslarni
tozalash.
2. Biologik usulda tozalash — kolloid va erigan holdagi or-
ganik birikmalarni minerallashtirish.
Mexanik tozalashda oqava dastavval to‘r va qumtutgichdan
o‘tkaziladi. Suzib yurgan yirik aralashmalar to‘rda tutilib qola-
di. Qishloq sharoitida ko‘pgina septik (chiritadigan rezervuar) —
chuqur (2–3 m) gorizontal tinitgich quriladi (15-rasm).
Septik-tenk orqali tozalanishi kerak bo‘lgan suv undan 2–
3 sutkada o‘ta sekin oqib o‘tadigan kattalikda quriladi. Oqava shu
xilda oqib o‘tganda septik-tenk tubiga organik moddalarning hatto
juda mayda va muallaq yengil zarrachalari hamda gijja tuxumlari
cho‘kib qoladi. Agar oqava suyuqlik septikda 3 sutkaga yaqin
tursa, undagi ichak kasalliklari qo‘zg‘atuvchilari ham nobud
bo‘ladi. Septik orqali oqib o‘tadigan oqava suyuqlik va septik tu-
biga o‘tirib qolgan cho‘kma anaerob mikroorganizmlar ta’sirida
metanlar chirishga uchraydi. Katta septik-tenklar xonalarga
bo‘linib, 1–2 to‘siq qilinadi. Birinchi xonada cho‘kmaning asosiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

70
qismi cho‘kadi va chiriydi, boshqa xonalarda esa suyuqlik tiniq
holga keladi. Har 6–12 oyda septik-tenkni unda to‘planib qol-
gan loyqadan tozalab turiladi. Loyqa kompost qilinadi, juda ko‘p
bo‘lganda esa loyqa tashlanadigan maydonlarda quritib, o‘g‘it
o‘rnida ishlatiladi. Issiqliqkni saqlash uchun septik-tenk odatda
yer ostiga quriladi. Septik-tenk tomini qishda torf qatlami, poxol
yoki yarim qalinlikda tuproq bilan yopiladi. Bu xil tinitgich-
ning afzalligi shundaki, uning tuzilishi va ishlatilishi juda od-
diy. Shu boisdan septik-tenkdan qishloq sharoitida kichikroq
kanalizatsiya qurishda alohida binolar, kasalxonalar, bolalar
oromgohlari va boshqa joylardan chiqadigan kamroq oqavani
tozalashda foydalaniladi.
Oqava erigan organik moddalardan maxsus inshootlarda —
biologik oksidlovchilardan tozalanadi. Suv tozalaydigan kichikroq
stansiyalarda ko‘pincha biologik suzgichlar ishlatiladi. Bu re-
zervuarlar bo‘lib, uning ilma-teshik, drenaj tubiga o‘txona
toshqoli, shag‘al yoki yirik donli boshqa material (donning dia-
metri 30 dan 50 mm gacha) solinadi. Tinitgichda tinigan oqa-
va suv sochqichlar yordamida suzgich yuzasiga bir tekisda so-
chiladi va toshqol donalari ustidan oqib o‘tadi, toshqol allaqa-
chon yetilib bo‘lgan biosuzgichlarda aerob mikrofloralari bor
shilimshiq biologik parda bilan qoplangan bo‘ladi. Oqava suvda
erigan organik moddalar biologik pardaga adsorbsiyalanadi va
11111
77777
22222
33333
33333
44444
55555
66666
15-
15-
15-
15-
15- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Septik:
1 — oqava suv kelib quyiladigan truba; 2 — tingan suv chiqib ketadigan truba;
3 — to‘siqlardan suv oqib o‘tishi uchun teshiklar; 4 — trubalarni tozalash uchun
teshik; 
5 — havo almashinish trubasi; 6 — septikni bo‘shatish uchun tuynuk;
7 — suv chiqib ketadigan trubaning yarim botirilgan to‘sini.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

71
tuproq o‘z-o‘zidan tozalanganidagi kabi bu yerda mikroorga-
nizmlar bilan minerallashadi.
Oqava biologik suzgich va ikkilamchi tinitgichlardan o‘tgan-
dan keyin tiniqlashib, hidi deyarli qolmaydi, erigan kislorod
va ozgina miqdorda organik moddalar bo‘lsa-da chirimaydi. Bi-
roq bu suvlarda patogen mikroorganizmlar bo‘lishi tufayli uni
suv havzalariga tashlashdan oldin xlorlash yo‘li bilan zararsiz-
lantiriladi. Bunda xlor miqdori 10 dan 50 mg/l orasida 1 soat
davomida aralashishi kerak.
Katta tozalash stansiyalarida aerotenklar qo‘llaniladi —
to‘rtburchak hovuzlarda (chuqurligi 5 m, kengligi 3 m), un-
dan iflos suv o‘tib turadi, suv o‘tish vaqtida tarkibida ko‘p
miqdorda aerob mikroorganizm (10–20%) tutgan aktiv loyqa
aralashtiriladi. Aerotenkga kislorod berib turiladi. 6–10 soat ichida
minerallashish jarayoni davom etadi, suvning tozalanishi ikki
bosqichda o‘tadi. Birinchi bosqichda organik birikmalar faollash-
gan loyqaga adsorbsiyalanadi (bir soatda adsorbsiyalanish tu-
gaydi), so‘ngra adsorbsiyalangan moddalar oksidlanadi va loyqa-
ni adsorblash xususiyati tiklanadi.
Aerotenkdan suv o‘tgandan keyin uni ikkinchi tinitkichga
o‘tkaziladi. Tiniganidan keyin suv havzalariga tashlashdan ol-
din zararsizlantirish maqsadida xlorlanadi. Bunda xlorning miq-
dori 10 dan 50 mg/l atrofida, 1 soat davomida aralashishi ke-
rak.
Tozalanish ishlarida suv miqdoriga hamda ifloslanish dara-
jasiga qarab, yuqorida keltirilgan usullarning birortasi tanlana-
di va ishlatiladi.
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
1.
1.
1.
1.
1. Tuproqning gigiyenik va epidemiologik ahamiyati nimalardan
iborat?
2.
2.
2.
2.
2. Tuproqning fizik xossalari nimalarda ifodalanadi?
3.
3.
3.
3.
3. Tuproq o‘z-o‘zidan qanday tozalanadi?
4.
4.
4.
4.
4. Chiqindilarni yig‘ish, tashish va zararsizlantirishga qanday
gigiyenik talablar qo‘yiladi?
5.
5.
5.
5.
5. Chiqindilarni zararsizlantirishda tuproqning roli nimalardan
iborat?
6.
6.
6.
6.
6. Aholi yashaydigan joylarni kanalizatsiyalashtirishning epi-
demiologik ahamiyati nimada?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

72
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
1.
1.
1.
1.
1. Yerning qaysi qismida mikroblar eng ko‘p miqdorda
bo‘ladi?
a) 1 sm dan 10 sm gacha chuqurlikda;
b) 15 sm dan 25 sm gacha chuqurlikda;
d) 25 sm dan 50 sm gacha chuqurlikda;
e) 50 sm dan 1 m gacha chuqurlikda.
2.
2.
2.
2.
2. Bir yilda kishi boshiga yig‘iladigan qattiq axlat miqdori
o‘rtacha qancha massani tashkil qiladi?
a) 100 kg; b) 200 kg; d) 500 kg; e) 600 kg.
3.
3.
3.
3.
3. Axlatxonalar aholi yashaydigan yerdan va turar joylar-
dan kamida qancha masofada bo‘lishi kerak?
a) 200 m; b) 300 m; d) 0,5 km; e) 400 m.
4.
4.
4.
4.
4. Oqavani tozalash va zararsizlantirish qaysi usullarda olib
boriladi?
a) mexanik va biologik usulda;
b) kimyoviy usulda;
d) fizik usulda;
e) dezinfeksiya usulida.
Eslab qoling!
Gumus
Gumus
Gumus
Gumus
Gumus — biotermik usul yordamida qattiq chiqin-
dilarni zararsizlantirish natijasida hosil bo‘lgan o‘g‘it.
Septik
Septik
Septik
Septik
Septik — qishloq sharoitida oqavani mexanik usulda
tozalash uchun qo‘llaniladigan chiritish rezervuari.
Aerotenk
Aerotenk
Aerotenk
Aerotenk
Aerotenk — oqavani biologik usulda tozalash va eri-
gan holdagi organik birikmalarni minerallashtirish
maqsadida qo‘llaniladigan havo yuborilib turiladigan
hovuz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

73
igiyenik nuqtayi nazardan toza suv — hayot
manbayi, salomatlik hisoblanadi. Suv inson hayoti, hayvonot
va o‘simlik dunyosi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tash-
qi muhit omillaridan biridir. ¾Suv organizm sharbatlari va chi-
qindilari tarkibiga kiradi. Suv ovqat mahsulotlarini to‘qimalarga
tarqatishda, teri va nafas yo‘llaridan bug‘ holatida chiqishi bi-
lan tana harorati muvozanatini saqlashda ishtirok etadi.
Shunday qilib, organizmda kuzatiladigan barcha biokimyo-
viy reaksiyalar suvli eritmalarda ro‘y beradi. Suv ichishni
to‘g‘ri tashkil qilishda sutkalik ovqat tarkibida qancha suyuqlik
borligini nazarda tutmoq zarur. Masalan, sutda 87%, yangi
sabzavot va mevalarda 96%, kartoshka va go‘shtda 75%, nonda
47% gacha suv bo‘ladi. Suvni yoki chanqovni qondiruvchi
ichimliklarni haddan tashqari ko‘p ichish zararli, chunki
bunday holat yurak ishini, ajratish a’zolarining faoliyatini
oshirishga olib keladi. Bunda organizmning teri sathidan ko‘p
miqdorda suyuqlik ajraladi, bu bilan bir qatorda, ter bilan
organizmdan suvda eriydigan vitaminlar, osh tuzi va mineral
tuzlar chiqib ketadi.
Suv tuz almashinuviga nisbatan olinganda me’da-ichak yo‘li
ancha faol bo‘ladi. Suyuqlikning ko‘proq qismi almashinuviga
nisbatan olinganda me’da-ichak yo‘li bir kecha-kunduzda 8 litr
atrofida shira ajratadi, buning ko‘p qismi qaytadan so‘rilib,
ajralib chiqqan hazm shiralarining atigi 2% (hajmiga nisbatan
olganda) axlat bilan chiqib ketadi.
Organizmni suyuqlik bilan kun davomida bir tekis, munta-
zam ta’minlash muhim. Suyuqlikning ko‘proq qismi tushlik
ovqat vaqtida qabul qilinadi (suyuq ovqat bilan 0,5 l, ovqatdan
keyin ichiladigan ichimliklar bilan 0,25 l va oziq-ovqat mah-
sulotlari tarkibida 0,25 l).
O‘rta Osiyo aholisi yozning issiq kunlarida har xil meva-
lardan tayyorlangan sharbatlar qatori ko‘k choyni xush ko‘radi.
Ko‘k choyning qora choyga nisbatan afzalligi shundaki, u
SUV GIGIYENASI
SUV GIGIYENASI
SUV GIGIYENASI
SUV GIGIYENASI
SUV GIGIYENASI
SUV GIGIYENASI VA AHOLINI SUV BILAN
SUV GIGIYENASI VA AHOLINI SUV BILAN
SUV GIGIYENASI VA AHOLINI SUV BILAN
SUV GIGIYENASI VA AHOLINI SUV BILAN
SUV GIGIYENASI VA AHOLINI SUV BILAN
TA’MINLASH
TA’MINLASH
TA’MINLASH
TA’MINLASH
TA’MINLASH
G
IV BOB
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

74
me’daning sharbat ajratish faoliyatiga kuchli qo‘zg‘ovchi ta’sir
ko‘rsatadi. Ko‘k choy me’dada uzoqroq saqlanib, keyinchalik
asta-sekin buyrak orqali chiqib ketadi.
Odam bir kecha-kunduz mobaynida yoshiga qarab 100 ml
dan 3000 ml atrofida suv iste’mol qiladi, jumladan, 1200—
1300 ml (48 %) suvni suyuqlik ko‘rinishida, 1000—1100 ml
suvni esa ovqat tarkibida iste’mol qiladi. Oziq moddalarining
endogen oksidlanishi natijasida organizmda 300 ml (12%) atrofi-
da suv hosil bo‘ladi.
Organizmdagi suv doimo yangilanib turadi: katta yoshli
odamda 15 kun mobaynida, bolalarda esa 3—5 kun ichida bar-
cha suv molekulalari yangilanib oladi. Buyrak, o‘pka, me’da-
ichak yo‘li, teri suv almashinuvida faol ishtirok etadi. Atrofda-
gi havo harorati baland bo‘lib turganida 4—5 litrcha suv ter
bilan birga teri orqali chiqib ketadi, shuning uchun suvga ehtiyoj
yanada ortadi. Normal haroratda teri orqali 300—400 ml suv
ajralib chiqadi. Tashqi muhit sharoiti va ichilgan suyuqlik miq-
doriga qarab, bir kecha-kunduzda buyrak orqali 0,5 l dan 2,5 l
gacha suv ajralib chiqadi.
Bir kecha-kunduzda chanqoqni bosish uchun iste’mol qili-
nadigan suv miqdori kishi sarflaydigan energiyaga bog‘liq tarzda
2,5—4 l ni tashkil etadi.
Yo‘qotilgan suv miqdorining ortib borishi bilan odam o‘zini
yomon his qila boradi. Organizm tarkibidagi 10% suvni yo‘qotish
modda almashish jarayonlariga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Havo
harorati 30° C va undan yuqori bo‘lganda 15—20% suvning
organizmdan chiqib ketishi esa o‘limga olib kelishi mumkin.
Aholi yashaydigan joylarni sanitariya madaniyati darajasi
suv bilan ta’minlanish sifati va miqdoriga qarab belgilanadi.
Aholi jon boshiga suv sarfi qishloq joylarda 40—60 litr, vodo-
provod va kanalizatsiya bor, lekin vannasi yo‘q binolarda 125—
160 litr, vanna bor bo‘lsa 160—230 litr, markazlashtirilgan
issiq suv ta’minoti tizimi bor binolarda 230—350 litr, yirik
shaharlarda 500—1000 litr atrofida bo‘ladi.
Toza suv tanqis bo‘lgan joyda aholining salomatligi xavf
ostida qolishi tabiiy. Demak, suv organizmning fiziologik, gigi-
yenik talablariga va xo‘jalik ehtiyojlariga sifat va miqdor jihati-
dan to‘la javob beradigan bo‘lishi kerak. Ichimlik suvining sifati
organoleptik xossasi, kimyoviy tarkibi, kasallik tarqatuvchi
mikroblar hamda radioaktiv nurlarning bor yoki yo‘qligi bi-
lan ifodalanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

75
Suvning organoleptik xossasi— bu suvni organizmning sezgi
organlari orqali aniqlanadigan bir qancha belgilari, ya’ni
uning tiniqligi, rangi, ta’mi, harorati, qattiqligi va hidi bilan
baholanadi.
Iste’mol uchun mo‘ljallangan suv ichida organoleptik jihati-
dan gigiyenik talablarga javob bera olmaydigan jumladan, loyqa,
rangli, badbo‘y hidli, achchiq, nordon, taxir suv manbalari
bor. Bunday suv ko‘ngilni ozdiradi, chanqoqni bosmaydi,
garchi salomatlik uchun xavfli bo‘lmasa ham aholi undan foy-
dalanmaydi. Suvning kimyoviy tarkibiga ko‘ra, suv manbala-
ridagi suv bir-biridan farq qilishi mumkin. Mineral tuzlar miq-
dori ortgan sari suvning ta’mi buzilib, me’da-ichak yo‘li hamda
boshqa a’zolar faoliyatiga salbiy ta’sir etadi. Ba’zi tuzlar, ma-
salan, nitrit, ftorid ma’lum miqdorda zaharli ta’sir ko‘rsatadi.
Shuni alohida qayd etish muhimki, o‘tgan asrning 80-yillari
suv manbalarining ifloslanishi bilan ajralib turadi. Unga sanoat
chiqindilari, oqava suvlar, shuningdek, qishloq xo‘jaligida keng
ko‘lamda ishlatilgan pestitsid hamda mineral o‘g‘itlar qoldiqlarini
suv manbalariga oqizilishi sabab bo‘lgan.
Bu jihatdan tashqi muhit ta’siriga chidamli, kuchli, turg‘un,
zaharli xususiyatlarga ega, aksariyati xlororganik guruhlarga
kiruvchi birikmalarni suvga tushishi katta xavf tug‘dirishi mum-
kin.
Tabiiy suv bir-biridan kimyoviy tarkibi va minerallanish
xususiyatiga qarab farqlanadi.
Tabiiy suv tarkibida erigan tuzlarning umumiy miqdori bir
necha 10 dan 1000 mg/l gacha yetadi.
Odam organizmi bir kecha-kunduzda 20 g gacha mineral
moddalarni (2—5% ni) ichimlik suvidan oladi. Lekin yuqori
darajada minerallashgan suvni iste’mol qilgandagi tuz miqdori
ovqatlanganda olinadigan mineral tuzlarning 10—30 % (ba’zi
tuz birikmalari bundan ham ko‘p)ni tashkil qiladi.
Respublikamizning ba’zi viloyatlarida (Farg‘ona, Naman-
gan, Toshkent) tarkibida xlor-natriy-kalsiy tutgan past radio-
aktivlikka ega suv manbalari mavjud. Bunday suvlar Farg‘ona
artezian havzasining poliogen chiqindilari orasidagi massaget
chiqindilaridan chiqadi. Ular yuqori darajada minerallashgan
bo‘lib, tarkibida azot, yod (30 mg/l gacha), brom (20 mg/l)
va boshqa moddalar bor. 800—3000 metr chuqurlikda 7 tagacha
suvli qatlam (gorizont) borligi aniqlangan, quduqlardan otilib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

76
chiqadigan suvning sarfi (debiti) sutkasiga 690—730 m
3
ni
tashkil qiladi. Shu sababli bunday suvlar Chortoq, Gulshan,
Chimyon va boshqa sanatoriyalarda — teri, bod, yurak-tomir,
harakat organlari, ginekologik kasalliklarini fizioterapevtik usul-
lar bilan davolashda foydalidir.
Tabiiy suvlar tarkibida mikroelementlarning ko‘p yoki kam
miqdorda bo‘lishi ba’zi surunkali (yuqumli bo‘lmagan) kasal-
liklarni keltirib chiqarishi mumkin.
Tabiiy ko‘p uchraydigan endemik kasalliklarga flyuoroz kira-
di. R.D.Gabovich, G.D.Ovrusskiylarning ma’lumotlariga ko‘ra,
flyuoroz kasalligi suv tarkibida ftorning miqdori 1,5 mg/l dan
ortiq bo‘lgan barcha joylarda uchraydi. Flyuoroz kasalligi Ros-
siyaning ko‘pchilik viloyatlarida, Ukraina, Gruziya, Ozarbay-
jon, Moldova, Qozog‘iston respublikalarida uchraydi.
Ftor miqdorining ko‘payishi flyuoroz kasalligining sabab-
chisi bo‘lishi bilan bir qatorda, tish kariyesiga qarshi profilaktik
omildir.
Suv tarkibida ftorning miqdori 0,5 mg/l dan kam bo‘lganda
maktab o‘quvchilari orasida kariyes kasalligi ko‘paygani qayd
etilgan. Shu sababli R.D.Gabovich, A.A.Minx, V.A.Knijnikov
va boshqalarning tavsiyasiga binoan ichish uchun mo‘ljallangan
suv tarkibida ftorning miqdori 0,5 mg/l dan kam bo‘lganda
hamda shu hududda kariyes kasalligi ko‘payganda, vodoprovod
suvlariga ftor qo‘shish yo‘li bilan uning miqdorini 1,5 mg/l
gacha yetkazish tavsiya etilgan. Ushbu miqdor me’yor sifatida
jahon miqyosida qabul qilingan.
Yod moddasi kam bo‘lgan biogeokimyoviy viloyatlarda en-
demik buqoq kasalligi keng tarqalgan. Endemik buqoq kasalligi
G‘arbiy Ukraina, Volga daryosining yuqori qismlarida, Ural-
da, Markaziy va Shimoliy Kavkazda, O‘rta Osiyoning vodiy
qismida, Oltoyda, Uzoq Sharqning katta daryolar bo‘ylarida
yashovchilarda uchraydi. Suv tarkibida nitratlarning miqdori
10 mg/l dan oshganda ko‘krak yoshidagi bolalarda nitrat met-
gemoglobinemiyaning kelib chiqishi aniqlangan.
L.Paster ifloslangan suv epidemiya manbayi ekanligini il-
miy jihatdan asoslagan.
Yuqumli kasallik keltirib chiqaruvchi mikroblar suvda o‘z
hayot faoliyatini saqlab qolish xususiyatiga ega bo‘lsa, bunday
suv iste’mol qilinganda odam yuqumli kasallik bilan og‘rishi
mumkin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

77
Ich terlama, ichburug‘, vabo, leptospiroza, tulyaremiya,
brutsellyoz, Botkin kasalligi va boshqa enteroviruslar suv orqali
yuqadi. Bu kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari suvga bemor va
batsilla tashuvchilarning ajralmalari (najaslari) tushganda hamda
suvga yuqumli kasalxonalar chiqindisi va har xil chiqindilar
tushishi tufayli ro‘y beradi. Epidemiologik jihatdan ochiq suv
manbalari ayniqsa xavotirli hisoblanadi.
Ommaviy cho‘milish, kemalar ifloslarining suv havzalari-
ga tashlanishi, qirg‘oqlarga axlat to‘kilishi va ularning yomg‘ir
suvi bilan yuvilishi, suv havzalarida kir yuvish, hojatxonalar-
ning yer osti suvlariga ta’siri, iflos chelaklardan quduqlarga pa-
togen mikroorganizmlarning tushib qolishi ham suvning zarar-
lanishiga sabab bo‘ladi
Suv orqali har xil gijja va ular tuxumlarining tarqalishi katta
xavf tug‘diradi. Shubhali, ochiq suv manbalarida cho‘milish
va mevalarni chayish ham xatarli hisoblanadi. 1950- yillardan
boshlab, suv manbalarining sun’iy radioaktiv izotoplar bilan
ifloslangani aniqlana boshlandi, bunday izotoplar ayrim
a’zolarda kumulyatsiya qilinishi natijasida nur kasalligiga sabab-
chi bo‘lishi mumkin.
Yuqorida aytib o‘tilganlar aholini yetarli miqdorda gigiye-
nik talablarga javob beradigan toza suv bilan ta’minlash, aholi
yashaydigan joylarni obodonlashtirish muhim sog‘lomlashtirish
tadbirlari hisoblanishidan dalolat beradi.
ICHIMLIK SUV SIFATIGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK
ICHIMLIK SUV SIFATIGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK
ICHIMLIK SUV SIFATIGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK
ICHIMLIK SUV SIFATIGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK
ICHIMLIK SUV SIFATIGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK
TALABLAR VA UNI SANITARIYA NUQTAYI NAZARIDAN
TALABLAR VA UNI SANITARIYA NUQTAYI NAZARIDAN
TALABLAR VA UNI SANITARIYA NUQTAYI NAZARIDAN
TALABLAR VA UNI SANITARIYA NUQTAYI NAZARIDAN
TALABLAR VA UNI SANITARIYA NUQTAYI NAZARIDAN
BAHOLASH
BAHOLASH
BAHOLASH
BAHOLASH
BAHOLASH
Aholi xo‘jalik-turmush maqsadlarida ishlatadigan suv quyi-
dagi gigiyenik talablarga javob berishi kerak.
1. Yaxshi organoleptik xususiyatlarga va kishini tetiklashti-
ruvchi haroratga ega bo‘lishi, tiniq, rangsiz, ta’msiz va hidsiz
bo‘lishi.
2. Kimyoviy tarkibiga ko‘ra zaharsiz bo‘lishi.
3. Tarkibida patogen mikroblar va boshqa kasalliklarning
qo‘zg‘atuvchilari bo‘lmasligi, ya’ni kasallik manbayi bo‘lib qol-
masligi lozim.
4. Tarkibida radioaktiv moddalar ruxsat etilgan miqdordan
ko‘p bo‘lmasligi kerak.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

78
Suvning sifati ko‘p jihatdan suv manbayining sanitariya
holatiga bog‘liq. Shuning uchun ham suv manbalariga baho
berishda uning atroflari sanitariya-topografik jihatdan tekshiri-
ladi. Bundan maqsad tuproqni ifloslovchi manbalarni aniqlash,
suv olish inshootlarini tekshirish, laboratoriya tekshiruvi
uchun suv oladigan joyni belgilash va b.lar. Bundan tashqari,
bu suv manbayidan foydalanuvchilar orasida qanday kasallik-
lar uchrashini aniqlash, tumandagi epidemiologik ahvol bilan
tanishish lozim. Bunda, asosan, aholi va uy hayvonlari orasida
uchraydigan, suv orqali tarqalishi mumkin bo‘lgan kasallik-
lar o‘rganiladi. Shunday qilib, sanitariya-topografik tekshirish-
lar natijasi bilan laboratoriya natijalari qiyoslanib, suv man-
bayi va suv gigiyenik nuqtayi nazardan baholanadi.
Aholiga vodoprovod bilan tarqatiladigan ichimlik suviga
qo‘yiladigan gigiyenik talablar amaldagi standartda o‘z ifoda-
sini topgan. Suv sifatining standarti belgilangan me’yorga mu-
vofiqligi vodoprovod tarmog‘idan olingan suvni sanitariya nuq-
tayi nazardan tekshirish yo‘li bilan aniqlanadi.
SUVNI SANITARIYA NUQTAYI NAZARIDAN TEKSHIRISH
SUVNI SANITARIYA NUQTAYI NAZARIDAN TEKSHIRISH
SUVNI SANITARIYA NUQTAYI NAZARIDAN TEKSHIRISH
SUVNI SANITARIYA NUQTAYI NAZARIDAN TEKSHIRISH
SUVNI SANITARIYA NUQTAYI NAZARIDAN TEKSHIRISH
Suvni sanitariya nuqtayi nazaridan tekshirishda quyidagi-
larga e’tibor beriladi:
a) suvning organoleptik hamda fizik xossasi;
b) suvning kimyoviy tarkibi;
d) suv sifatining bakteriologik ko‘rsatkichlari;
e) suvda radioaktiv birikmalarning bo‘lishi.
Suvning organoleptik hamda fizik xossalari. 
Suvning organoleptik hamda fizik xossalari. 
Suvning organoleptik hamda fizik xossalari. 
Suvning organoleptik hamda fizik xossalari. 
Suvning organoleptik hamda fizik xossalari. Yaxshi orga-
noleptik xususiyatlarga ega suv yuqori baholanadi. Bu tabiiy hol
albatta, bunday suv tiniq, rangsiz, hidsiz, tozaligi, chanqov-
bosdiligi bilan ajralib turadi.
Suvning kimyoviy tarkibi.
Suvning kimyoviy tarkibi.
Suvning kimyoviy tarkibi.
Suvning kimyoviy tarkibi.
Suvning kimyoviy tarkibi. Sanoat tarmoqlaridan chiqadi-
gan oqava suvlarning suv havzalariga tozalanmay oqizilishi tu-
fayli suv manbalari ifloslanadi. Gigiyenistlar qo‘rg‘oshin,
margimush, rux, mis va boshqa moddalarning suvda yo‘l
qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdorini ishlab chiqishgan, bu
moddalar miqdori ichimlik suv sifati standartida ham ko‘r-
satilgan. Ochiq suv manbalarining har xil pestitsidlar va o‘g‘it-
lar qoldiqlari bilan davomli ifloslanishi tuproq va suvlardagi
flora va fauna faoliyatini ham o‘zgartirib yuboradi. Ayniqsa,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

79
bu borada tashqi muhit ta’siriga chidamli pestitsidlar xavfli
hisoblanadi.
Suv sifatining bakteriologik ko‘rsatkichlari.
Suv sifatining bakteriologik ko‘rsatkichlari.
Suv sifatining bakteriologik ko‘rsatkichlari.
Suv sifatining bakteriologik ko‘rsatkichlari.
Suv sifatining bakteriologik ko‘rsatkichlari. Suvga epidemi-
ologik nuqtayi nazardan gigiyenik baho berishdan patogen
mikroorganizmlar bor-yo‘qligini tekshirish murakkab va uzoq
davom etadigan ishdir. Bunda bilvosita bakteriologik ko‘rsat-
kichlardan foydalaniladi. Suv saprofit mikroblar (shu jumla-
dan, ichak tayoqchalari) bilan qancha kam ifloslangan bo‘lsa,
u epidemiologik jihatdan kam xavfli bo‘ladi. Suv tarkibida ichak
tayoqchasining bo‘lishi suvning najas bilan ifloslanganligini
bildiradi. Demak, bunday suvda patogen mikroorganizmlar ham
bo‘lishi mumkin.
Saprofit mikroflorasining suvda bo‘lishi ifloslanish belgisi
bo‘lib, uning darajasi „mikrob soni“ tushunchasi bilan ifo-
dalanadi.
„Mikrob soni“ deb go‘sht—pepton agariga tekshirish uchun
ekilgan 1 ml suvni 37°C li termostatda 24 soatdan keyin aniq-
langan mikroblar koloniyasining soniga aytiladi. Mikrob soni
suvning umumiy mikroblar bilan ifloslanganini bildiradi.
Suvning sifati koloniyalar soniga qarab aniqlanadi. Ifloslan-
magan, yaxshi jihozlangan artezian quduqlarda koloniya miq-
dori 10—30, ifloslanmagan shaxta qudug‘ining suvida—300—
400, bir qadar toza, ochiq suv manbalarida — 1000—1500,
mikroblarga qarshi yaxshi kurashish choralari ko‘rilgan vodo-
provod suvida 100 ga yetadi.
Yana suvga „qiya“ bakteriologik baho berishda unda ichak
tayoqchasi bor-yo‘qligi aniqlanadi. Suvda ichak tayoqchasining
bor-yo‘qligi koli-titr yoki koli-indeks kattaligi bilan ifodala-
nadi.
Koli-titr
Koli-titr
Koli-titr
Koli-titr
Koli-titr — bu eng kam miqdor — suvda bitta ichak tayoq-
chasining bo‘lishi.
Koli-titr qancha past bo‘lsa, suv odam axlatidagi ichak tay-
oqchasi bilan shuncha ko‘p ifloslangan bo‘ladi.
Koli-indeks
Koli-indeks
Koli-indeks
Koli-indeks
Koli-indeks — 1 l suvdagi ichak tayoqchalarining soni. Tad-
qiqotlar shuni ko‘rsatadiki, agar suv zararsizlantirilgandan
keyin koli-indeks uchgacha kamaygan (bunda koli-titr 300 ml
dan yuqori) bo‘lsa, unda tif, paratiflar gruppasiga kiradigan
patogen mikroblar, leptospiroz va tulyaremiya kasalliklarining
qo‘zg‘atuvchilari butunlay nobud bo‘ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

80
Vodoprovod suvining sifati yuqoridagi taxminlar asosida
ishlab chiqilgan standart ko‘rsatkichlari bilan ifodalanadi. Bir
ml vodoprovod suvidagi saprofit bakteriyalar soni (mikrob soni)
ko‘pi bilan 100 bo‘lishi, koli-titr 300 ml dan kam bo‘lmasligi
yoki koli-indeks 3 dan yuqori bo‘lmasligi kerak.
SUV IFLOSLANISHINING KIMYOVIY KO‘RSATKICHLARI
SUV IFLOSLANISHINING KIMYOVIY KO‘RSATKICHLARI
SUV IFLOSLANISHINING KIMYOVIY KO‘RSATKICHLARI
SUV IFLOSLANISHINING KIMYOVIY KO‘RSATKICHLARI
SUV IFLOSLANISHINING KIMYOVIY KO‘RSATKICHLARI
Suvning kimyoviy sifati suv manbalarining organik mod-
dalar va ularning parchalanish mahsulotlari (ammoniy tuzlari,
nitritlar, nitratlar) bilan ifloslanishining kimyoviy ko‘rsatkich-
lari deb ataladigan ko‘rsatkichlarda aniqlanadi. Bu birikmalarning
suvda bo‘lishi suv yo‘lidagi tuproqning ifloslanganini va ana shu
moddalar bilan bir qatorda suvga patogen mikroorganizmlar
tushib qolishi mumkinligini bildiradi.
Ayrim hollarda har bir ko‘rsatkich o‘ziga xos tabiatga ega
bo‘lishi, masalan, organik moddalar o‘simliklardan kelib
chiqqan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun suvda bitta emas, balki
bir nechta kimyoviy ifloslanish ko‘rsatkichlari bo‘lsa hamda
bakterial ifloslanish ko‘rsatkichlari, masalan, ichak tayoqcha-
si topilsa va bu suv manbayi sanitariya jihatdan tekshirilganda
tasdiqlansa, bunday suv manbayini organik birikmalar bilan
ifloslangan deb hisoblash mumkin.
Suvning oksidlanish xususiyati uning tarkibida organik birik-
malar borligini bildiradi. 1 l suvdagi organik moddalarning ok-
sidlanishiga ketgan kislorodning mg dagi miqdoriga qarab, suv-
da organik moddalar bor-yo‘qligi to‘g‘risida fikr yuritiladi.
Artezian suvi birmuncha kam oksidlanuvchanlikka ega.
Odatda, 1 l suvga 2 mg gacha, shaxta quduqlari suviga 3–4 mg
kislorod to‘g‘ri keladi. Suv oksidlanishining shu raqamdan
oshishi ko‘pincha suv manbayi ifloslanganligini ko‘rsatadi.
Suvda ammonitli azot va nitritlar paydo qiladigan asosiy
manba — bu oqsil qoldiqlari, hayvonlar jasadi, siydik va na-
jasning chirishi, buzilishidir. Bunday ko‘rsatkich „oqsil uch-
ligi“ deb ataladi. Suv yangigina organik chiqindilar bilan iflos-
langanda, unda ilgari bo‘lmagan ammoniy tuzlarining miqdori
0,1–0,2 mg/l dan oshib ketadi. Nitritlarning 0,002–0,005 mg/l dan
oshiq bo‘lishi ifloslanishning muhim ko‘rsatkichi hisoblanadi.
Nitratlar ammoniy tuzlari oksidlanganda hosil bo‘ladigan ox-
irgi mahsulotdir. Suvda ammoniy tuzlari va nitratlarning bo‘lishi
unga oldinroq azot tutuvchi moddalar tushib, allaqachon
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

81
minerallashishga ulgurganligini ko‘rsatadi. So‘nggi yillarda azot
tutuvchi o‘g‘itlar mo‘l-ko‘l ishlatilayotganligi sababli quduq
suvlarida nitratlar miqdorining yuqori bo‘lishi ko‘p kuzatil-
moqda.
Suvning sifatini „qiya“ kimyoviy usul bilan aniqlashga „oqsil
uchligi“ bilan bir qatorda, suv tarkibidagi xloridlar miqdorini
aniqlash ham kiradi. Suv manbalari ferma va aholi chiqindilari
bilan ifloslanganda suv tarkibidagi xloridlar miqdori oshib keti-
shi mumkin. Shuni yodda tutish kerakki, xloridlarning suvda-
gi miqdori sho‘rxok tuproqlar, ya’ni noorganik xloridlar hiso-
biga ham ko‘tarilishi mumkin. Aslida suvdagi xloridlarning miq-
dori 350 mg/l dan oshmasligi kerak.
SUVNING SIFATINI BELGILOVCHI GIGIYENIK ME’YORLAR
SUVNING SIFATINI BELGILOVCHI GIGIYENIK ME’YORLAR
SUVNING SIFATINI BELGILOVCHI GIGIYENIK ME’YORLAR
SUVNING SIFATINI BELGILOVCHI GIGIYENIK ME’YORLAR
SUVNING SIFATINI BELGILOVCHI GIGIYENIK ME’YORLAR
Yuqorida keltirilgan gigiyenik ma’lumotlarga asoslanib,
ichimlik suvlariga ikkita GOST qabul qilingan.
GOST 2874-73 „Ichimlik suv“ vodoprovod suvi bo‘lib, u
aholi ehtiyoji, uy-ro‘zg‘or, madaniy-maishiy, davolash-pro-
filaktika korxonalari, bolalar muassasalari, ovqatlanish tarmoq-
lari, shaxsiy gigiyena va boshqa ehtiyojlar uchun mo‘ljallan-
gan.
Ichimlik suvining xavfsizligini ta’minlovchi standart GOST
2874-73 bo‘yicha uch qismdan iborat.
1. Organoleptik xususiyatlari:
a) 20° da suvning hidi 2 balldan yuqori bo‘lmasligi;
b) 20° da ta’mi 2 balldan yuqori bo‘lmasligi;
d) rangi 20° dan ko‘p bo‘lmasligi;
e) loyqaligi (qoldig‘i) 1 mg/l dan ko‘p bo‘lmasligi;
f) suv tarkibida ko‘zga ko‘rinadigan har xil mayda jonivor-
lar va suzib yuruvchi quyqalar bo‘lmasligi kerak.
Suv tarkibida suvning organoleptik xususiyatlariga ta’-
sir qiluvchi mineral tuzlar bo‘lmasligi kerak. Quruq qoldiq,
100 mg/l dan ko‘p bo‘lmagan, sulfat miqdori 500 mg/l
gacha, xloridlar — 350 mg/l gacha, suvning umumiy qattiqligi
7 mg ekv/l dan oshmaganda temirning miqdori 0,3 mg/l gacha,
lekin, ba’zan, foydalanish mumkin bo‘lgan yer osti suvlari-
da marganes miqdori 0,1 mg/l gacha, mis 1 mg/l gacha, rux
5 mg/l gacha bo‘lishi kerak.
Suvning sifatini yaxshilashda ishlatiladigan birikmalar uning
organoleptik xususiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi kerak (aktiv
6 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

82
xlor qoldig‘i 0,5 mg/l dan ko‘p bo‘lmasligi, „xloraminli“ xlor
qoldig‘i 1 mg/l dan oshmasligi, alumin qoldig‘i 0,5 mg/l gacha,
tripolifosfat 5 mg/l gacha, geksometafosfat 5 mg/l gacha, pH
6,5—9 atrofida).
2. Suvning kimyoviy ko‘rsatkichlari GOST 2874-82 da quyi-
dagi moddalarga me’yorlar belgilaydi:
a) tabiat suvlarida uchraydigan moddalar masalan, ftor IV
iqlim sharoitida 0,7 mg/l dan ko‘p bo‘lmagan, azot nitrat
45,0 mg/l dan ko‘p bo‘lmagan, stronsiy 7 mg/l gacha, molib-
den 0,25 mg/l gacha, qo‘rg‘oshin 0,03 mg/l gacha, tabiiy uran
0,6 mg/l gacha, radiy 226 1,10 kyuri/ l bo‘lishi kerak;
b) GOST 2874-82 da ko‘rsatilmagan, lekin sanoat, qish-
loq xo‘jalik hamda aholidan chiqadigan chiqindi suvlar tarki-
bida bo‘lishi mumkin bo‘lgan kimyoviy birikmalar miqdori
Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. Xo‘jalikda
ishlatiladigan va ichimlik suvga hamda sog‘lomlashtirish maqsad-
lariga mo‘ljallangan suvlar tarkibidagi moddalar ruxsat etila-
digan miqdordan oshmasligi bilan bir qatorda, radioaktiv mod-
dalar miqdori (radioaktiv xavfsizlik miqdori — 76) sanitariya-
toksikologik belgilari bilan organoleptik talablarga to‘la javob
berishi kerak.
3. Suvning epidemiologik jihatdan xavfsizligini bildiruvchi
ko‘rsatkichlar:
a) koli-indeks 3 dan ko‘p yoki koli-titr 300 dan kam bo‘l-
masligi;
b) bakteriyalar koloniyasining umumiy soni 1 ml suvda 100
dan ko‘p bo‘lmasligi kerak.
Suv manbayi GOST 2874-73 talabiga javob bermasa, sa-
nitariya qonunchiligi GOST 2761-57 „Markazlashgan suv
manbayidan aholini xo‘jalik ehtiyojlari va ichish uchun suv
bilan ta’minlash“ va „Ochiq suv manbalarini chiqindi suvlar
bilan ifloslanishdan saqlash qoidalari“ kuchga kiradi. Shaxta
usulida olingan yer osti suvlariga gigiyenik baho berishda quyi-
dagi me’yorlardan foydalaniladi:
Ko‘rsatkichlar
Ko‘rsatkichlar
Ko‘rsatkichlar
Ko‘rsatkichlar
Ko‘rsatkichlar
Me’yorlar
Me’yorlar
Me’yorlar
Me’yorlar
Me’yorlar
Organoleptik ko‘rsatkich:
tiniqligi
30 sm dan kam bo‘lmagan
40 °C dan yuqori bo‘lmaganda
hidi, ta’mi
2—3 ball
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

83
umumiy qattiqligi
14 mg-ekv/l (40) gacha
ftor miqdori
1,5 mg/l gacha
nitrat miqdori
40 mg/l (azot nitratga hisob-
laganda)
suv sifatining bakteriologik
10 mg/l gacha
ko‘rsatkichlari
Koli-titr:
mikroblar soni
10 dan kam bo‘lmagan
1 ml da 300—400 atrofida
Suvning kimyoviy ko‘rsat-
kichlari:
oksidlanishi
4 mg/l gacha
ammoniy tuzi
0,1 mg/l gacha
nitrit miqdori
0,002 mg/l gacha
Ishlov bermay, to‘g‘ridan to‘g‘ri ichish mumkin bo‘lgan
quduq suvining sifatiga baho berishda uning tarkibidagi organik
moddalar va ularning parchalanish mahsulotlari (ammoniy
tuzlari, nitritlar, nitratlar) bilan ifloslanishining kimyoviy
ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi.
SUV MANBALARINING GIGIYENIK TA’RIFI VA ULARDAN
SUV MANBALARINING GIGIYENIK TA’RIFI VA ULARDAN
SUV MANBALARINING GIGIYENIK TA’RIFI VA ULARDAN
SUV MANBALARINING GIGIYENIK TA’RIFI VA ULARDAN
SUV MANBALARINING GIGIYENIK TA’RIFI VA ULARDAN
FOYDALANISHNING ASOSIY SANITARIYA QOIDALARI
FOYDALANISHNING ASOSIY SANITARIYA QOIDALARI
FOYDALANISHNING ASOSIY SANITARIYA QOIDALARI
FOYDALANISHNING ASOSIY SANITARIYA QOIDALARI
FOYDALANISHNING ASOSIY SANITARIYA QOIDALARI
Suv manbalari yog‘in suvlari, yer osti va ochiq suv hav-
zalariga bo‘linadi.
Yog‘in suvlaridan
Yog‘in suvlaridan
Yog‘in suvlaridan
Yog‘in suvlaridan
Yog‘in suvlaridan xo‘jalik ehtiyojlari hamda ichish uchun
faqat o‘zga suv manbalari bo‘lmagan joylarda foydalaniladi.
Yog‘in suvlari tarkibida tuzlar kamligi tufayli juda yumshoq
bo‘ladi. Atmosfera havosi toza joylarda yog‘in suvlari tarkibida
organik moddalar, patogen mikroblar kam uchraydi. Lekin sa-
noat shaharlarida yog‘in suv tarkibida har xil kimyoviy birik-
malar, organik moddalar, radioaktiv elementlar va hokazolar
ko‘p bo‘lishi mumkin.
Yer osti suvlari.
Yer osti suvlari.
Yer osti suvlari.
Yer osti suvlari.
Yer osti suvlari. Qor-yomg‘ir suvlari qisman bug‘lanib, qayta
havoga ko‘tariladi, bir qismi ochiq suv havzalariga qo‘shilsa,
boshqa qismi yerga shimiladi. Suv o‘tkazmaydigan jinslar (loy,
granit, yaxlit ohaktosh)ning birinchi qatlami ustida to‘plangan
suv yer osti suvining birinchi qatlamini hosil qiladi va mana
shu suv yer osti suvi deb ataladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

84
Mahalliy sharoitlarga ko‘ra yer osti suvi 1—2 m dan to bir
necha o‘n metrgacha qalinlikda bo‘ladi. Suv o‘tkazmaydigan
qatlam qiyaligi bo‘ylab yer osti suvi balanddan pastga oqadi;
tabiiy suzilish jarayonida muallaq zarrachalar va mikroblardan
tozalanib, mineral tuzlar bilan boyiydi. Yer osti suvi tiniq,
sezilar-sezilmas rangli tuzlar, yer osti suvlarining joylashish
chuqurligi ortib borishiga ko‘ra tarkibidagi miqdori ham oshib
boradi. Mayda donli jinslar bilan qoplangan joylarda, 5—6 m
chuqurlikdan boshlab, yer osti suvida deyarli mikrob bo‘l-
maydi.
Tuproq axlat va chiqindilar bilan ifloslangan joylarda yer
osti suvining kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroblar bilan zararlanish
xavfi tug‘iladi. Tuproq qancha chuqur ifloslansa va yer osti su-
vlari qancha yuzada bo‘lsa, bu xavf shuncha ortib boradi.
Yer osti suvlari suv o‘tkazmaydigan jinslar qatlami osti-
dagi bo‘shliqqa o‘tishi va qatlamlararo suv havzalarini hosil
qilishi mumkin. Qatlamlararo suv 15 m dan bir necha yuz
metrgacha chuqurlikda bo‘ladi.
Qatlamlararo suv odatda gigiyenik talablarga to‘la javob be-
radigan mineral tarkibga ega bo‘ladi. Tarkibida tuz ko‘p, juda
qattiq, achchiq-sho‘r, ftor, temir, vodorod sulfid yoki radio-
aktiv moddalarga boy suvlar ham uchraydi.
Qatlamlararo suv yer ostida oqib turishi, usti esa suv o‘t-
kazmaydigan bir yoki bir necha qatlamlar bilan qoplangan-
ligi tufayli (bu qatlamlar suvni ifloslanishdan saqlab turadi)
bakterial jihatdan tozaligi bilan ajralib turadi va odatda, qay-
natmasdan ham ichsa bo‘ladi. Qatlamlararo suv doimiy yoki
katta (soatiga 1 dan 2000 m
3
gacha va bundan ko‘proq) debit-
ga egaligi, shuningdek, sifati yaxshi bo‘lganligi vodoprovod
tarmoqlarini suv bilan ta’minlaydigan eng yaxshi manba hi-
soblanadi.
Yer osti suvi yer yuziga o‘z-o‘zidan chiqishi mumkin. Bu-
lar buloqlardir. Relyef tushganda (masalan, tog‘ning yonbag‘ri,
chuqur soylar) yer osti suvini saqlab turadigan qatlam yoril-
sa, yer osti suvi ham, qatlamlararo suv ham yer yuzasiga
oqib chiqishi mumkin. Ko‘p hollarda buloq suvining sifati yax-
shi bo‘ladi.
Yer osti suvidan foydalanishda uni ifloslanishdan saqlash
uchun quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur:
1. Quduq bor joy o‘sha yerning relyefidan yuqori va tup-
roqni ifloslantiradigan manbalardan iloji boricha uzoqroqda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

85
bo‘lishi, u botqoqlanib qolmasligi yoki toshib ketmasligi lo-
zim. Quduq atrofidagi maydon tuprog‘ini ifloslanishdan muho-
faza qilish zarur.
2. Quduq yoki kaptaj devori suv o‘tkazmasligi kerak. Yer
yuzasidagi suv suv saqlanadigan qatlamga yoki quduqqa de-
vori orqali sizib o‘tmasligi uchun quduq devorining yuqori
qismi atrofiga paxsa kamar qilinadi.
3. Quduq yoki kaptajning og‘zi berk turishi va unga iflos
narsalar tushishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, yer usti suvlari tuproqdan
filtrlanib o‘tgandagiga nisbatan quduq yomon qurilganda, usti
ochiq yoki har kim o‘z chelagida suv olganda mikroblar bilan
ko‘proq zararlanar ekan.
Qishloq joylarda shaxta quduqlari quriladi. Bunday quduq-
lar uni ifloslantirishi mumkin bo‘lgan manbadan uzoqroqda
(masalan, manba quduqdan pastda bo‘lsa, quduq undan ka-
mida 20—30 m narida, agar manba quduqdan yuqorida joy-
lashgan bo‘lsa, unda kamida 80—100 m narida) quriladi. Quduq
kovlaganda ikkinchi suvli qatlam (30 m chuqur) gacha yetib
borishi kerak. Shaxta qudug‘ining tubi ochiq qoladi, yon de-
vorlari beton halqa yoki yoriqsiz yog‘och bilan mahkamlab
chiqiladi. Quduq og‘zi atrofidagi devor yer sathidan kamida 0,8 m
baland turishi zarur. Paxsa kamar qilish uchun quduq atrofini
chuqurligi 0,7—1 m qilib kovlanadi va uni yaxshi pishitilgan
loy bilan to‘ldiriladi. Quduqning yer ustki qismi atrofiga paxsa
kamar ustiga 2 m radiusda qum solinadi va quduqdan suv ol-
ganda to‘kiladigan suv oqib ketishi uchun quduqdan atrofiga
qarab nishab qilib, tosh, g‘isht yoki beton yotqiziladi. Suv
chiqarishning eng yaxshi usuli—nasosdir. Nasos o‘rnatiladigan
quduq „og‘zi“ berkitilgan bo‘lib, tashqaridan ifloslanmaydi.
Chig‘ir g‘altak yoki chaqar yordamida suv olinadigan quduq-
lar og‘zi qopqoq bilan berkiladigan bo‘lishi kerak. Hamma suv
oladigan quduqlar atrofi 5 m radiusda g‘ov bilan o‘raladi.
Yer ostidan suv olish uchun shaxta quduqlaridan tashqari
har xil tipdagi quvur quduqlaridan foydalaniladi. Bunday qudu-
qlarning afzalligi shundaki, ular har qanday chuqurlikda
bo‘lishi mumkin, suv esa nasos bilan yuqoriga chiqariladi. 6—
8 m chuqurlikda joylashgan, debiti soatiga 0,5—1 m
3
ga yeta-
digan yer osti suvlari bo‘lgan joylarda diametri kichik bo‘lgan
quvurdan quduqlar quriladi (16- rasm). Chuqur quvur quduq-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

86
lardan oziq-ovqat va sanoat
korxonalari, sut-tovar fer-
malari, xo‘jaliklar va aholi
yashaydigan joylar vodo-
provodlarini suv bilan ta’-
minlashda foydalaniladi.
Ochiq suv havzalari.
Ochiq suv havzalari.
Ochiq suv havzalari.
Ochiq suv havzalari.
Ochiq suv havzalari.
Qor-yomg‘ir suvi joylarda-
gi tabiiy nishablardan oqib,
ochiq suv havzalari, an-
horlar, daryolar va ko‘llarni
hosil qiladi. Ochiq suv hav-
zalariga qisman yer osti suvi
ham qo‘shiladi.
Barcha ochiq suv havza-
lari qor-yomg‘irdan va aho-
li yashaydigan joylardan
oqib chiqadigan qor suvidan
ifloslanib turadi. Aholi ya-
shaydigan joylarga yaqin
joylashgan hamda sanoat ko-
rxonalaridan chiqadigan su-
vlar kelib quyiladigan suv
havzalari, ayniqsa kuchli
ifloslanadi. Barcha ochiq suv
havzalarining suvi epidemi-
ologik jihatdan xavfli hisob-
lanadi.
Suvi oqmaydigan yoki biroz oqadigan suv havzalarining
xususiyati shundan iboratki, ular yozda gullaydi, ya’ni hav-
zalarda suv o‘tlari zo‘r berib o‘sa boshlaydi. Suv bo‘yalib ket-
adi va suv o‘tlarining chirishi natijasida hidlanib, ta’mi ham
buziladi. Ba’zi suv o‘tlarining inson salomatligi uchun zararli
modda ajratishi isbotlangan.
Ochiq suv havzalarining suvi biroz minerallashgach, yum-
shoqlashadi, biroq oqmaydigan ko‘l va suv omborlarida suv
bug‘lanishi tufayli tuz miqdori birmuncha oshib ketishi mum-
kin. Ochiq suv havzalari suvining sifati o‘zgarib turadi. U
mavsumiy, hatto ob-havoga qarab, masalan, yomg‘irdan keyin
ham o‘zgaradi. Har xil iflos narsalar tushib turishiga qaramay,
Asfalt R-1 m
chegarasi
Muzlash
Detal
Shpilka
Suv o‘tkaz-
maydigan
qatlam
Klapan
Mufta
Filtr
Suv saq-
laydigan
qum
16-
16-
16-
16-
16- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Ingichka quvurli
quduq.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

87
ko‘pchilik ochiq suv havzalarida suvning sifati deyarli buzil-
maydi, chunki bunday suv havzalarida tabiiy-fizik-kimyoviy
va biologik o‘z-o‘zini tozalash jarayonlari doimiy bo‘lib turadi.
SUV HAVZASINING O‘Z-O‘ZIDAN TOZALANISHI
SUV HAVZASINING O‘Z-O‘ZIDAN TOZALANISHI
SUV HAVZASINING O‘Z-O‘ZIDAN TOZALANISHI
SUV HAVZASINING O‘Z-O‘ZIDAN TOZALANISHI
SUV HAVZASINING O‘Z-O‘ZIDAN TOZALANISHI
Organik moddalarning biokimyoviy jihatdan oksidlanishi
uchun suvda erigan kislorod bo‘lishi zarur. Sarflanayotgan kis-
lorod o‘rni atmosferadan olinadigan kislorod bilan to‘lib turi-
shi natijasida me’yor saqlanadi. Toza suv manbalarida suvdagi
kislorod aralashmasi 50% dan yuqori bo‘ladi.
Suvda kuzatiladigan o‘z-o‘zidan tozalanish suvning haro-
ratiga ham bog‘liq, past haroratli suvda bu jarayon sust kecha-
di. Suvda kuzatiladigan o‘z-o‘zidan tozalanish jarayonida sapro-
fitlar hamda patogen mikroblar o‘ladi va natijada suv oldingi
sifatini tiklaydi. O‘z-o‘zidan tozalanish tezligi suvning iflosla-
nish darajasiga, yil mavsumlari va boshqa shart-sharoitlarga ham
bog‘liq. Biroz ifloslangan suv 3—4 kunda o‘z-o‘zidan tozala-
nishi mumkin.
Suvning organik birikmalar bilan ifloslanganlik darajasi va
uning o‘z-o‘zidan tozalanishini baholashda suvning kislorodga
bo‘lgan biokimyoviy talabi aniqlanadi. KBI (kislorodning bi-
okimyoviy iste’moli) — bu 1 
l tekshiriladigan suvning harorati
20°C bo‘lganda tarkibidagi butun organik birikmalarning to‘la
biokimyoviy oksidlanishi uchun ketgan kislorod miqdoridir. Suv
tarkibida organik birikmalar qancha ko‘p bo‘lsa, KBI ham
shuncha ko‘p bo‘ladi. KBI ni to‘la aniqlash uchun 20 kun
sarflanishini hisobga olib, sanitariya amaliyotida KBI, ya’ni 1 
l
suv tarkibidagi organik birikmalarni biokimyoviy oksidlash
uchun sarflanadigan kislorodning 5 kun ichidagi natijasiga qarab
suvning tozaligiga baho beriladi.
GOST — 2761-57 ga muvofiq suv manbalari qatlamlararo
bosimi bor (artezian-buloq) suv, qatlamlararo bosimsiz suv,
yerning yuza qatlamidagi suv ochiq suv havzalariga ajratiladi.
SUV SIFATINI YAXSHILASH USULLARINING
SUV SIFATINI YAXSHILASH USULLARINING
SUV SIFATINI YAXSHILASH USULLARINING
SUV SIFATINI YAXSHILASH USULLARINING
SUV SIFATINI YAXSHILASH USULLARINING
GIGIYENIK TA’RIFI
GIGIYENIK TA’RIFI
GIGIYENIK TA’RIFI
GIGIYENIK TA’RIFI
GIGIYENIK TA’RIFI
Suvning sifatini yaxshilash — bu suvni mikroblardan, suv-
ga rang beruvchi gummin birikmalardan, har xil quyqalardan,
tuzlardan (kalsiy, magniy, temir, marganes, ftor va boshqa
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

88
tuzlardan), qo‘lansa hid beruvchi birikmalardan, zaharli va
radioaktiv moddalardan holi qilinishini nazarda tutadi.
Suvning sifatini yaxshilash maqsadida quyidagi usullar
qo‘llaniladi:
tindirish—loyqani yo‘qotish, rangsizlantirish—rangini
yo‘qotish va zararsizlantirish, ya’ni kasallik qo‘zg‘atuvchilar-
dan tozalash. Suvni tindirish va qisman rangsizlantirishga uni
uzoq muddat saqlash orqali erishiladi. Bunda oqmaydigan yoki
juda sekin oqadigan suv va uning tarkibidagi aralashmalar sol-
ishtirma og‘irligiga qarab sekin-asta cho‘kma holiga o‘tadi. Lekin
tabiiy cho‘kma holiga o‘tish juda sekin boradi, shu sababli ham
suvni tindirish va rangsizlantirish jarayonini tezlashtirish
maqsadida har xil kimyoviy reagentlar — koagulyantlardan foy-
dalaniladi.
Suvni tabiiy tinitishda suv gorizontal tindirgichlardan
o‘tkaziladi; tindirgichlar chuqurligi bir necha metrli idishlardan
iborat bo‘lib, suv ular orqali juda sekin oqib o‘tadi. Tindir-
gichlarda suv 4—8 soatga yaqin turadi. Bu vaqt ichida asosan
katta bo‘lakchalardan iborat bo‘lgan aralashmalar cho‘kma holiga
o‘tadi.
Suv gorizontal yoki vertikal tindirgich — rezervuarlardan
o‘tgach, uni qolgan birikmalardan holi qilish va rangsizlanti-
rish maqsadida suzgichdan o‘tkaziladi. Suzgich temir-beton
rezervuardan iborat bo‘lib, unga suzilgan suv chiqib ketadi-
gan teshigi bor drenaj quvurlar o‘rnatiladi. Drenaj ustiga may-
dalangan tosh va shag‘al to‘kiladi, bu qum drenaj quvur teshi-
giga tushishga yo‘l qo‘ymaydi. Shag‘al ustiga 1 m qalinlikda mayda
tosh (0,25 dan 0,5 mm bo‘lgan) solib, suzgich qatlam hosil
qilinadi. Suzgich suvga to‘ldirilgach, undan suv 0,3 m/soat
tezlikda sekin-asta suzilib o‘tadi.
Suvni sekin o‘tkazadigan „yetilgan“ suzgich suvni yaxshi
tozalaydi. Suvni o‘tkazish jarayonida suzgich teshiklari suv
tarkibida bo‘lgan birikmalar—quyqalar bilan bekiladi, natijada
gijjalar, gijjalar tuxumi va mayda mikroblarning tutilib qolishi
99% ga yetadi. Suzgichni „yetilishi“ bilan bir qatorda uning ustki
qavatida hosil bo‘lgan biologik pardada qator biologik jarayon-
lar, jumladan, organik birikmalarning minerallashishi hamda
tutilib qolingan mikroblarning halok bo‘lishi kuzatiladi. Suz-
gich ifloslanish darajasiga ko‘ra har 30—60 kunda tozalab tu-
riladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

89
Suvni sekin o‘tkazadigan suzgichlar aholisi ko‘p bo‘lma-
gan joylar va qishloqlarni vodoprovod suvi bilan ta’minlashda
foydalaniladi.
Suvni koagulyatsiya qilish, suzgichdan o‘tkazish
Suvni koagulyatsiya qilish, suzgichdan o‘tkazish
Suvni koagulyatsiya qilish, suzgichdan o‘tkazish
Suvni koagulyatsiya qilish, suzgichdan o‘tkazish
Suvni koagulyatsiya qilish, suzgichdan o‘tkazish
Suvni tez tozalash, rangsizlantirish va suzgichdan o‘tka-
zish har xil koagulyantlarni qo‘llashni taqozo qiladi. Koagul-
yatsiya qilish uchun suvga kimyoviy reagentlar: Al
2
(SO
4
)
3
,
FeCl
3
, FeSO
4
va boshqa koagulyantlar qo‘shiladi. Suvda erigan
elektrolitlar bilan koagulyantlar qo‘shilib tez cho‘kma holiga
o‘tuvchi gidrooksid birikmalarini hosil qiladi. Aktiv harakatda
bo‘lgan gidrooksid katta sathli hamda musbat zaryadli bo‘lgani
uchun hatto juda mayda manfiy zaryadli mikroblar, kolloidli
gumin moddalari bilan tez birikib, cho‘kma hosil qiladi va re-
zervuar tagiga cho‘kadi. Suvdagi quyqalar, mayda zarrachalar
cho‘kmaga aylanganidan keyin suv suzgichdan o‘tkaziladi. Su-
zgichdan o‘tgan suv aralashmalardan butunlay xoli bo‘ladi.
Ko‘pincha aluminiy sulfatdan koagulyant sifatida foy-
dalaniladi. Al
2
(SO
4
)
3
×
18H
2
O. U karbonat kislotaning kalsiyli
tuzi bilan reaksiyaga kirishadi: Al
2
[SO
4
]
3
+3 Ca[HCO
3
]
2
=
= 2Al[OH]
3
+3CaSO
4
+6CO
2
hosil bo‘lgan aluminiy gidroksi-
di darhol parchalanadi va juda mayda zarrachalar, mikroblar va
suvga rang beradigan kolloid gumin moddalarni o‘ziga ilash-
tirib, cho‘kma hosil qiladi. Suvni quyqalardan tozalashda zarur
bo‘ladigan koagulyantlar miqdori tajriba yo‘li bilan aniqlanadi.
U 1 
l suvga 30 mg dan 200 mg gacha ishlatilishi mumkin.
Koagulyant miqdori suvning loyqaligiga, rangiga, pH ga va
boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. Keyingi yillarda yuqori molekulalik
modda —flokulyantlardan foydalanilmoqda. Bunda koagulyant
kam miqdorda ishlatilsa-da, natijaga tez erishish mumkin. Ma-
salan, 1 
l suvga 0,5—1 mg atrofida poliakrilamid (PAA) ishla-
tiladi, bu juda kam miqdor demakdir. Flokulyant sifatida ak-
tivlashtirilgan silitsiy kislota ham qo‘llaniladi.
Koagulyatsiyadan so‘ng tinitgichlarga tushgan suv tezkor
suzgichdan o‘tadi. Suvni suzgichdan o‘tish tezligi soatiga 5—8 m ni
tashkil qiladi, bu avtomat ravishda idora qilinadi. Suzgich ishga
tushgach, tez orada qumning ustki qavatida cho‘kmaga tush-
magan zarrachalar hamda reaksiyaga kirishmagan koagulyant-
lardan suzgich pardasi hosil bo‘ladi, u suvni mikroblardan
hamda cho‘kmagan quyqalardan tozalaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

90
8—12 soat ishlagandan keyin suzgich pardasi qalinlashib
suvning suzgichdan o‘tishi kamayadi. Shu sababli suzgichni
tozalash uchun toza suvni pastdan yuqoriga 10—15 daqiqa da-
vomida haydash kifoya qiladi.
Tindirish, koagulyatsiyadan va suzgichdan o‘tkazilgandan
so‘ng tiniq, rangsiz, gijja tuxumlaridan hamda mikroblardan
xoli qilingan suv 70—98% toza bo‘ladi.
Hozirgi kunda vodoprovod tizimida tezkor suzgichlarning
yangi turlari keng qo‘llanilmoqda. Bular qatoriga ikki qavatli
katta hajmli iflos tutuvchi suzgich kiradi. Bunda suzgich ikki
qavat bo‘lib, pastki qavatiga 40—50 sm qalinlikda, diametri 0,5
dan 1 mm gacha bo‘lgan qum, ikkinchi qavatiga esa balandligi
30—40 sm qalinlikda, diametri 1—1,2 mm dan katta bo‘lmagan
antratsit solinadi. Suv oldin antratsit, so‘ngra qum qatlamidan
o‘tadi. Bunday suzgich soatiga 9—12m
3
suv o‘tishini ta’min-
laydi. Suv antratsit qatlamdan qum qatlamga nisbatan tez o‘tadi
va suvdagi quyqalar, asosan, antratsit qatlamda tutilib qoladi,
bu o‘z yo‘lida suzgichni tozalash muddatini uzaytiradi.
Antratsitning solishtirma massasi qumnikidan kam bo‘lgan-
ligi uchun suzgich tutib qolingan quyqalardan tozalanganda
antratsit qum bilan aralashib ketmaydi.
Keyingi yillarda „Bir-biriga yorug‘lik beruvchi“ deb atalgan
yangi tozalash inshooti kashf etildi. Bu inshoot betonlangan
rezervuar bo‘lib, unga 2,3—2,6 m qalinlikda pastdan yuqoriga
ko‘tarilgan sari diametri kichrayib boradigan shag‘al va qum
solinadi.
Suv taqsimlovchi quvur oraliq suzgichga pastdan beriladi,
tarkibida koagulyant tutgan birikma suvning suzgichga o‘tishi
oldidan qo‘shiladi. Suzgichning pastki qismida, ya’ni shag‘allik
qismida koagulyatsiya jarayoni tugallanadi. Suzgichning yuqori
qismida esa reaksiyaga kirishmagan koagulyantlar hamda qoldiq
quyqalar, mikroblar, gijjalar va ularning urug‘lari tutiladi.
Vodoprovod suvining epidemiologik ta’sirini to‘liq bartaraf etish
uchun uni suzilgandan keyin zararsizlantirish darkor.
Suvni zararsizlantirish
Suvni zararsizlantirish
Suvni zararsizlantirish
Suvni zararsizlantirish
Suvni zararsizlantirish
Suvni zararsizlantirish suvning sifatini yaxshilashda oxirgi
bosqich bo‘lib, bunda suv batamom mikroblardan xoli bo‘ladi.
Suvni zararsizlantirish maqsadida kimyoviy usullar qo‘lla-
nilganda suvga bakteriotsidlik xususiyatga ega bo‘lgan reagent-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

91
lar qo‘shiladi. Bunday reagentlarga gazsimon xlor, tarkibida aktiv
xlor tutgan har xil birikmalar, ozon, kumush ionlari va
boshqalar, fizikaviy usullarga: suvni qaynatish, sterillash, ult-
rabinafsha nurlari, ultrashovqin, yuqori tebranishli toklar,
gamma nurlari va boshqalar bilan ta’sir etish kiradi. Amaliyot-
da ko‘proq suvni xlorlash, ultrabinafsha nurlari bilan ta’sir
etish, ozonni qo‘llash usullari keng joriy etilgan. Xonadon-
larda gigiyenik talabga javob berishi uchun suvni qaynatish ki-
foya.
Kimyoviy birikmalar bilan suvni zararsizlantirish
Kimyoviy birikmalar bilan suvni zararsizlantirish
Kimyoviy birikmalar bilan suvni zararsizlantirish
Kimyoviy birikmalar bilan suvni zararsizlantirish
Kimyoviy birikmalar bilan suvni zararsizlantirish
Suvni xlorlash.
Suvni xlorlash.
Suvni xlorlash.
Suvni xlorlash.
Suvni xlorlash. Rossiya davlati suvni zararsizlantirish maqsa-
dida xlor ishlatgan birinchi davlatlar qatoriga kiradi (1910- yil).
Oldinlari suv xlorlash faqat suv orqali tarqaladigan epidemik
kasalliklar ko‘payganda qo‘llanilgan. Hozirgi kunda suvni xlor-
lash keng tarqalgan va ishonchli profilaktik tadbirlardan biri
bo‘lib, suv orqali tarqalishi mumkin bo‘lgan epidemiyalarning
oldini olishda muhim o‘rin tutadi.
Xlorlash jarayoni suvni xlor (gaz) bilan yoki tarkibida faol-
lashgan xlorli, oksidlash va bakteriotsid ta’sirga ega kimyoviy
birikmalar, masalan, xlorli ohak, natriy gipoxloridning uch-
dan ikki asosli tuzi bilan tozalashga asoslangandir. Kuzatiladi-
gan kimyoviy jarayonni quyidagicha ifodalash mumkin. Xlor-
ni suvga qo‘shganda uning gidratlanish muddati 2 soatdan kam
bo‘lmasligi kerak.
Agar vodoprovod uchun suvi olinadigan manba tarkibida
ammoniy tuzlari bo‘lsa, bunda oddiy xlorlash usuli qo‘llan-
ganda ham xloramin hosil bo‘ladi, bu o‘z yo‘lida suvni zarar-
sizlantirish muddatini uzaytiradi. Shu sababli xlorlash nati-
jasini aniqlashda qoldiq xlor bilan bir qatorda xloramin miq-
dorini ham aniqlash kerak. Tabiiyki, suv bilan uni zararsiz
lantirish uchun qo‘llaniladigan kimyoviy reagentlar orasida 30
daqiqalik bog‘lanishdan keyin qolgan qoldiq xlorning miqdori
suvni zararsizlantirish sifatini belgilaydi.
Suvni katta miqdordagi xlor bilan zararsizlantirish.
Suvni katta miqdordagi xlor bilan zararsizlantirish.
Suvni katta miqdordagi xlor bilan zararsizlantirish.
Suvni katta miqdordagi xlor bilan zararsizlantirish.
Suvni katta miqdordagi xlor bilan zararsizlantirish. Bu usul
qo‘llanganda suvga 10—20 mg/l hisobidan xlor qo‘shiladi,
bunda xlor 15 daqiqa ichida yuqori darajada ishonchli bakte-
riotsidlik ta’sir ko‘rsatadi. Katta miqdor xlor bilan hatto loyqa
suvni ham 30—60 daqiqa ichida zararsizlantirish mumkin.
Bunday katta miqdordagi xlorga chidamli kasal chaqiruvchi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

92
rikketsiy Berneta, amyobaning ichburug‘i tuxumi, tuber-
kulyoz bakteriyasi, viruslar qirilib ketadi. Lekin xlorning shun-
day katta miqdorida ham sporalik sibir yarasini chaqiruvchi va
gijja tuxumlari o‘zining hayot faoliyatini saqlab qoladi. Bunday
usulda xlorlashda suvda ko‘p miqdor xlor qoldig‘i bo‘lgani uchun
uning organoleptik xususiyatiga ta’sir qiladi. Shu sababli bunday
suvni ortiqcha xlordan xoli qilish maqsadida dexlorlanadi. De-
xlorlash suvni aktiv ko‘mir suzgichidan o‘tkazish yoki har 1 kg
qoldiq xlorga 3,5 mg giposulfit natriy (Na
2
S
2
O
3
—5H
2
O) qo‘shish
tufayli erishiladi. Ortiqcha xlorlash usulidan odatda ekspedi-
tsiyada, harbiy sharoitda tanish bo‘lmagan suv manbayini zarar-
sizlantirishda va yoz kunlari vodoprovod suvini iste’mol qiluvchi-
lar orasida ichak kasalliklari ko‘p tarqalganda foydalaniladi.
Suvni ozonlash.
Suvni ozonlash.
Suvni ozonlash.
Suvni ozonlash.
Suvni ozonlash. Ozon suvda atomar kislorod hosil bo‘lgu-
nicha parchalanadi: O
3


O
2
+O. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, ok-
sidlovchi xususiyatiga ega bo‘lgan ozod radikal (masalan, HO
3
)
hosil bo‘lganiga qadar suvga qo‘shilgan ozon bir qancha oraliq
reaksiyalarni o‘tkazadi. Ozonning oksidlovchi va bakteriotsidlik
xususiyatining xlorga nisbatan yuqori bo‘lishi uning oksidlovchi
potensiali (+1,9 V) xlorning oksidlovchi potensialidan yuqo-
ri (+1,36 V) bo‘lganligi tufaylidir. Suvni ozon bilan zararsi-
zlantirish gigiyenik nuqtayi nazardan eng samarali, ishonchli
usul hisoblanadi. Jumladan, suv rangdan tozalanadi, o‘zga hid
va ta’mdan xoli bo‘ladi. Shu sababli ozonlangan suvning xu-
susiyatlari buloq suvini eslatadi. Ortiqcha miqdordagi ozon tez
orada kislorodga parchalanib chiqib ketishi natijasida suvda hech
qanday zararli unsur, birikmalar qolmaydi.
Ozon bilan zararsizlantirish muddati 3—5 daqiqa bo‘lib,
0,5—0,6 mg/l miqdorda qo‘shilgan ozon yetarli hisoblanadi.
Organoleptik xususiyatlarini, jumladan, rangini yaxshilash
uchun ko‘rsatilgan miqdordan ko‘proq qo‘llash ham mumkin.
Suvni zararsizlantirishda ozonlash usulining kam qo‘llanili-
shining sababi ozonni olish uchun elektr energiyaning ko‘p
sarflanishidir. Elektr energiyasi yetarli bo‘lgan joylarda suvni
ozonlash tavsiya etiladi.
Kumush ioni bilan suvni zararsizlantirish.
Kumush ioni bilan suvni zararsizlantirish.
Kumush ioni bilan suvni zararsizlantirish.
Kumush ioni bilan suvni zararsizlantirish.
Kumush ioni bilan suvni zararsizlantirish. Kumush ionining
bakteriotsidlik ta’siri shundaki, u mikroorganizmlarning pro-
toplazmasi bilan o‘zaro bog‘lanadi. U suvga juda kam miqdorda
qo‘shilganda ham mikrobdagi fermentlarni parchalaydi. Suvni
kumush ionlari bilan boyitish bir necha usullarda olib boriladi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

93
a) kumush tuzini to‘g‘ridan to‘g‘ri suvda eritish;
b) suvni kumushlangan qum suzgichdan o‘tkazish;
d) elektrolitik usul.
Elektrolitik usulda yetarli tok kuchi belgilanib, kumush ioni-
ni kumushlangan anod orqali qadoqlangan miqdorda suvga tu-
shirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Tarkibida xloridlar tutma-
gan toza suvning 1 l va 0,1 dan 1,0 mg gacha kumush yetarli
hisoblanadi, zararsizlantirish muddati 2 soat.
Kumush ioni bilan zararsizlantirilgan suvda bakteritsidlik
xususiyati uzoq muddatga saqlanadi. Shu sababli bu usul suv
tanqis cho‘l zonalarida, suv osti kemalarida uzoq muddat yur-
ganda, kosmonavtlarni suv bilan ta’minlashda qo‘l keladi. Bun-
day suv uzoq muddat iste’mol qilinganda kumushning suvda-
gi miqdori 0,05 mg/l dan oshmasligi kerak.
Suvni fizik usullar bilan zararsizlantirish
Suvni fizik usullar bilan zararsizlantirish
Suvni fizik usullar bilan zararsizlantirish
Suvni fizik usullar bilan zararsizlantirish
Suvni fizik usullar bilan zararsizlantirish
Suv fizik usullar bilan zararsizlantirilganda u qaynatiladi,
sterilizatsiya qilinadi, shuningdek, bu jarayon ultrabinafsha
nurlar, kuchli shovqin, yuqori tok tezligi hamda gamma nur-
larni qo‘llash yo‘li bilan ham amalga oshiriladi.
Suvni qaynatish.
Suvni qaynatish.
Suvni qaynatish.
Suvni qaynatish.
Suvni qaynatish. Suvni qaynatib zararsizlantirish eng od-
diy va eng ishonchli usul hisoblanadi. Patogen mikroblarning
vegetativ formasi 80°C da 20—40 soniyada o‘ladi. Shu sababli
3—5 daqiqa qaynatilgan suv butunlay zararsizlantirilgan hisobla-
nadi. Suv 30 daqiqa qaynatilganda ko‘pchilik sporali mikrob-
lardan ham xoli qilinadi, bunda suv deyarli sterillanadi, bun-
dan tashqari, botulizm toksini parchalanib ketadi. Ammo om-
maviy iste’molga suvni qaynatib yetkazib berish ko‘p mablag‘
va vaqt talab qiladi. Qaynatib zararsizlantirilgan suv bilan kasal-
xona, maktab, bolalar muassasalari, dorixonalar ehtiyojlari
ta’minlanadi. Ichishga mo‘ljallab qaynatilgan suvni saqlaydigan
idishlarning tozaligiga alohida ahamiyat berish bilan bir qator-
da, qaynatilgan suvda mikroblarning tez rivojlanishini hisobga
olgan holda uni har kuni yangilab turish darkor.
Suvni dala sharoitida zararsizlantirish
Suvni dala sharoitida zararsizlantirish
Suvni dala sharoitida zararsizlantirish
Suvni dala sharoitida zararsizlantirish
Suvni dala sharoitida zararsizlantirish
Suvni dala sharoitida zararsizlantirish fizik va kimyoviy usul-
lar bilan bajariladi. Kam miqdordagi suv, asosan, qaynatish
usulida zararsizlantiriladi. Unda qaynash vaqti quyidagicha
bo‘ladi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

94
— suvda bakteriyalar bo‘lmaganda — 10 daqiqa;
— suvda ko‘p miqdorda o‘sadigan bakteriyalar bo‘lganda —
30 daqiqa,
— suvda sporali mikroblar bo‘lganda, kamida 1 soat.
Sifatiga nisbatan suvni zararsizlantirish me’yorda xlorlash
yoki ortiqcha xlorlash usullari bilan bajariladi.
Suv zararsizlantirilgandan so‘ng, uning tarkibida 0,3–0,5 mg/l
xlor qoldig‘i bo‘lsa, xlor miqdori to‘g‘ri aniqlangan bo‘ladi.
Dala sharoitida suvni mikroblardan tozalashning asosiy usuli
suvga me’yoridan ko‘p xlor qo‘shishdir. Bu usul oldingisiga
nisbatan birmuncha afzalroqdir. Bu hol suvning xlorga bo‘lgan
talabini aniqlash, suvni tozalash vaqtini qisqartirish (15—20
daqiqa), loyqa va rangsimon suvlarni mutlaq zararsizlantirish,
suvdagi hid va ta’mlarni yo‘qotish hamda zaharli moddalarni
kamaytirishga olib keladi.
Suvning xlorga bo‘lgan miqdori suvning fizik xususiyatlari-
ga, ifloslanish darajasiga va epidemiologik holatiga nisbatan aniq-
lanadi. Oddiy holatda suvni ortiqcha miqdor xlor ohagi bilan
xlorlaganda xlorning miqdori 10—30 mg/l va ayrim hollarda esa
500—1000 mg/l bo‘ladi. Suvni ortiqcha xlorlash quyidagi bos-
qichlarda bajariladi:
1. Xlorli ohak tarkibidagi faol xlor miqdorini aniqlash,
undan tarkibida 1% faol xlor tutgan eritma tayyorlash.
2. Ma’lum miqdordagi suvni mikroblardan tozalash uchun
zarur bo‘lgan xlorli ohak miqdorini aniqlash.
3. Suvning xlorli ohakka bo‘lgan talabini topish.
4. Suvda qolgan xlor miqdorini hisoblash.
5. Suvni ortiqcha xlordan xoli qilish uchun pistako‘mirdan
o‘tkazish (suzish) yoki suvga taxminan har bir gramm qoldiq
xlor miqdoriga 3,5 g natriy giposulfit qo‘shish.
Xlorli ohak tarkibidagi faol xlor miqdori quyidagicha aniq-
lanadi: shisha (kolba) idishga 100 ml distillangan suv, 10 tomchi
1 %li xlorli ohak eritmasi, 1 ml HCl (1:5), 20—30 dona KJ
kristali va 1 ml kraxmal eritmasi solinadi. Suyuqlik aralashti-
rilib, 0,7 % li natriy giposulfit eritmasidan rang yo‘qolguncha
tomchilanadi. Xlorli ohakdagi aktiv xlorning miqdori tomchi-
lashga ketgan natriy giposulfit miqdori bilan hisoblanadi.
Suvni xlorlash vaqtida kerakli eritmalar, idishlar bo‘lmasa,
suv oddiy usul bilan tozalanishi mumkin: dekcha yoki mis
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

95
idishga 3—4 choy qoshiq quruq xlorli ohakdan solinadi, unga
suv qo‘shib eritiladi va hajmi to‘ldiriladi, bu holda taxminan
1 % xlorli ohak eritmasi hosil bo‘ladi. Suvni zararsizlantirish
uchun 3 ta chelakda suv olinadi. 1-chelakka 1 choy qoshiq, 2-
chelakka 2 choy qoshiq, 3-chelakka 3 choy qoshiq eritmadan
solib, uni aralashtirib, 30 daqiqaga qoldiriladi. So‘ngra xlorli
ohakning suvdagi hidiga nisbatan suvni tozalashga mo‘ljallangan
xlor miqdori aniqlanadi va hisoblanadi.
Suvni harbiy qismlarda yakka tartibda zararsizlantirishda quyi-
dagi tabletkalardan foydalaniladi:
1. Pantotsid—(C
7
H
5
Cl
2
O
4
)—1 tabletkadagi miqdori 3 mg.
Bitta tabletka 700 ml suvga mo‘ljallangan. Zararsizlantirish
muddati 30—45 daqiqa. Pantotsid talab darajasida saqlanma-
sa, uning tarkibidagi faol xlorning miqdori pasayib ketadi,
shuning uchun uni tarqatishdan oldin tarkibidagi faol xlor miq-
dori aniqlanishi lozim. Buning uchun bir dona tabletkani
maydalab, 100 ml distillangan yoki qaynatilgan suvda eritila-
di, unga 1 ml HCl (1:5), 20—30 ta KJ bo‘lakchalaridan va 1
ml ohak eritmasi solinadi. Hosil bo‘lgan ko‘k tusli eritmaga
0,7 % li natriy giposulfit eritmasidan rangi oqarguncha tom-
chilanadi. 1 tomchi natriy giposulfit eritmasi 0,004 mg miq-
dordagi faol xlorga teng (4- jadval).
4- jadval
Suvni yakka tartibda zararsizlantirishda ishlatiladigan moddalarning
Suvni yakka tartibda zararsizlantirishda ishlatiladigan moddalarning
Suvni yakka tartibda zararsizlantirishda ishlatiladigan moddalarning
Suvni yakka tartibda zararsizlantirishda ishlatiladigan moddalarning
Suvni yakka tartibda zararsizlantirishda ishlatiladigan moddalarning
fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlari
fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlari
fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlari
fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlari
fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlari
r
a
l
a
d
d
o
M
d
i
s
t
o
t
n
a
P
t
i
s
t
a
v
k
A
s
b
a
t
i
r
u
P
t
n
e
s
t
a
v
k
a
o
e
N
,
i
r
t
e
m
a
i
d
g
n
i
n
a
k
t
e
l
b
a
T
m
m
6
6
5
6
g
,
i
g
i
l
r
i
‘
g
O
2
1
,
0
0
1
,
0
5
0
,
0
5
0
,
0
i
r
o
d
q
i
m
l
C
l
o
a
F
5
.
2
4
.
3
2
1
—
1
1
1
1
—
0
1
n
i
m
,
i
g
i
l
n
a
h
c
v
u
r
E
C
°
0
1
5
2
6
1
4
2
C
°
0
2
3
2
2
1
—
0
1
2
1
C
°
0
3
5
1
4
—
—
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

96
2. Bisulfatpantotsidli tabletkalar. Asosiy ta’sir etuvchi kuch—
xlor (3,2 mg/1 ta tabletka). Uning kamchiliklaridan biri, zarar-
sizlantirilgan suvga nordon maza berishidir. Nordonlik suvga
ichimlik sodasi qo‘shish bilan yo‘qotiladi.
3. Yodli tabletkalar. Asosiy ta’sir kuchi — organik birikma
holatidagi yod hisoblanadi. Uning yaxshi xususiyatlari — yuqo-
ri darajada bakteriotsidligi, uzoq vaqt saqlanishidir. U
qo‘shilganda suvning organoleptik xossalari kam o‘zgaradi, le-
kin uni tayyorlash ancha murakkab hisoblanadi.
4. Suvni zararsizlantiruvchi tabletkalar o‘z tarkibida 4 mg
faol xlor va natriy dixlorizatsionur nordon tuzini tutib, 1 litr
suvga mo‘ljallangan.
Suvni zararsizlantiruvchi tabletkalar bo‘lmaganda suvga oz
miqdorda yod, vodorod peroksid, KMnO
4
solib, suvni mikrob-
lardan xoli qilish mumkin. Vodorod peroksidning suvdagi miq-
dori 3 ml/l bo‘lganda, uni bakteriotsidlik ta’siri 30 daqiqada
yuzaga keladi.
Suvni markazlashgan holda tarqatishning imkoni yo‘q joy-
larda maxsus tabletkalardan foydalanish mumkin. Tabletkalar-
dan tashqari maxsus shaxsiy moslamalar — suv tozalagichlar
mavjud bo‘lib, ular yordamida suv faqatgina oddiy iflosla-
nishdan emas, balki hatto sariq kasalligini chaqiruvchi virus-
lardan ham tozalanadi. „Rodnik“, „Ovod“, „Turist“ moslama-
lari ana shunday moslamalar namunasidir. Ularning ishlashi va
suvni tozalash asoslari, shu moslamalar ichidagi suzgichlar
va yod moddasining ta’siriga asoslangan.
AHOLI YASHAYDIGAN JOYLARNI SUV BILAN TA’MINLASH
AHOLI YASHAYDIGAN JOYLARNI SUV BILAN TA’MINLASH
AHOLI YASHAYDIGAN JOYLARNI SUV BILAN TA’MINLASH
AHOLI YASHAYDIGAN JOYLARNI SUV BILAN TA’MINLASH
AHOLI YASHAYDIGAN JOYLARNI SUV BILAN TA’MINLASH
USTIDAN SANITARIYA NAZORATI OLIB BORISH
USTIDAN SANITARIYA NAZORATI OLIB BORISH
USTIDAN SANITARIYA NAZORATI OLIB BORISH
USTIDAN SANITARIYA NAZORATI OLIB BORISH
USTIDAN SANITARIYA NAZORATI OLIB BORISH
Aholini suv bilan ta’minlash mahalliy va markazlashtiril-
gan — vodoprovod tarmog‘i orqali amalga oshiriladi. Mahalliy
ta’minlashda aholi suvni bevosita manbadan, masalan, qudu-
qlardan oladi. Vodoprovod suvi quvurlar orqali yetkaziladi.
Mahalliy suv ta’minotining sanitariya nazoratiga mahalliy da-
volash-profilaktika muassasasining xodimi jalb etiladi. Sanita-
riya nazorati barcha mahalliy suv bilan ta’minlash manbalarini
hisobga olish va pasportlashtirishdan boshlanadi. Sanitariya
pasportini tuzish uchun suv bilan ta’minlash manbalari sa-
nitariya-epidemiologiya, sanitariya-topografik va sanitariya-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

97
texnikaviy tekshiruvdan o‘tkaziladi. Sanitariya-epidemiologik
tekshiruvda manbadan foydalaniladigan yoki unga yaqin joyda
yashaydigan aholining salomatligi aniqlanadi. Suv manbayi
atrofidagi maydon va joylar sanitariya-topografik jihatdan (tu-
proqni ifloslantiradigan va boshqa manbalar) o‘rganiladi. Sani-
tariya-texnikaviy tekshirishlarda suv manbayining xili, oqish
manzili, chuqurligi, debiti, suv manbayini qurish va jihozlash-
da sanitariya qoidalari amaliyoti hamda suv olish usuli aniqla-
nadi. Bu ishlar amalga oshirilgandan so‘ng, sterillangan idish-
da bakteriologik jihatdan tekshirish uchun suv namunasi oli-
nadi. Olinayotgan suvga qo‘ldan yoki havodan mikroblar
tushmasligi kerak. Kimyoviy analiz uchun suv olinadigan shi-
sha idish o‘sha suv bilan 3—4 marta chayiladi. Tekshirish nati-
jalari suv manbayi pasportiga ko‘chiriladi va oldingilari bilan
solishtiriladi, zarurat tug‘ilsa, ma’lum sog‘lomlashtirish cho-
ralari ko‘riladi. Quduq suvidan foydalanuvchi aholi orasida ichak
kasalliklari paydo bo‘lganda, quduqqa tashqaridan iflosliklar
tushganida, quduq suvining organoleptik hamda bakteriologik
ko‘rsatkichlari yomonlashganda quduqni tozalash va uning su-
vini xlorli ohak bilan zararsizlantirish chorasi ko‘riladi. Shu
maqsadda quduq suvi butunlay chiqarilib, ustki loy qatlami
olib tashlanadi, tubi yirik qum yoki shag‘al chiqqunicha toza-
lanadi.
Quduq devorlari 3—5% li xlorli ohak eritmasi bilan yuvib
chiqiladi. Quduq suv bilan to‘lgandan keyin unga har bir kub
metr suv uchun bir chelakdan 2 % li xlorli ohak eritmasi
qo‘shib, 15 daqiqa davomida yaxshilab aralashtiriladi va 6—10
soat, yaxshisi, tuni bilan qoldiriladi. Quduq suvi xlor hidi
yo‘qolguncha chiqarib tashlanaveradi. Dezinfeksiyadan keyin
suvda xlor hidi qolmasa, suvga oldingi miqdorning uchdan bir
ulushi hisobida yana xlorli ohak qo‘shish va 3—4 soat kutish
kerak. Quduq suvi laboratoriya tekshiruvidan o‘tgandan keyin
foydalanishga ruxsat etiladi. Yoz kunlari quduq suvidan foy-
dalanuvchilar orasida yuqumli ichak kasalliklari ko‘paysa,
quduq suvini vaqtincha xlorlash mumkin. Buning uchun 1 m
3
quduq suviga 1,5—2 l% li xlorli ohak eritmasi qo‘shiladi. 2 soat-
dan keyin quduqdan suv olish mumkin. Suv ko‘p-oz olinishiga
qarab, bunday xlorlash kuniga 1—2 marta o‘tkaziladi. Keyingi
vaqtda quduqdagi suvni qadoqlaydigan patron yordamida munta-
zam ravishda xlorlab turish usuli ishlab chiqilgan. Bu moslama
7 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

98
sopoldan tayyorlangan, hajmi 0,25 l dan 1 l gacha bo‘lgan
teshik-teshik silindr shaklidagi idishdir. Patronga 150 dan 600 g
gacha xlorli ohak solib 100—300 ml suv qo‘shiladi va u bir xil
massa hosil bo‘lguncha aralashtiriladi. Og‘zi tiqin bilan berkitil-
gan patronga chizimcha bog‘lanadi va u quduq tubiga 20—50 sm
qoladigan joygacha tushiriladi; tizimchaning ikkinchi uchi
quduq chig‘irig‘iga bog‘lab qo‘yiladi. Xlorli ohak eritmasi pa-
tron teshiklari orqali muntazam ravishda suvga qo‘shilib, uni
zararsizlantirib turadi. Patron 20—30 kun davomida o‘z ta’sirini
ko‘rsatadi; xlorli eritma tamom bo‘lganidan so‘ng patronni tortib
olib, yuviladi va uni yana to‘ldirib suvga tushiriladi.
Dala shiyponlarining suv bilan ta’minlanishi ustidan sani-
tariya nazorati o‘rnatish juda muhim. Har bir shiyponda suv
bilan ta’minlash punkti bo‘lishi lozim, unda suv manbayidan
tashqari, qo‘shimcha suv saqlash uchun idish turishi kerak.
Dala shiyponida suvga bo‘lgan ehtiyoj har bir kishiga kunda 40—
50 l ni tashkil etadi. Bundan tashqari, issiq kunlarda cho‘milish
uchun 30—40 litr suv bo‘lishi kerak. Shiypon hududida suv
manbayi bo‘lmaganda suv bilan ta’minlash punktiga suv max-
sus idishlarda yoki „ichimlik suv“ deb yozib qo‘yilgan avto-
sisternalarda tashib keltiriladi.
Suv saqlanadigan idishlar og‘zi zich berkilishi va u vaqt-
vaqtida dezinfeksiyalanishi kerak. Shu maqsadda idish suv bi-
lan to‘ldirilib, har 100 l suvga bir stakan (200 g) 10% xlorli
ohakning suvdagi eritmasi qo‘shiladi. Aralashtirib 2 soatga
qoldiriladi, so‘ngra suvni to‘kib, idish bir necha marta chayi-
ladi. Shundan so‘ng idishda ichishga mo‘ljallangan suvni saqlash-
ga ruxsat etiladi.
Oziq-ovqat tarmog‘i xodimlariga qanday gigiyenik talablar
qo‘yilsa, suv ta’minotida ishlaydigan barcha xodimlarga ham
xuddi shunday talablar qo‘yiladi. Ular tibbiyot ko‘rigidan
o‘tkaziladi, batsilla tashuvchilikka tekshiriladi va sanitariya
ma’lumotlari nazorat qilinadi.
Yer osti suv manbayidan foydalanib vodoprovod qurilganda
qat’iy nazorat hududining atrofi 250—500 m doirada chega-
ralanadi. Chegaralangan maydon obodonlashtirilishi kerak. Bu
yerda yer osti suvlarining ifloslanishiga olib kelishi mumkin
bo‘lgan yer ishlarini sanitariya organlarining ruxsatisiz olib
borish mumkin emas (quduqlar, karyerlar, o‘ralar kovlash,
yer osti sug‘orish inshootlari qurish va boshqalar).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

99
Vodoprovod inshootlarini ishlatish shart-sharoitlarni va
vodoprovod tarmoqlari holatini kuzatib turishdan iborat. Yer
osti suvi bilan ta’minlash manbalariga quriladigan vodoprovod
elementlari quyidagilardan iborat: suvni yer yuzasidagi re-
zervuarlarga chiqarib beradigan birinchi ko‘targich nasos stan-
siyasi; zarur bo‘lgan hollarda suv sifatini yaxshilash uchun
moslama, suvni bosim rezervuariga yetkazib beradigan ikkinchi
ko‘targich nasos stansiyasi; suvni uyma-uy taqsimlash tarmog‘i.
Sifatli yer osti suvlari yo‘q yoki ular yetarli bo‘lmagan joy-
larda vodoprovod uchun suv ochiq suv havzalaridan olinadi.
Ichimlik suv olishga mo‘ljallangan joy cho‘milish, kir yuvish,
mollarni sug‘orish uchun ajratilgan joylardan yuqorida va oqar
suvlar boshidan, ya’ni suv havzasi eng kam ifloslanadigan
yerdan tanlanadi. Ochiq suv havzalariga quriladigan vodoprovod
tarmoqlari quyidagilardan iborat bo‘ladi: suv olish inshooti;
suv sifatini yaxshilash uchun inshootga suv beradigan bi-
rinchi ko‘targich nasoslar; tozalash inshootlari; ikkinchi ko‘tar-
gich nasoslari; bosim rezervuari; suv tarqatuvchi tarmoq.
Vodoprovodni sanitariya jihatidan muhofaza qilishda uning
chegaralarini belgilash katta ahamiyatga ega.
Vodoprovodni sanitariya jihatidan muhofaza qilish chega-
ralari uch aylanmadan iborat bo‘ladi.
Birinchi aylanma
Birinchi aylanma
Birinchi aylanma
Birinchi aylanma
Birinchi aylanma — qat’iy nazorat hududi — suv olinadi-
gan manba, nasos stansiyalari, suv tozalash inshootlari, re-
zervuar qurilgan maydondan iborat bo‘ladi. Bu maydon o‘rab
qo‘yiladi, qo‘riqlanadi, bu hududda yashash va u yerga begona
kishilarning kirishi man etiladi. Birinchi aylanmadagi suv hav-
zasidan foydalanish mumkin emas.
Ikkinchi aylanma
Ikkinchi aylanma
Ikkinchi aylanma
Ikkinchi aylanma
Ikkinchi aylanma — chegara hududi — vodoprovodga suv
olinadigan daryo oqimi bo‘ylab yuqoridan bir necha o‘n
kilometrgacha cho‘zilib boradi. Chegara hududi daryo oqimi
bo‘yicha pastdan bir necha yuz metrga boradi. Bu hududda to-
zalanmagan oqar suvlarning oqishi, suv havzasi va qirg‘oq
bo‘ylaridan foydalanish man etiladi.
Uchinchi aylanma
Uchinchi aylanma
Uchinchi aylanma
Uchinchi aylanma
Uchinchi aylanma — kuzatish chegarasi. Epidemiologik ishlar
bu hududda keng miqyosda olib boriladi, jumladan, kasal
bo‘lganlarni nazoratga olish, yuqumli ichak kasalligi shu aholi
orasidan chiqsa, uning kelib chiqish sabablarini aniqlash, tez-
korlik bilan chora ko‘rish, vodoprovod suvini zararsizlantirish
usullarini qayta ko‘rib chiqish, tashqi muhitni ifloslaydigan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

100
qurilishlarni nazorat qilish va hokazolardan iborat. Nazorat
hududi kichik daryolarda boshidan oxirigacha, katta daryolarda
esa sharoitga qarab belgilanadi.
Suv manbalarining sanitariya chegaralari joylardagi mas’ul
mutasaddi tashkilotlar tomonidan tasdiqlanadi. Markazlashgan
suv ta’minoti ustidan joriy sanitariya nazorati olib borishda
manbadagi suv sifati muntazam nazorat qilib turiladi. Buning
uchun xlorlangan suv turadigan rezervuarlarning chiqish joy-
idagi suvdan namuna olinadi. Tarmoqning turli qismlaridagi
vodoprovod suvining sifati ham nazorat qilinadi, buning uchun
ko‘chalardagi barcha suv taqsimlash kolonkalaridan va tarmoq-
ning boshi berk uchastkalaridagi jo‘mraklardan hamda boshqa
joylardan navbatma-navbat, muntazam namuna olib turiladi.
Namuna suvning organoleptik xossasi, mikroblar soni, koli-
titri yoki koli-indeksi aniqlanadi.
Suv gigiyenasi bo‘limiga doir amaliy mashg‘ulotlar
Suv gigiyenasi bo‘limiga doir amaliy mashg‘ulotlar
Suv gigiyenasi bo‘limiga doir amaliy mashg‘ulotlar
Suv gigiyenasi bo‘limiga doir amaliy mashg‘ulotlar
Suv gigiyenasi bo‘limiga doir amaliy mashg‘ulotlar
Ichimlik suvning sifatini aniqlash va uni
Ichimlik suvning sifatini aniqlash va uni
Ichimlik suvning sifatini aniqlash va uni
Ichimlik suvning sifatini aniqlash va uni
Ichimlik suvning sifatini aniqlash va uni
gigiyenik baholash
gigiyenik baholash
gigiyenik baholash
gigiyenik baholash
gigiyenik baholash
Mashg‘ulotdan maqsad:
Mashg‘ulotdan maqsad:
Mashg‘ulotdan maqsad:
Mashg‘ulotdan maqsad:
Mashg‘ulotdan maqsad: talabalarni ichimlik suvning sifati-
ni aniqlash va unga gigiyenik baho berish usullari bilan tanish-
tirish.
Kerakli jihozlar:
Kerakli jihozlar:
Kerakli jihozlar:
Kerakli jihozlar:
Kerakli jihozlar: GOST 2874-73 va GOST 2874-82 „Ichim-
lik suv“. Suvda ruxsat etsa bo‘ladigan kimyoviy birikmalar miq-
dori ifodalangan jadvallar. Suv manbalari ko‘rsatilgan sxema-
tik chizmalar; sig‘imi 150—200 ml bo‘lgan og‘zi keng kolbalar,
soat oynasi, tubi yassi jo‘mrakli silindr, 1 raqamli Snellen harf-
lari, silindrlar, standart eritma shkalasi, barometr, suv haro-
ratini o‘lchash uchun termometrlar, elektroplitka, santimetr-
li lenta, standart eritmalar shkalasi va rangsiz silindrlar uchun
shtativlar, distillangan suv.
GOST 2874-73, GOST 2874-82 „Ichimlik suv“ talabi
bo‘yicha suv o‘ziga xos hidli, mazali, rangsiz va tiniq, ma’lum
bir haroratli, rohatbaxsh bo‘lishi kerak. Zaharli birikmalar,
radioaktiv moddalar, kasallik paydo qiluvchi mikroblar, gijja
tuxumlari bo‘lmasligi kerak. Suvning gigiyena talablariga mu-
vofiqligi fizik, kimyoviy, bakteriologik, organoleptik, gidro-
biologik, radiometrik tekshiruvlar yordamida aniqlanadi. Uning
sifati, uning sanitariya holati, asosan suv manbalarining ho-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

101
latiga bog‘liq. Shuning uchun suv manbalarining sanitariya ji-
hatidan tekshirilishi muhim ahamiyatga ega. Bunday tekshirishga
quyidagilar kiradi.
1. Suv manbalarini joyida tekshirish (sanitariya-topografik
tekshirish).
2. Suv manbalaridagi suvning miqdorini va uning debitini
aniqlash.
3. Tekshirish uchun suv namunasini olish.
4. Aholi va uy hayvonlari o‘rtasida ifloslangan suv orqali
tarqalishi mumkin bo‘lgan kasalliklarni aniqlash.
Suvni sanitariya-topografik tekshirishda asosiy e’tibor uni
ifloslantiruvchi manbalarga qaratilishi lozim. Ifloslantiruvchi
manbalarga: hammom, hojatxona, sanoat korxonalarining
chiqindilari, kir yuvish inshootlari, axlatxona, chorva hamda
parrandachilik fermalari chiqindilari va boshqalar kiradi. Shuning
uchun faqat suv manbalarini tekshirish bilan cheklanmay,
balki uning atrofidagi maydon va uning sanitariya holati hamda
chiqindilardan tozalash inshootlarining mavjudligi va ularning
holatlari ham o‘rganiladi. Ochiq suv havzasini tekshirishda,
uning boshlanishi va oqib o‘tish joylarining (tog‘lik, botqoq-
lik, atrofdagi aholi yashash joylarida odamlarning cho‘milishi,
hayvonlarni sug‘orish, yuk tashish vositalarini
yuvish joylari va b.lar.) sanitariya holati ko‘zdan
kechiriladi. Suv havzalarining tubi, geologik tu-
zilishi, qirg‘oqlari, joyning qiyaligi aniqlanadi.
Vodoprovod uchun suv olinadigan joy, suv to-
zalash inshootlarining ishga yaroqliligi va bu joy-
larda sanitariya qo‘riqlash bo‘limi o‘rnatilganligi
tekshiriladi. Quduqlarni tekshirishda uning joy-
lashgan o‘rni (ko‘chada, hovlida), aholi yashash
joylariga, axlatxonalargacha bo‘lgan masofasi,
joyning relyefi va tuproqning xususiyati aniqla-
nadi. Quduqning tuzilishi va turiga ahamiyat be-
riladi. Quduqdagi suvning hajmi uning ko‘nda-
lang kesim yuzasi ichidagi suv ustunini baland-
ligiga ko‘paytirish yo‘li bilan topiladi, buning
uchun quduq chuqurligini aniqlash maqsadida
17-
17-
17-
17-
17- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Quduqdagi suv chuqurligini
o‘lchaydigan asbob.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

102
kosachalar o‘rnatilgan asbobdan foydalaniladi (17-rasm),
quduqdagi suv ustunining yig‘ilishini (debit) aniqlashda uni
nasos bilan tortib yoki chelaklab olinadi. Bunda suvning oldin-
gi sathiga yetish tezligi belgilanadi. Ko‘l va havzalar suvining
miqdori ularning uzunligi, eni va o‘rtacha chuqurligiga ko‘-
paytirish yo‘li bilan topiladi. Daryolarning quvvati — ularning
enini chuqurligiga va oqim tezligiga ko‘paytirib olingan natijani
ikkiga bo‘lish yo‘li bilan topiladi.
Suvni tekshirish uchun namuna olish
Suvni tekshirish uchun namuna olish
Suvni tekshirish uchun namuna olish
Suvni tekshirish uchun namuna olish
Suvni tekshirish uchun namuna olish
Namuna fizik-kimyoviy tekshirish uchun toza idishga, bak-
teriologik tekshirish uchun esa toza steril idishga olinadi. Na-
muna kimyoviy tekshirish uchun 2—5 l, bakteriologik tekshirish
uchun esa 1—2 l hajmli batometr (18-rasm) asbobi yorda-
mida olinadi.
Namuna olishdan oldin idish kamida 3 marta o‘sha suv bi-
lan chayiladi. Namuna daryoning bir necha joyidan: qirg‘oqdan,
daryo o‘rtasidan, suv sathidan 0,5—1 m chuqurlikdan olina-
di. Vodoprovod jo‘mraklaridan namuna olishda suv 10—15 da-
qiqa muna olishda jo‘mrakka termik ishlov beriladi. Quduqdan
namuna olishdan avval suv yaxshilab ar-
alashtiriladi. Namuna olish hujjatida suv
qayerdan olingan, tekshirishdan maqsad,
ob-havo sharoiti, suvning manbadagi ha-
rorati, namuna olish kuni, soati ko‘rsatiladi
va uni laborant imzosi bilan tasdiqlaydi. Bak-
teriologik analiz uchun 2 soat, konservat-
siya qilinganda esa 6 soat davomida tekshiri-
lishi zarur. Konservatsiya qilish —ammiak
hamda suvning oksidlanishini aniqlash
uchun 1
l olingan namuna 2 ml 20%
H
2
SO
4
, o‘zga qoldiq birikmalarini aniqlash
uchun esa har 1 l suvga 2 ml xloroform
qo‘shiladi. Qish faslida suvni tekshirish payti-
gacha, muzlashdan saqlash maqsadida so-
vuq o‘tkazmaydigan narsalar bilan o‘rash
lozim. Fizik-kimyoviy tekshirish muddati
2 soat, konservatsiya qilingan suv esa 1
18-
18-
18-
18-
18- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Batometr.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

103
kundan oshmasligi zarur. Tekshirishlarning natijasi quyidag-
icha bayon etiladi.
1. Manbaning nomi va uning joylashgan o‘rni.
2. Namuna olingan vaqti (kuni, soati).
3. Sanitariya-topografik tekshirishlar natijasi (suvni ifloslan-
tiruvchi manbalar mavjudligi, aholi hamda uy hayvonlari orasi-
da yuqumli kasalliklar mavjudligi va b.lar.)
4. Keyingi 3 kunli ob-havoning fizikaviy holati.
5. Suvdan qanday maqsadda foydalanilishi.
6. Suvning organoleptik ko‘rsatkichlari (rangi, hidi, ta’mi,
tiniqligi, quruq qoldig‘i, harorati).
7. Sanitariya kimyoviy tekshirish (bug‘latib yuborilgandan
keyin qolgan zich cho‘kma, ammiak, nitrit va nitrat kislotasi,
oksidlanishi va xloridlar miqdori, suvning qattiqligi).
8. Sanitariya-bakteriologik tekshirish (koli-titr, koli-indeks,
mikroblar soni, suvning kislorodga bo‘lgan biokimyoviy talabi
KBI (kislorodning biokimyoviy iste’moli).
9. Sanitariya xulosasi. Vaqt o‘tishi bilan namuna olingan suvda
kuzatiladigan qator o‘zgarishlar, jumladan: oksidlanish jaray-
oni (masalan, organik birikmalar, ammiak, temir va boshqa-
larning parchalanishi), gazlar chiqishi (masalan, CO
2
, H
2
S
va b.), rangining o‘zgarishi va shu kabilarni hisobga olgan holda
suvda o‘tkaziladigan laboratoriya tekshiruvlarini ma’lum dara-
jada bosqichma-bosqich olib borish zarur. Suvning fizik xos-
sasini aniqlashda eng oldin suvning tarkibidagi H
2
C, PH, Fe
++
,
Fe
+++
, ammiak nitrit, nitrat miqdori, uning oksidlanishi, qat-
tiqligi va oxirida xloridlar miqdorini aniqlash kerak.
Ichimlik suvning fizik xossalarini aniqlash
Ichimlik suvning fizik xossalarini aniqlash
Ichimlik suvning fizik xossalarini aniqlash
Ichimlik suvning fizik xossalarini aniqlash
Ichimlik suvning fizik xossalarini aniqlash
Organoleptik usullar.
Organoleptik usullar.
Organoleptik usullar.
Organoleptik usullar.
Organoleptik usullar. Odamning sezgi a’zolari yordamida
aniqlash mumkin bo‘lgan tekshirish usullariga organoleptik
usullar deyiladi. Suvning organoleptik xossalariga uning hidi,
tiniqligi, rangi, ta’mi, harorati va shu kabilar kiradi.
1.
1.
1.
1.
1. Suvning hidini aniqlash. 
Suvning hidini aniqlash. 
Suvning hidini aniqlash. 
Suvning hidini aniqlash. 
Suvning hidini aniqlash. 150—200 ml kolbaga 2/3 qism
hajmda namuna olinadi. Kolbaning og‘zi soat oynasi bilan berkiti-
ladi va 40—50°C gacha qizdiriladi. Kolba chayqatilgandan keyin,
hidi aniqlanadi va 5 ball darajada baholanadi.
Agar suvning hidi ruxsat etilgan 2 balldan oshmasa, iste’-
mol qiluvchiga yomon ta’sir qilmaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

104
2.
2.
2.
2.
2. Suvning tiniqligini aniqlash.
Suvning tiniqligini aniqlash.
Suvning tiniqligini aniqlash.
Suvning tiniqligini aniqlash.
Suvning tiniqligini aniqlash. Namuna suv aralashtiriladi
va tubi tekis, rangsiz silindrga solinadi (19- rasm). Silindr asosida
undagi suvni chiqarib yuboradigan jo‘mrak bor. Silindr tagiga
1 sonli bosmadan chiqqan Snellen harflari qo‘yiladi. Yuqori-
dan qaralganda, silindr tagiga
qo‘yilgan harflar yaqqol ko‘-
ringuniga qadar suv jo‘mrak
orqali oqizib turiladi. Silindrda
to‘kilgandan qolgan suv ustu-
ni sm larda o‘lchanadi. Ruxsat
etilgan suvning tiniqligi 30 sm
dan kam bo‘lmasligi kerak.
20—30 sm gacha bo‘lgan tiniq-
lik kuchsiz loyqa suv, 10—20 sm
gacha juda loyqa suv hisobla-
nadi.
3.
3.
3.
3.
3. Suvning rangini aniqlash.
Suvning rangini aniqlash.
Suvning rangini aniqlash.
Suvning rangini aniqlash.
Suvning rangini aniqlash.
Suvning rangi teng hajmda ol-
ingan distillangan suv bilan oq
qog‘oz ustida taqqoslash yo‘li
bilan aniqlanadi. Namuna suv
suzgichdan o‘tkaziladi, 40 ml
li rangsiz silindrga quyiladi va
l
l
a
B
k
i
l
i
l
d
i
H
i
n
i
q
l
a
t
k
i
l
i
l
d
i
H
0
y
a
d
n
a
q
h
c
e
H
i
d
y
a
m
l
i
z
e
s
d
i
H
1
z
i
s
h
c
u
k
a
d
u
J
,
i
d
y
a
m
z
e
s
m
a
d
o
n
a
g
l
i
q
l
o
m
’
e
t
s
I
i
d
a
n
a
l
q
i
n
a
a
d
a
y
i
r
o
t
a
r
o
b
a
l
n
i
k
e
l
2
z
i
s
h
c
u
K
q
o
r
i
h
s
x
a
y
m
a
d
o
n
a
g
l
i
q
l
o
m
’
e
t
s
I
i
d
a
l
i
z
e
s
,
a
s
r
e
b
t
a
y
i
m
a
h
a
3
i
l
r
a
l
i
z
e
S
i
d
a
l
i
z
e
s
a
d
a
j
a
r
a
d
i
l
r
a
t
e
y
d
i
H
4
i
l
r
a
l
i
z
e
s
l
o
q
q
a
Y
a
d
a
j
a
r
a
d
n
a
g
i
d
a
l
o
a
l
i
q
b
l
a
j
a
g
i
z
‘
o
d
i
H
5
i
l
h
c
u
k
a
d
u
J
s
a
m
e
n
i
k
m
u
m
h
s
i
l
i
q
l
o
m
’
e
t
s
i
,
i
l
h
c
u
k
d
i
H
19-
19-
19-
19-
19- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Suvning tiniqligini
aniqlash uchun silindr.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

105
shu hajmdagi distillangan suv bilan solishtiriladi. Suvning rangi
har xil sabablarga ko‘ra o‘zgarishi mumkin. Masalan, o‘sim-
liklarning kolloid moddalari parchalanishi tufayli botqoqlik suvi
sarg‘ish bo‘ladi va h.k.
Loyqa suv — loyning mayda bo‘lakchalar bilan ifloslanga-
nidan dalolat beradi. Temirning kolloid birikmalari suvga yash-
il yoki sarg‘ish-yashil rang beradi. Suvda ko‘k-yashil o‘tlar
bo‘lsa, uning rangi yashil tusda bo‘ladi.
Suv rangining darajasini aniqlashda standart aralashmalar
shkalasi bilan solishtiriladi (platina-kobalt va xrom-kobalt ara-
lashmalari). Suvning rangi graduslarda ifodalanadi, bu ko‘r-
satkich 20° dan oshmasligi kerak.
4.
4.
4.
4.
4. Suvning ta’mini aniqlash.
Suvning ta’mini aniqlash.
Suvning ta’mini aniqlash.
Suvning ta’mini aniqlash.
Suvning ta’mini aniqlash. Suvning ta’mi kimyoviy, bak-
teriologik, virusologik, radiologik tekshirishlardan so‘ng aniq-
lanadi. Ta’mini aniqlash uchun suv 15—20°C gacha isitiladi.
Suvni og‘izga oz-ozdan olib, bir necha sekundgacha ushlab
turiladi.
Suvning ta’mi uning tarkibidagi kimyoviy birikmaga qarab —
achchiq, sho‘r, shirin, nordon, xlorli, baliq ta’mli (va bosh-
qalar) bo‘lishi mumkin.
Suvning ta’mi 5 ball darajasida baholanadi:
l
l
a
B
i
m
’
a
T
l
l
a
B
i
m
’
a
T
0
z
i
s
m
’
a
T
3
n
a
h
c
v
u
l
i
z
e
S
1
i
l
m
’
a
t
z
i
s
h
c
u
k
a
d
u
J
4
n
a
h
c
v
u
l
i
z
e
s
l
o
q
q
a
Y
2
i
l
m
’
a
t
z
i
s
h
c
u
K
5
i
l
h
c
u
K
5.
5.
5.
5.
5. Suvning haroratini aniqlash.
Suvning haroratini aniqlash.
Suvning haroratini aniqlash.
Suvning haroratini aniqlash.
Suvning haroratini aniqlash. Suvning harorati gigiyenik
va fiziologik jihatdan katta ahamiyatga ega.
Og‘iz bo‘shlig‘i va me’da retseptorlari orqali markaziy nerv
sistemasiga ta’sir qilishi tufayli, suvning harorati odam orga-
nizmining har xil a’zolari va sistemalarida javob reaksiyalarini
keltirib chiqaradi.
7–12 °C haroratli ichimlik suv odamga rohat bag‘ishlaydi.
Suvning harorati 15°C dan yuqori bo‘lganda odamni tetiklan-
tiruvchi xususiyati kamayib boradi. 5°C dan past bo‘lsa,
shamollash kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin. Ayniqsa,
suv-ning harorati jismoniy tarbiya o‘tkazishda katta ahamiyatga
ega. Cho‘milish uchun ajratilgan suv havzalarida suvning ha-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

106
rorati 22—26 °C bo‘lishi zarur. Suvning harorati suv haro-
ratini o‘lchaydigan alohida termometrlar bilan aniqlanadi.
Suvni dala sharoitida tozalash
Suvni dala sharoitida tozalash
Suvni dala sharoitida tozalash
Suvni dala sharoitida tozalash
Suvni dala sharoitida tozalash
Suvni tindirish, koagulyatsiya usuli suvni qo‘lda yasalgan
yoki tayyor suzgichlardan (filtrdan) o‘tkazishdan iborat.
Dala sharoitida suvni koagulyatsiya qilish uchun Al
2
(SO
4
)
3
,
Fe
2
(SO
4
)
3
, FeCl
3
birikmalari ishlatiladi. Suv koagulyatsiya qilin-
ganda faqat tinibgina qolmay, qisman mikroblardan, zaharli,
radioaktiv moddalardan suv ostiga cho‘kayotgan Al
2
(OH)
3
parchalari yordamida tozalanadi.
Koagulyant miqdori tajriba usuli bilan aniqlanadi.
Bunda eng qulay koagulyant miqdori 20 dan 300 mg/l gacha
hisoblanadi.
Koagulyant miqdori quyidagicha hisoblanadi. 3 ta shisha idish-
ga 200 ml dan namuna quyiladi va 1-idishga 20 mg (100 mg/l),
2-idishga 40 mg (200 mg/l), 3-idishga 60 mg (300 mg/l) alu-
min sulfati solinadi. Idishlar ichidagi namuna qo‘shilgan koa-
gulyant bilan aralashtirilib, 10 daqiqa tindiriladi. Shisha idish-
dagi suv yuqori qatlamining tez tinishi koagulyantning eng
maqbul miqdorida solinganligini anglatadi.
Suvga koagulyantlar maydalangan yoki eritilgan holda solina-
di, aralashtiriladi, tindiriladi va suzgichdan o‘tkaziladi.
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
1.
1.
1.
1.
1. Suvning fiziologik, gigiyenik va epidemiologik ahamiyati ni-
malardan iborat?
2.
2.
2.
2.
2. Ichimlik suv sifatiga qanday gigiyenik talablar qo‘yiladi?
3.
3.
3.
3.
3. Suvning o‘z-o‘zidan tozalanishini tushuntirib bering.
4.
4.
4.
4.
4. Suv qanday tozalanadi va zararsizlantiriladi?
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
1.
1.
1.
1.
1. Mikroblar sonini aniqlashda bakteriologik analiz uchun
suvdan namuna olinadimi?
A. „Ha“.
B. „Yo‘q“.
2.
2.
2.
2.
2. Suvning rangi suvni organoleptik xossasini belgilaydimi?
A. „Ha“.
B. „Yo‘q“.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

107
3.
3.
3.
3.
3. Suvning ta’mini stakandagi suvning yonidan qarab bilsa
bo‘ladimi?
A. „Ha“.
B. „Yo‘q“.
4.
4.
4.
4.
4. Suv tarkibida ftor elementining normadan ko‘p bo‘li-
shi suvning qattiqligiga sabab bo‘ladimi?
A. „Ha“.
B. „Yo‘q“.
5.
5.
5.
5.
5. Suv tarkibida temir moddasining normadan ko‘p bo‘lishi
flyuoroz kasalligiga olib keladimi?
A. „Ha“.
B. „Yo‘q“.
6.
6.
6.
6.
6. 10 l suvga 100 ml 10% li xlorli ohak eritmasi qo‘shilsa,
necha foizli xlorli ohak eritmasi hosil bo‘ladi?
A. 0,5%.
B. 1%.
C. 0,2%.
D. 0,1%.
E. 0,3%.
7.
7.
7.
7.
7. 0,5% li xlorli ohak eritmasi qanday tayyorlanadi?
A. 10 l suvga 1 % li xlorli ohak eritmasidan 200 ml
qo‘shilsa.
B. 10 l suvga 10 % li xlorli ohak eritmasidan 500 ml
qo‘shilsa.
C. 10 l suvga 10% li xlorli ohak eritmasidan 100 ml
qo‘shilsa.
D. 10 l suvga 10 % li xlorli ohak eritmasidan 1 l qo‘shilsa.
E. 10 l suvga 10% li xlorli ohak eritmasidan 5 l qo‘shilsa.
Eslab qoling!
Mikroblar soni
Mikroblar soni
Mikroblar soni
Mikroblar soni
Mikroblar soni — 1 ml suv tarkibida aniqlangan
mikroblar soni.
Koli-titr
Koli-titr
Koli-titr
Koli-titr
Koli-titr — eng kam miqdor suvda bo‘lgan ichak
tayoqchalarining soni.
Koli-indeks
Koli-indeks
Koli-indeks
Koli-indeks
Koli-indeks — 1 l suvdagi ichak tayoqchalarining
soni.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

108
siridan himoya qilishga mo‘ljallanadi. U madaniy hordiq chiqa-
radigan va dam oladigan, mehnat qobiliyatini tiklaydigan joy
hisoblanadi. Uyda yana mehnat jarayonining ba’zi bir, jumla-
dan, aqliy mehnat turlari bajariladi: ovqat tayyorlanadi; turar
joyda oilaviy turmush quriladi va bolalar tarbiya qilinadi. Odam
o‘z umrining ko‘p qismini uyda o‘tkazadi va tabiiyki, yaxshi
turmush sharoiti inson salomatligini mustahkamlashda katta rol
o‘ynaydi. Ayni vaqtda esa noto‘g‘ri qurilgan uyda yashash yoki
uydan yomon foydalanish natijasida kishi organizmiga salbiy
ta’sir etadigan sharoitlar yuzaga kelishi mumkin. Turar joy
keng, issiq va quruq bo‘lsa, yashashga mo‘ljallangan asosiy va
yordamchi xonalar yaxshi joylashgan va pardoz berilgan, tabiiy
yorug‘lik yetarlicha tushib turadigan, shovqin eshitilmaydigan
bo‘lsa, bolalarning o‘sishi va rivojlanishi, kattalarning dam olishi
va sog‘lom turmush qurishi uchun yaxshi sharoit bo‘ladi. Ak-
sincha, namlik, uyda odamlarga joy yetishmasligi, ortiqcha
shovqin-suron, xonalarning noqulay joylashgani va ichining
yomon pardozlangani shu uyda yashovchilarning sog‘lig‘iga juda
yomon ta’sir ko‘rsatadi.
Odamlar zich yashaydigan uyda havoning qizib ketishi
natijasida uning fizik holati va kimyoviy tarkibi yomonlashadi,
namlik oshadi va yomon hid keltiruvchi moddalar yig‘iladi (am-
moniy birikmalari, uchuvchan organik kislotalar va badandan
hamda kiyimdan bug‘lanib chiquvchi boshqa zararli moddalar).
Bunday havo hid sezish organlariga va markaziy nerv siste-
masi orqali butun organizmning fiziologik funksiyasiga zararli
ta’sir ko‘rsatadi, nafas olish ritmi va nafasning chuqurligi
buziladi. Nafas tez, ammo yuzaki bo‘lganda o‘pkada havo al-
mashinishi kamayadi va organizm to‘qimalari kislorod bilan to‘la
ta’minlanmaydi, natijada organ va sistemalarning me’yoriy fao-
TURAR JOY VA JAMOAT
TURAR JOY VA JAMOAT
TURAR JOY VA JAMOAT
TURAR JOY VA JAMOAT
TURAR JOY VA JAMOAT
BINOLARI GIGIYENASI
BINOLARI GIGIYENASI
BINOLARI GIGIYENASI
BINOLARI GIGIYENASI
BINOLARI GIGIYENASI
V BOB
TURAR JOYNING GIGIYENIK AHAMIYATI
TURAR JOYNING GIGIYENIK AHAMIYATI
TURAR JOYNING GIGIYENIK AHAMIYATI
TURAR JOYNING GIGIYENIK AHAMIYATI
TURAR JOYNING GIGIYENIK AHAMIYATI
T
urar joy odamni meteorologik omillar ta’-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

109
liyati buziladi. Ayniqsa, markaziy nerv sistemasi kislorod yetish-
masligiga juda sezgir bo‘ladi, shuning uchun ko‘pchilik birga-
likda yashaydigan uyda odamning boshi og‘rishi, ortiqcha char-
chashi, behollik, ishtahaning yomonlashish holatlari ko‘p
bo‘ladi. Agar odam yashaydigan xonalarga zararli gazlar —pech-
larda chala yongan yoqilg‘i mahsulotlari yoki ro‘zg‘orda ishla-
tiladigan gaz asboblaridan chiqqan gazlar (sulfid gazi, uglerod
oksid) kirsa, buzuq havoning zararli ta’siri zo‘rayadi. XIX
asrning ilg‘or gigiyenistlari (F.F.Erisman va boshqalar), turar
joylarda keng ko‘lamda o‘tkazgan tekshirishlariga asoslanib,
kasallanish bilan uy sharoiti o‘rtasida uzviy aloqa borligini qayd
qilishgan. Bu aloqa, ayniqsa epidemiya tarqalgan paytda yaqqol
sezilgan. Toshmali terlama va ich terlama kasalligi bilan badav-
lat odamlar yashaydigan mavzelardagiga qaraganda odam tiqi-
linch yashaydigan, yomon qurilgan mavzelarda kasallanish 2—
3 baravar ko‘p bo‘lgan.
Organizmda fiziologik jarayonlarning buzilishi va hatto kasallik
holatining avj olishi organizmning uzoq vaqt yetarli darajadagi
tabiiy yorug‘likdan va quyoshning ultrabinafsha nurlaridan
mahrum bo‘lishi natijasida ham ro‘y berishi mumkin. Bunda
organizmda modda almashinuvi buziladi, nerv sistemasida funk-
sional o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, organizmning himoya kuchi
pasayadi va buning oqibatida turli kasalliklarga moyillik paydo
bo‘ladi. Yosh bolalarning uzoq vaqtgacha oftob nuri yetarli
miqdorda tushmaydigan uyda yashashi natijasida ular organi-
zmida D vitaminining tabiiy ravishda hosil bo‘lish jarayoni bu-
zilishi mumkin, bu esa raxit kasalligiga olib keladi. Uyda or-
tiqcha shovqin-suron bo‘lishi ham kishi sog‘lig‘iga salbiy ta’sir
qilishi mumkin. Bunday shovqin kishining oromini buzadi,
asabini qo‘zg‘atadi, tez charchaydigan qilib qo‘yadi, boshni
og‘ritadi. Shovqin kishini normal uxlashiga, miriqib dam oli-
shiga yo‘l qo‘ymaydi. Uyda noxush hidlarning paydo bo‘lishi
haroratning baland yoki pastligi, namlikning kamligi yoki juda
ko‘pligi birgalikda qo‘shilganda salbiy ta’sir yanada ortadi. Bunday
sharoitda odam organizmidagi issiqlik balansi buzilishi va odam
qizib yoki sovib ketishi mumkin. Sovuq va zax uyda uzoq vaqt
yashash ko‘pincha shamollash va nevrologik kasalliklarning,
angina, revmatizmning boshlanishiga sabab bo‘ladi. Yuqorida
aytilganlardan shunday xulosa chiqarish kerakki, uy odamga
yomon ta’sir ko‘rsatmasligi uchun u ma’lum gigiyenik talab-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

110
larga javob berishi kerak. Uy keng, quruq, yorug‘ bo‘lishi, u
yerdagi harorat kishi uchun yoqimli (isib yoki sovib ketmasli-
gi), havosi toza, dam olish uchun barcha shart-sharoitlar
bo‘lishi zarur.
Gigiyena talablariga ko‘ra turar joy uchun ajratilgan may-
don hududi shunday taqsimlanishi kerakki, uning beshdan bir
yoki to‘rtdan bir qismiga turar joy binolari qurilib, qolgan
qismi daraxtzor, xiyobon, bolalar va sport maydonchalari, dam
olish joylari uchun ajratiladi. Suv ta’minoti va chiqindilarni
yo‘qotish masalalarini oqilona hal qilish lozim. Turar joy, ja-
moat binolari va rasmiy idoralar alohida mavzelarga bo‘linadi.
Aholi markazlari, mavzelari ko‘kalamzorlashtirilishi, uylarning
ko‘cha yuzida bir qator qilib qurilishi gigiyenik jihatdan afzal
hisoblanadi. Bizning mamlakatimizdagi amaldagi qurilish me’-
yorlariga binoan kvartalni qurish zichligi 28% dan, turar joy
maydoni esa gektariga 5500 m
2
dan oshmasligi kerak. Ko‘chalar
turar joy maydoni yuzasining 25% gacha qismini egallaydi.
Zamonaviy shaharlarda transport shovqinini kamaytirish
uchun turar joy mavzelarining ko‘chalari sershovqin, havoni
ifloslantiradigan transport vositalaridan xoli qilinadi. Shaharga
kirishi shart bo‘lmagan transport vositalari shahar atrofidagi
aylanma yo‘llar orqali yuradi, transport vositalari texnik jihat-
dan nazorat qilib turiladi. Avval qayd qilganimizdek, ko‘ka-
lamzorlashtirish shovqinga qarshi kurash sohasidagi samarali
tadbirlardan biri hisoblanadi.
Gigiyena va epidemiologiya shartlariga ko‘ra, har bir oilaga
alohida xonadon bo‘lib, uy-joy qurilishida bolalarni tarbiya-
lash, ovqat tayyorlash, shaxsiy gigiyenaga muvofiq tinch dam
olish va uxlash uchun tegishli shart-sharoitlarning ta’minla-
nishi nazarda tutilishi kerak.
Gigiyenik nuqtayi nazardan to‘la qimmatli turar joy quruq,
qishda issiq, yorug‘, keng, doimo sof havo almashinib turadi-
gan bo‘lishi kerak. Ularda qishning sovuq kunlarida shamoldan
himoyalaydigan va issiqni saqlaydigan, yozning issiq kunlarida
esa turar joyning qizib ketishiga yo‘l qo‘ymaydigan chora-tad-
birlarga ahamiyat berilgan bo‘lishi kerak.
Bitta xonada yashovchilar soni ikki kishidan oshmasligi
uchun ko‘pchilik kvartiralarning maydoni 18 dan 45 m
2
gacha
loyihalanadi. Bu maydon 2—5 kishilik oila uchun kifoya qiladi,
chunki tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, bir kishi uchun 9 m
2
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

111
turar joy maydonini minimal me’yor deb hisoblash mumkin.
Xonasining balandligi 2,7—3,2 m bo‘lgan bunday maydon
odamning moddiy, ma’naviy va gigiyenik ehtiyojlarini ta’min-
laydi. Kelajakda turar joy maydonini taqsimlashda bir kishiga
12 m
2
ga o‘tish mo‘ljallangan. Kvartiraning gigiyenik sharoit-
lari ko‘p jihatdan uni rejalashtirishga, ya’ni xonalarning
maqbul joylashishiga va derazalarning sathi maqsadga muvofiq
bo‘lishi, xonalarning alohidaligiga va ularning ikki yoqlama
shamollatilishini ta’minlashga bog‘liq. Umumiy xonalarning
qo‘shimcha xonalardan alohidaligi, dam olish xonalariga shov-
qin kirmasligi, sog‘lom mikroiqlim vujudga keltirishda imkon
beradigan bo‘lishiga ahamiyat berish zarur. Turar joy xonasida
istiqomat qilishning qulayligi ko‘p jihatdan uning konfigura-
tsiyasiga bog‘liq (20-rasm). Xonaning uzunligi va eni 1 : 2 yoki
3:4 baravar bo‘lganda eng qulay shart-sharoit ta’minlanadi;
bunda mebel qulay joylashtiriladi va yoritilish uchun optimal
sharoitlar vujudga keladi. Turar joy xonasining bo‘yiga uzunli-
gi 6,5 m dan oshmasligi kerak. Bu bir tomonlama yoritilishda
xonaning yorug‘lik tushadigan eng uzoq devoridan boshlab
20-
20-
20-
20-
20- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Turar joy loyihasi:
1 — zinapoya; 2 — old tomondagi xona; 3 — yotoqxona; 4 — yemakxona;
5 —oshxona; 6 — hojatxona; 7 — vannaxona; 8 — buyumlar saqlanadigan
xona; 
9 — peshayvon.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

112
yetarli darajadagi yorug‘lik bilan ta’minlanishiga imkon beradi.
Balkon, ayvon, lodjali uylar, ayniqsa, O‘rta Osiyo sharoiti-
da, katta ahamiyatga ega, ular istiqomat qiluvchilarga (ayniq-
sa, yosh bolalarga va bemorlarga) sof havodan bahramand
bo‘lish imkonini beradi, xona havosining mo‘tadilligini ta’min-
laydi, bu o‘z yo‘lida organizmning termoregulyatsiyasini yax-
shilaydi. Ko‘p qavatli uylarda oshxonalar, vanna xonalari va ho-
jatxonalar kanalli tortma ventilatsiya bilan jihozlanishi kerak.
Shuningdek, qishloqlardagi ko‘p qavatli turar joylar quri-
lishi, shaxsiy uylar yuqorida sanab o‘tilgan gigiyenik talablar-
ning barchasiga javob berishi, bundan tashqari, ular qishloq
turmushining ayrim o‘ziga xos sharoitlariga ham mos kelishi ke-
rak. Chunonchi, hovli bilan molxona va tovuqxona tashqi ho-
jatxonalarning joylashtirilishi gigiyena-sanitariya talablariga mu-
vofiq tushishi, havoning sofligiga putur yetkazmasligi kerak.
Kvartira tipidagi uylarda turar joy seksiyalarining asosiy
elementi bir oila uchun mo‘ljallangan kvartira hisoblanadi. U
turar joy va qo‘shimcha xonalardan iborat. Kvartiraning joy-
lashuvi insolyatsiya (ayniqsa, uxlash xonalarida), xonalarni
yaxshi shamollatish, yetarli darajada tovush izolatsiyasi va
xonalar maydoni uchun optimal sharoitlarni ko‘zda tutishi
kerak. Turar joy xonalarida ikki yoqlama yaxshi shamollatishni
ta’minlash uchun ularni ikkita qarama-qarshi fasadda joylash-
tirish lozim. Xonalarning o‘lchamlari gigiyenik ahamiyatga ega.
Xonaning minimal balandligi odamning o‘rtacha bo‘yi (1,7 m)
plus 1 m, ya’ni 2,7 m ni tashkil qiladi. Bir odam uchun turar
joy maydoni ham muhim gigiyenik ko‘rsatkich hisoblanadi.
Tabiiy yoritilishga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Tabiiy yoritilishga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Tabiiy yoritilishga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Tabiiy yoritilishga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Tabiiy yoritilishga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Xonaning tabiiy yorug‘ligi qator omillarga bog‘liq.
1.
1.
1.
1.
1. Derazalarni dunyo tomonlari bo‘yicha joylashtirish. 
Derazalarni dunyo tomonlari bo‘yicha joylashtirish. 
Derazalarni dunyo tomonlari bo‘yicha joylashtirish. 
Derazalarni dunyo tomonlari bo‘yicha joylashtirish. 
Derazalarni dunyo tomonlari bo‘yicha joylashtirish. Gi-
giyenik nuqtayi nazardan derazaning janubga va janubi-sharqqa
ochiladigan bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. O‘rta mintaqalarda
binolar shimoli-sharqdan janubi-g‘arbga tomon joylashtirili-
shi lozim. Bunda turar joy xonalari janubi-sharqda, qo‘shimcha
xonalar esa shimoli-g‘arbda joylashtiriladi.
Mamlakatning shimoliy va janubiy kengliklarida turar joy
xonalarining derazalarini janubga, qo‘shimcha xonalarnikini esa
shimolga qaratib, binolarning o‘zini esa g‘arbdan sharqqa (ek-
vatorial) joylashtirish tavsiya etiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

113
2.
2.
2.
2.
2. Derazalarnin
Derazalarnin
Derazalarnin
Derazalarnin
Derazalarning o‘lchami va joylashtirilishi.
g o‘lchami va joylashtirilishi.
g o‘lchami va joylashtirilishi.
g o‘lchami va joylashtirilishi.
g o‘lchami va joylashtirilishi. Derazaning
yuqori tomoni shiftga yaqin qo‘yilsa, xonaga yorug‘lik ko‘proq
tushadi. Derazalar o‘rtasidagi oraliq deraza o‘rinlarining eni-
dan bir yarim martadan oshmasligi kerak. Deraza ko‘zlarining
kattaligi va miqdori, rom panjarasining qandayligi ham muhim
ahamiyatga ega. To‘g‘ri burchakli derazalar shakli bo‘yicha eng
yaxshi hisoblanadi.
3.
3.
3.
3.
3. Xonaning saxni yoki chuqurligi
Xonaning saxni yoki chuqurligi
Xonaning saxni yoki chuqurligi
Xonaning saxni yoki chuqurligi
Xonaning saxni yoki chuqurligi (yonboshdan bir tomon-
lama yoritiladigan xonada — derazalari bo‘lgan devordan qara-
ma-qarshi devorgacha bo‘lgan masofa). Xonaning chuqurligi
derazaning yuqori chekkasidan polgacha bo‘lgan masofadan 2
martadan ko‘p oshmasligi kerak.
4.
4.
4.
4.
4. Binolar orasidagi uzilish
Binolar orasidagi uzilish
Binolar orasidagi uzilish
Binolar orasidagi uzilish
Binolar orasidagi uzilish (masofa) qarama-qarshi to-
mondagi baland bino balandligidan ikki martadan kam
bo‘lmasligi kerak.
5.
5.
5.
5.
5. Oynalarning sifati va ularning tozalik darajasi.
Oynalarning sifati va ularning tozalik darajasi.
Oynalarning sifati va ularning tozalik darajasi.
Oynalarning sifati va ularning tozalik darajasi.
Oynalarning sifati va ularning tozalik darajasi. Oddiy
oynalar yorug‘likning bir qismini, ayniqsa uning ultrabinaf-
sha bo‘lagini yutadi. Ifloslangan oynalar yorug‘lik o‘tkazuv-
chanlikni 25—50% ga kamaytiradi. Derazalardagi pardalar 40%
gacha yorug‘likni singdirishi mumkin.
6.
6.
6.
6.
6. Devorlar va polning bo‘yalish xarakteri.
Devorlar va polning bo‘yalish xarakteri.
Devorlar va polning bo‘yalish xarakteri.
Devorlar va polning bo‘yalish xarakteri.
Devorlar va polning bo‘yalish xarakteri. Ochiq ranglar
yorug‘likni akslantirib, yoritilishni oshiradi. Tabiiy yoritilishni
ta’riflash uchun turli ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Ulardan
biri tabiiy yoritilish koeffitsienti (TYK) bo‘lib, u xona ichi-
dagi gorizontal yuza nuqtasi yoritilganligining shu vaqtning
o‘zida ochiq osmon ostidagi gorizontal yoritilganlikka nisbatini
(foizlarda) ifodalaydigan koeffitsientdir. Uning qiymati xona-
ning vazifasiga va bajariladigan ish xarakteriga bog‘liq holda nor-
malanadi. Turar joy xonalari uchun u 0,5—0,7 % dan kam
bo‘lmasligi kerak.
Ikkinchi ko‘rsatkich — yorug‘lik koeffitsienti (YK) —oyna
solingan maydonning pol maydoniga nisbati bilan belgilanadi.
U oddiy kasr ko‘rinishida ifodalanib, unda surat–birlik,
maxraj esa son bo‘lib, derazalarning oyna solingan yuzasi
pol maydonining qancha qismini egallaganini bildiradi. YK
normasi xona qanday maqsadga mo‘ljallanganligiga bog‘liq. Tu-
rar joy xonalari uchun u 0,5—0,7 % dan kam bo‘lmasligi
kerak.
8 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

114
SUN’IY YORITILISHGA QO‘YILADIGAN
SUN’IY YORITILISHGA QO‘YILADIGAN
SUN’IY YORITILISHGA QO‘YILADIGAN
SUN’IY YORITILISHGA QO‘YILADIGAN
SUN’IY YORITILISHGA QO‘YILADIGAN
GIGIENIK TALABLAR
GIGIENIK TALABLAR
GIGIENIK TALABLAR
GIGIENIK TALABLAR
GIGIENIK TALABLAR
Kechki paytlarda tabiiy yoritilishning yetishmasligi lyumi-
nessent yoki cho‘g‘lanma lampalar ko‘rinishidagi yorug‘likning
sun’iy manbayi bilan to‘ldiriladi. Cho‘g‘lanma lampalar issiqlik
chiqaradigan manbalar qatoriga kiritiladi. Lyuminessent lam-
palar birmuncha tejamli, chunki energiya sarfi bir xil bo‘lgani
holda ko‘proq yorug‘lik beradi. Ularning nurlanish spektri kun-
duzgi yorug‘lik spektriga yaqinlashadi. Lyuminessent lampalar
mayin tarqoq yorug‘lik vujudga keltiradi, ko‘lanka hosil qilmaydi
va abajurlar qo‘llanishni talab etmaydi. Lyuminessent lampa-
lardan foydalanilganda past yoritilishlarda (75 lk dan past)
sub’yektiv ravishda yetarlicha emas deb baho beriladigan „g‘ira-
shira qorong‘ilik effekti“ kuzatiladi. Shuning uchun bu lampa-
lardan foydalanilganda yoritilishning katta normasi zarur bo‘ladi.
Turar joylarning sun’iy yoritilishi qator talablarga javob beri-
21-
21-
21-
21-
21- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Turli hil yoritgichlar:
1 — tik yorug‘lik beradigan yoritgichlar; 2 — tik va qisman qaytgan yorug‘lik
beradigan yoritgich; 
3 — bir xil tarqoq yorug‘lik beradigan yoritgich; 4 —qayt-
gan yorug‘lik beradigan yoritgich; 
5 — tarqoq yorug‘lik beradigan yoritgich.
1
2
5
4
3
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

115
shi kerak. U muayyan turdagi ishlarni bajarish uchun yetarli
bo‘lishi, maydonda bir tekis tarqalishi, yaltiroq bo‘lmasligi va
ko‘lankalar hosil qilmasligi kerak. Turar joy xonasidagi eng
past yoritilish cho‘g‘lanma lampalarda 75 lk, lyuminessent lam-
palarda — 100 lk, oshxonada esa shunga muvofiq holda 100 va
100 lk bo‘lishi kerak. Yorug‘likning ko‘zni qamashtiradigan va
yaltiroqlik ta’sirini bartaraf qilish uchun tegishli abajurlardan
foydalanish, lampani osish balandligini to‘g‘ri belgilash va
yuzalar hamda jihozlarni yaltiramaydigan ranglarga bo‘yash
lozim. Bir tekis yoritilishni vujudga keltirish uchun tarqoq
yorug‘lik beradigan yoritgich — abajur qo‘llaniladi, shuning-
dek lampalarni ratsional joylashtiriladi. Lampalarning uch turi
farq qilinadi (21-rasm).
Tik yorug‘lik beradigan lampalar 90% yorug‘lik oqimini
pastga yo‘naltiradi. Muayyan yuzada katta yoritilish vujudga kel-
tiradi, biroq, uning chegarasida keskin ko‘lankalar hosil qila-
di. Ular turar joy va jamoat binolarini yoritish uchun tavsiya
etilmaydi. Tarqoq yorug‘lik beradigan lampalar yorug‘lik oqimini
hamma tomonga bir tekis tarqatadi. Bu lampalardan turar joy
va jamoat binolarini yoritishda foydalaniladi.
Qaytgan yorug‘lik beradigan lampalar yorug‘lik oqimining
kamida 90% ini yuqoriga yo‘naltiradi, so‘ngra u shiftdan qaytadi,
tarqaladi va bir tekis yorug‘lik hosil qiladi. Tejamli emasligi sa-
babli turar joy xonalarida kam ishlatiladi.
TURAR JOYLAR MIKROIQLIMIGA QO‘YILADIGAN
TURAR JOYLAR MIKROIQLIMIGA QO‘YILADIGAN
TURAR JOYLAR MIKROIQLIMIGA QO‘YILADIGAN
TURAR JOYLAR MIKROIQLIMIGA QO‘YILADIGAN
TURAR JOYLAR MIKROIQLIMIGA QO‘YILADIGAN
GIGIYENIK TALABLAR. TURAR
GIGIYENIK TALABLAR. TURAR
GIGIYENIK TALABLAR. TURAR
GIGIYENIK TALABLAR. TURAR
GIGIYENIK TALABLAR. TURAR JOY XONALARIDAGI
JOY XONALARIDAGI
JOY XONALARIDAGI
JOY XONALARIDAGI
JOY XONALARIDAGI
NAMLIK SABABLARI VA UNGA QARSHI KURASH
NAMLIK SABABLARI VA UNGA QARSHI KURASH
NAMLIK SABABLARI VA UNGA QARSHI KURASH
NAMLIK SABABLARI VA UNGA QARSHI KURASH
NAMLIK SABABLARI VA UNGA QARSHI KURASH
CHORALARI
CHORALARI
CHORALARI
CHORALARI
CHORALARI
Turar joylar mikroiqlimi xonadagi ob-havo sharoitlari
majmuyidan: temperatura, namlik, havo harakati va xonalar-
ni o‘rab turgan yuzalar temperaturasidan iborat. Turar joy
mikroiqlimi organizmga katta ta’sir ko‘rsatadi, u sog‘liqni
mustahkamlashga, organizmning barcha hayotiy jarayonlari
normal kechishiga imkon berishi kerak. Odamning normal hayot
faoliyati uchun organizm funksiyalarini kuchaytirmagan holda
yaxshi issiqlik sezishni ta’minlaydigan qulay temperatura reji-
mi zarur. Temperaturani normalashda tumanlarning xususi-
yatlariga asoslanish lozim. Sovuq mintaqa uchun qishda xo-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

116
nalardagi optimal temperatura 20—21 °C, o‘rtacha mintaqa
uchun 18—19 °C, issiq mintaqa uchun — 17—18 °C ni tashkil
qiladi. Bunda xona havosi temperaturasi bilan devorning ichki
yuzasi temperaturasi o‘rtasidagi farq 3—5 °C dan oshmasligi
kerak. Kecha-kunduz mobaynida honani pech bilan isitishda
temperatura 4—6 °C atrofida va markaziy isitishda 2—3 °C atro-
fida o‘zgarib turishiga yo‘l qo‘yiladi. Temperaturaning vertikal
va gorizontal bo‘yicha o‘zgarib turishi 2 °C dan oshib ketmas-
ligi ham muhimdir.
Normal issiqlik sezgisi uchun havoning nisbiy namligi
muhim ahamiyatga ega, uning qiymati 40—60% ni tashkil qi-
lishi kerak. Xonada namlikning oshishi organizmning issiqlikni
idora qilishining buzilishiga olib keladi. Issiqlik ajratib chiqarish
qiymatiga havoning harakat tezligi ham ta’sir ko‘rsatadi. Qulay
issiqlik sezgisini ta’minlash uchun qishda bu ko‘rsatkich
sekundiga 0,2—0,3 m dan oshmasligi kerak. Katta tezlikda yelvi-
zakni his qilishga to‘g‘ri keladi. Binolarning zaxligi odamga
yoqimsiz ta’sir qiladi. Zax, sovuq devorlar organizmni issiq-
likni idora qilishining buzilishiga, shamollash kasalliklari avj
olishiga, revmatizm, sil, buyrak kasalliklarining qo‘zishiga im-
kon beradi. Zax xonada devorlarida kulrang dog‘lar va mog‘or
paydo bo‘ladi, yopishtirilgan gulqog‘ozlar ko‘chib tushadi,
choyshab va yostiq jildlari namiqib qoladi, buyumlar va oziq-
ovqat mahsulotlari mog‘orlaydi, tuz va qand nam bo‘lib qoladi.
Bundan tashqari, namlik binolarning yog‘och qismlarini yemi-
radigan va o‘ziga xos yoqimsiz hid chiqaradigan mahalliy
zamburug‘lar paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Xonadagi nam-
likning sabablari turli-tuman: devorlarni tuproq namligidan
yaxshi gidroizolatsiya qilmaslik, devorlarning issiqlikni o‘tkaz-
maydigan xususiyatining yetarli emasligi, xonalarni noto‘g‘ri
ekspluatatsiya qilish. Namlikka qarshi kurash choralari: poyde-
vorni to‘l yoki sement qatlami yordamida gidroizolatsiya qilish,
isitishni normaga solish, devorlarni qo‘shimcha issiq qilish (ma-
salan, ularni suvash), xonalarni muntazam shamollatib tu-
rishdan iborat. G‘isht sement yoki ohak qorishmasi bilan teril-
ganda binolarning devorlari ma’lum darajada namlanadi. Shu-
ning uchun binoni suvab chiqishdan oldin yaxshilab quritish
kerak.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

117
ISITISHGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK TALABLAR
ISITISHGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK TALABLAR
ISITISHGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK TALABLAR
ISITISHGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK TALABLAR
ISITISHGA QO‘YILADIGAN GIGIYENIK TALABLAR
Qish faslida normal mikroiqlimni saqlab turish turli isitish
sistemalari yordamida amalga oshiriladi. Turar joy va jamoat
binolarini isitish xonada ma’lum temperatura darajasini saqlab
turishni, temperaturaning gorizontal va vertikal bo‘yicha bir
tekis bo‘lishini ta’minlashi kerak.
Isitgich asboblar xona havosining sifatini yomonlashtirmas-
ligi lozim. Isitishning markaziy va mahalliy turlari mavjud. Hozir-
gi kunda markaziy isitishning turli tizimlari keng tarqalgan.
Markaziy isitish mahalliy isitishga qaraganda bir qator afzal-
liklarga ega: doimiy havo temperaturasini (tashqi temperatu-
radan qat’iy nazar) saqlab turadi, bir me’yordagi temperatu-
rani vujudga keltiradi, havo sifatini yomonlashtirmaydi. Marka-
ziy isitishning bug‘, suv, panel bilan isitish turlari farqlanadi.
Bug‘ bilan isitishda bug‘ issiqlik tashuvchi hisoblanib, u xona-
ga bosim ostida quvurlar orqali beriladi. Bunda isitgich asbob-
lar (radiatorlar) yuzasidagi temperatura 100 °C dan oshmaydi.
Bu tizimning kamchiligi issiqlik uzatishni boshqarishning im-
koni yo‘qligidir.
Past bosim ostida suv bilan isitish birmuncha keng tarqal-
gan. Issiq suv issiqlik tashuvchi hisoblanadi. Bunday isitish-
ning afzalligi shundaki, radiatorlar yuzasi ko‘pi bilan 80 °C
gacha qizdirilganda xonada zarur havo temperaturasini tutib
turish imkoniyati yaratiladi. Bu tizimdan kasalxonalar, turar
joy va jamoat binolarini isitishda foydalaniladi. Panelli yoki ra-
diatsion isitish eng gigiyenik isitish qatoriga kiradi. Devor, shift,
pol issiqlik manbayi sifatida xizmat qilib, issiq suv aylanib yura-
digan radiator shularning orasiga o‘rnatilgan bo‘ladi. Devor
panellari–40—45° C temperaturagacha, shiftniki—28—30°C
gacha, polniki—25—27°C gacha qizdirilganda eng maqbul is-
siqlik sezgisi vujudga keladi.
Bu tizim komfort holatni birmuncha past havo temperatu-
ralarida va issiqlikni nurlanish yo‘li bilan kamroq yo‘qotilganda
ta’minlaydi. Xona shamollatilganda sovqotish ehtimoli kamaya-
di. Bundan tashqari, panel bilan isitish xonaning foydali may-
donini kamaytirmaydi va yilning issiq faslida xonalarni sovitish
uchun foydalanilishi mumkin. Hozirgi kunda binolar majmui-
ni isitishda issiqlik elektr markazlari (IEM) dan foydalanila-
di, bu uylarda maishiy maqsadlar uchun issiq suv ta’minotini
yo‘lga qo‘yish imkonini ham beradi. Mahalliy isitish issiqlik
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

118
sig‘imi katta va kichik pechlar yordamida amalga oshiriladi. Katta
sig‘imli pechlarga golland pechi va g‘ishtdan ishlangan devor-
lari qalin boshqa pechlar kiradi. Ular sekin qiziydi, biroq, is-
siqlikni uzoq saqlab, havo temperaturasini bir me’yorda tutib
turiladi.
Issiqlik sig‘imi kichik pechlarni kishilar vaqtincha bo‘ladigan
xonalarni isitish uchun qo‘llaniladi. Ular xonani tez qizdira-
di, lekin xona bir me’yorda isimaydi, tezda sovib qoladi va tez-
tez yoqib turishni talab etadi, havoni chang, yonish mahsu-
lotlari va yoqilg‘i gazlar bilan ifloslantiradi. Mahalliy isitish-
ning kamchiligi quyidagilar: xona bir me’yorda isitilmaydi,
havosi gazlar, yoqilg‘i bilan ifloslanadi, yong‘in chiqish jihati-
dan xavfli bo‘ladi va xonaning foydali maydonini kamaytiradi.
TURAR
TURAR
TURAR
TURAR
TURAR JOY 
JOY 
JOY 
JOY 
JOY VA 
VA 
VA 
VA 
VA JAMOAT
JAMOAT
JAMOAT
JAMOAT
JAMOAT BINOLARINING
BINOLARINING
BINOLARINING
BINOLARINING
BINOLARINING HAVO
HAVO
HAVO
HAVO
HAVO
MUHITI
MUHITI
MUHITI
MUHITI
MUHITI VA
VA
VA
VA
VA VENTILATSIYASI
VENTILATSIYASI
VENTILATSIYASI
VENTILATSIYASI
VENTILATSIYASI
Kishilarning hayot faoliyati natijasida turar joy va jamoat
binolari havosining fizik-kimyoviy xossalari o‘zgaradi. Uning
temperaturasi va namligi oshadi, chunki odam hatto tinch ho-
latda bo‘lganida ham anchagina miqdorda issiqlik chiqaradi.
Ishning intensivligiga bog‘liq holda odam havoga soatiga 40 dan
80 g gacha namlik chiqaradi. Odamning nafas olishi natijasida
havoning kimyoviy tarkibi o‘zgaradi. Nafas olinadigan havoda
kislorod 21%, nafas bilan chiqariladigan havoda 16,4% bo‘ladi;
nafas olinadigan havo tarkibidagi 0,04% karbonat angidrid gazi
miqdori nafas bilan chiqariladigan havoda 4,4% gacha ko‘payadi.
Tana sathida terning, kiyimdagi organik changning parchalani-
shi tufayli havo badbo‘y hidli bo‘lib qoladi, havoga chang bilan
birga turli-tuman mikroorganizmlar, jumladan, ularning patogen
turlari ham tushib, ular gripp, skarlatina, qizamiq, sil kasallik-
larini kuzatishi mumkin. Hozirgi kunda maishiy maqsadlarda
tabiiy yoki sun’iy gazdan foydalaniladi. Gaz tarmog‘ining ger-
metik emasligi, shuningdek gaz gorelkalarida chala yonishi na-
tijasida gaz odamga zararli ta’sir qilishi va organizmning funk-
sional holatini yomonlashtirishi mumkin.
Gaz chiqib turganda o‘tkir zaharlanish yuz berishi mum-
kin. Gazlashtirilgan xonadonlarda havo ifloslanishining oldini
olish uchun maxsus choralar ko‘rish – gaz asboblarini to‘g‘ri
ishlatish, qunt bilan shamollatish va boshqalarni amalga os-
hirish kerak. Xonalarda optimal havo muhitini yaratish uchun
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

119
ventilatsiya – xonadagi ifloslangan havoni birmuncha toza tashqi
havo bilan alishtirishdan foydalaniladi. Xona havosini bir soat
mobaynida tashqi havo bilan necha marta almashtirish mum-
kinligini ko‘rsatuvchi son karrali havo almashinuvi nomini olgan.
Xonaga vaqt birligida berish zarur bo‘lgan ventilatsion havo
miqdori bir qancha omillarga – xona kubaturasi, kishilar soni,
bajariladigan ish xarakteri, xona havosidagi zararli moddalar
miqdoriga bog‘liq. Chunonchi, SNiP „Turar joy binolari“
Loyihalash normalari II-L. 1.-71 ga binoan turar joy xonala-
rida har 1 m
2
satx hisobiga 1 soat mobaynida 3 m
3
havoni, gaz-
lashtirilgan oshxonadan esa – to‘rt komforli plita bo‘lganda ka-
mida 90 m
3
havoni chiqarishni ta’minlashi kerak. Tabiiy va
sun’iy shamollatish farqlanadi. Tabiiy ventilatsiya deganda xona
havosining fortochkalar, framugalar, ventilatsion kanallar orqali
tashqi havo bilan almashinuvi tushunilib, bu tashqi va xona
havosi temperaturalarining farqi ta’siri ostida, shuningdek
bosimning farqi natijasida amalga oshiriladi. Havoning qurilish
materiallaridagi teshiklar, derazalardagi yoriqlar va shu kabi-
lar orqali infiltratsiyasi tufayli bir soat mobaynida xonada taxmi-
nan bir marta almashinuvi amalda ta’minlanadi.
Tabiiy havo almashinuvi (shamollatish) uchun framuga-
lar qurish g‘oyat maqsadga muvofiq. Ular deraza yuzasiga nis-
batan 45° burchak ostida ochiladi, bu sovuq havoning oldin-
dan ilib kirishiga imkon beradi. Bu hatto qishda ham framuga-
larni odamlar bo‘lgan paytda uzoq vaqtgacha ochiq qoldirish
imkonini beradi. Yelvizak shamollatish, ayniqsa, yaxshi sama-
ra beradi, buning uchun binoning qarama-qarshi tomonlarida
derazalar bo‘lishi zarur. Bunda 3–5 minut ichida xona havosini
tashqi havo bilan batamom alishtirish mumkin. Tabiiy havo
almashinuvini kuchaytirish uchun ichki devorlarda maxsus
kanallar qilinadi. Isigan uy havosi yuqoriga ko‘tarilib, kanal-
lar orqali tashqariga chiqadi, tashqi havo esa bemalol xonaga
kiradi. Tortma teshiklar oshxonalar, hojatxonalar, vannaxona
devorlarining yuqori qismida joylashadi. Tortma teshiklarni
kuchaytirishga zarurat bo‘lgan hollarda zarur karrali almashinu-
vini ta’minlaydigan maxsus moslamalar o‘rnatiladi.
Bunday moslama sun’iy tortma ventilatsiya deyiladi. Sun’iy
ventilatsiya mahalliy (ma’lum xona, joy uchun) va markaziy
(butun bino uchun) bo‘lishi mumkin. Tabiiy ventilatsiyadan
farqli ravishda u tashqi havo temperaturasi va bosimining
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

120
o‘zgarishlariga bog‘liq bo‘lmaydi, doimiy va bir me’yorda ish-
laydi. Markaziy ventilatsiya havo kiritadigan, tortma va kombi-
natsiya qilingan (kiritadigan-tortadigan) bo‘lishi mumkin. Havo
kiritadigan ventilatsiya vositasida xonaga toza atmosfera havosi
beriladi, ifloslangan havo esa fortochka va framugalar orqali
chiqariladi. Havo almashinuvini kuchaytirish uchun bunday sis-
tema jamoat binolarida (kasalxonalar, teatrlar va boshqalarda)
ishlatiladi. Tortma ventilatsiya xonalardan havoni mexanik usulda
chiqaradi, sof havo oqimi esa derazalar, yoriqlar orqali kiradi.
Binoda havo kiritadigan tortma ventilatsiya bo‘lganda ayrim
xonalar uchun yoki bab-baravar havo kiritadigan va tortadi-
gan yoki biri ikkinchisidan ustunlik qiladigan moslamalar
o‘rnatiladi. Chunonchi, masalan, havosi qo‘shni xonalarga kir-
masligi kerak bo‘lgan xonalarda (oshxona, hojatxona, narsa-
lar saqlanadigan omborxonalar) tortma moslama havo kirita-
diganidan ustunlik qilishi lozim. Havoning sof bo‘lishiga alohida
ahamiyat beriladigan xonalarda (operatsiya xonalarida) havo
kiritish tortishdan ustunlik qilishi kerak. Havo kiritib, uni
alishtirishni plyus belgisi bilan, tortishni esa minus belgisi bi-
lan ifodalash rasm bo‘lgan. Sun’iy ventilatsiyaning eng tako-
millashgan turi konditsionerlash hisoblanib, uning yordamida
xonada zarur mikroiqlim sharoitlari (temperatura, namlik, havo
harakati) vujudga keltiriladi. Konditsionerlardan havoni chang-
dan tozalash, uni ozonlash va dezodoratsiya qilish (badbo‘y
hidlarni yo‘qotish)da foydalanish mumkin. Shamollatishning bu
turidan turar joy va jamoat binolarida, davolash va bolalar
muassasalarida, samolyot kabinalarida va boshqalarda foydala-
niladi.
QISHLOQDA TURAR JOYLAR VA ULARNI LOYIHALASH
QISHLOQDA TURAR JOYLAR VA ULARNI LOYIHALASH
QISHLOQDA TURAR JOYLAR VA ULARNI LOYIHALASH
QISHLOQDA TURAR JOYLAR VA ULARNI LOYIHALASH
QISHLOQDA TURAR JOYLAR VA ULARNI LOYIHALASH
Qishloqlar ham xuddi shaharlar kabi sanitariya nazorati
idoralari tasdiqlagan loyihalar bo‘yicha qurilmog‘i lozim. Yan-
gi qishloq qurish yoki mavjud qishloqni kengaytirish ham xuddi
shahar aholi mavzelari uchun joy ajratishdagi kabi gigiyenik
talablarga asoslanadi. Maydonning qumtuproqli yoki soztuproq-
li bo‘lgani ma’qul. Bu loygarchilik va yog‘in-sochinlar davrida
ortiqcha zaxlashning oldini oladi. Maydonning joy relyefiga ko‘ra
yoki qum uyumlari ta’siridan tabiiy himoyalanadigan bo‘lgani
yaxshi. Qishloq joylarda asosan kam qavatli uylarning devorlari
sinchlardan yoki paxsa devordan tiklanadi. Ikkala tomoni su-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

121
valgan sinchlik devorlar (eni 20–25 sm) issiqlik o‘tkazmaydi-
gan xossalarga ega.
Uy bilan ko‘cha o‘rtasida 6–7 metr masofa bo‘lishi hamda
uy ko‘chadan qo‘rg‘oncha bilan ajratilishi kerak. Chang va shov-
qindan himoyalanish uchun ko‘chaning ikki tomoniga daraxt-
lar ekiladi. Qo‘rg‘onchaning toza (yashaydigan uy, quduq,
yerto‘la va boshqalar) va ifloslanadigan (hovlidagi hojatxona,
kir o‘ra va go‘ng yig‘iladigan joy) xo‘jalik qismlari alohida-alo-
hida loyihalashtiriladi. Kanalizatsiya bo‘lmaganligi tufayli lyuft-
klozet tipidagi issiq hojatxona qurish, isitishda issiqlik sig‘imi
katta pech yoki yakka tartibda bug‘ bilan isitish vositalaridan
foydalanish mumkin. Aholi yashaydigan mavzelar qurishda
qulay va sog‘lom hayot tarzi nazarda tutiladi. 1970—80- yillar
urbanizatsiyasi ayni O‘zbekiston muhitida qurilishini oldindan
tuzilgan bosh rivojlanish loyihalarisiz olib borilishi ko‘pgina
gigiyenik muammolarning keskinlashishiga olib keldi. Vodopro-
vod suvining yetishmasligi, atmosfera havosining tobora ko‘p
ifloslanib borishi, ko‘chada shovqin-suronning oshishi, sha-
har ichidagi transport qiyinchiligi va ko‘cha travmatizmining
oshib borishi, ko‘kalamzorlar va faol dam olish joylarining
yetishmasligi tufayli odamlarning asabi buziladi.
SHAHAR QURILISHIGA QO‘YILADIGAN
SHAHAR QURILISHIGA QO‘YILADIGAN
SHAHAR QURILISHIGA QO‘YILADIGAN
SHAHAR QURILISHIGA QO‘YILADIGAN
SHAHAR QURILISHIGA QO‘YILADIGAN
GIGIYENIK TALABLAR
GIGIYENIK TALABLAR
GIGIYENIK TALABLAR
GIGIYENIK TALABLAR
GIGIYENIK TALABLAR
Shahar qurilishining asosiy gigiyenik omillari quyidagilar-
dan iborat:
— aholi yashaydigan joylarni qurish, qayta qurish yoki ken-
gaytirishda aholining barcha moddiy, madaniy va gigiyenik ehti-
yojlarini imkoni boricha to‘laroq qondirishga harakat qilinadi.
Yirik va juda yirik shaharlarning haddan tashqari o‘sib ketishini
cheklash, kichikroq shaharlarni esa o‘rtacha (100–150 ming
aholi yashaydigan) shaharlar darajasiga yetkazish tavsiya eti-
ladi. Bunday shaharlarni ko‘pgina gigiyenistlar va me’morlarning
fikricha optimal deb baholash mumkin. Yirik shaharlar atrofi-
da, 60–80 km uzoqlikda 80–100 ming aholi yashaydigan
yo‘ldosh shaharchalar barpo etish mumkin. Markaziy shaharga
yaqin bo‘lishi va tezyurar transport vositalarining qatnashi
kichik shaharlardagi ba’zi kamchiliklarni bartaraf etish imko-
nini beradi.
Turar joy mavzelari uchun ko‘kalamzor, xushhavo va qulay
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

122
maydonlar ajratiladi. Turar joy markaziga ma’muriy, madaniy
muassasalar, savdo markazlari, yirik do‘konlar joylashtiriladi.
Turar joy hududidagi gigiyenik sharoitlar ko‘p jihatdan kvar-
tallar qurilishi va ko‘chalar ochilishiga bog‘liq. Ular kvartal-
larning ko‘pi bilan 20–25 % maydoniga quriladi. Qolgan may-
donlar ko‘kalamzorlashtiriladi. Bolalar va sport maydonlari,
yo‘lkalar, mashina yo‘llari va boshqalar quriladi.
Keyingi yillarda katta shaharlarda ayrim turar joy mavzelari
(5000–18000 aholiga) mikrotumanlar ko‘rinishida qurilmoq-
da. Mikrotuman maydoni ming aholiga 4–5 ga bo‘ladi. Mikro-
tuman loyihasi negizida aholini chang-to‘zon, avtotransportning
chiqindi gazlari, shovqin, tebranishning zararli ta’siridan va
shikastlanish xavfidan muhofaza qilish maqsadi yotadi. Buning
uchun turar joy binolari, bolalar muassasalari va maktablar
mikrotuman ichkarisiga, imkoni boricha gavjumlikdan olisroqqa
joylashtiriladi. Transport harakatini ishchi va xizmatchilar ish
joyiga yetib borishi uchun ketadigan vaqt 30–40 daqiqadan os-
hmaydigan qilib tashkil etish zarur. Asosiy e’tibor jamoat
transportini ko‘paytirishga qaratiladi.
Bunda piyodalarning shikastlanish havfi kamayadi. Ko‘-
chalar va ulardagi inshootlar (svetoforlar, yer osti yo‘llari)
va boshqa joylarda transportlarning sanitariya jihatdan xavfini
kamaytirish uchun zarur bo‘lgan barcha tadbirlar ko‘zda tu-
tiladi. Sanoat korxonalari, temiryo‘l stansiyalari, aeroport turar
joy hududidan uzoqda joylashtiriladi. Sanoat hududi turar joy
mavzelaridan ko‘kalamzorlashgan sanitariya himoya to‘siqlari
bilan ajratilishi, daryo oqimi bo‘ylab quyiroqda va unga nisba-
tan shamolga teskari joylashtirilgani ma’qul. Shahar atrofi
hududi aholini sog‘lomlashtirishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan
o‘rmonzorlar va suv havzalarini o‘z ichiga oladi. Unda dam olish
uylari, bolalar oromgohlari, sanatoriylar va boshqalar joylash-
tiriladi. Daraxtzorlar mikroiqlimning yaxshilanishiga imkon
beradi, shamol kuchini pasaytiradi, quyosh radiatsiyasini
susaytiradi. Umuman olganda, turar joy hududining kamida
40–50 % ko‘kalamzor qilinishi kerak. Daraxtzorlardan yetarli
foydalanish uchun turar joydan ko‘pi bilan 0,5 km masofada
hiyobon, 1 km da bolalar bog‘i, 1,5 km masofada istirohat bog‘i
tashkil etilishi kerak. Ma’lumotlarga qaraganda, olamdagi bar-
cha o‘simliklar yiliga 180–250 milliard tonna karbonat angid-
rid yutib, 150–200 milliard tonna kislorod ajratadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

123
Ulardan chiqadigan fitonsidlar qator kasallik paydo qiluv-
chi viruslar va mikroblarni o‘ldiradi. Tibbiyotdagi dori-darmon-
larning qariyb 40% dan ziyodini o‘simlik mahsulotlari tashkil
qiladi. Ma’lumki, tabiat ne’matlaridan tayyorlanadigan dori-
darmonlar sun’iy yo‘l bilan olinadigan mahsulotlarga nisbatan
afzal bo‘ladi.
„Turar joy gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
„Turar joy gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
„Turar joy gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
„Turar joy gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
„Turar joy gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
mashg‘ulotlar
mashg‘ulotlar
mashg‘ulotlar
mashg‘ulotlar
mashg‘ulotlar
Kerakli jihozlar: luksmetr, ruletka, mavzuga oid jadvallar.
Yorug‘lik koeffitsienti (YK) ni aniqlash. 
Yorug‘lik koeffitsienti (YK) ni aniqlash. 
Yorug‘lik koeffitsienti (YK) ni aniqlash. 
Yorug‘lik koeffitsienti (YK) ni aniqlash. 
Yorug‘lik koeffitsienti (YK) ni aniqlash. Yorug‘lik koeffit-
sientini aniqlash uchun xonadagi barcha derazalarning oyna
solingan yuzasi va pol maydoni o‘lchanadi; YK kasr yoki nis-
bat ko‘rinishida ifodalanadi (kasr surati yoki nisbatning birinchi
hadi birlikka keltiriladi). Misol: derazaning oyna solingan yuza-
si – 2,2 m
2
. Xonada 4 ta deraza bor. Oynalangan umumiy yuza:
2,2·4=8,8 m
2
. Pol maydoni 48 m
2
.

8, 8
48
YK
,
yani
1 : 5.
Tabiiy yoritilganlik koeffitsienti
Tabiiy yoritilganlik koeffitsienti
Tabiiy yoritilganlik koeffitsienti
Tabiiy yoritilganlik koeffitsienti
Tabiiy yoritilganlik koeffitsienti
(((((TYK) ni aniqlash
TYK) ni aniqlash
TYK) ni aniqlash
TYK) ni aniqlash
TYK) ni aniqlash. Tabiiy yoritilganlik-
ni aniqlash uchun hozirgi kunda sani-
tariya amaliyotiga yorug‘likni sezuv-
chan fotoelement (selen fotoelemen-
ti) va unga ulangan strelkali galvano-
metrdan iborat obyektiv luksmetrlar
qo‘llaniladi (22- rasm). Yo‘rug‘lik nur-
lari fotoelementga tushganda fotoele-
ktr toki paydo bo‘lib, u galvanometr
strelkasini siljitadi. Yoritilish qancha
intensiv bo‘lsa, strelkaning og‘ish
burchagi shuncha katta bo‘ladi. Galva-
nometrning ko‘rsatishlari yoritilgan-
likning lukslardagi qiymatiga muvofiq
keladi. Asbobda ikkita klemma: galva-
nometrni kichik yoritilganlik sharoit-
larida (100 lk gacha) ishlatilganda
ulash uchun va katta yoritilganlik sha-
roitlarida (1000 lk gacha) ishlatilgan-
22-
22-
22-
22-
22- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Luksmetr:
1 — strelkali galvanometr;
2 — fotoelement.
1
2
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

124
da ulash uchun klemmalar bo‘ladi. Shunga muvofiq galvan-
ometrning 0 dan 100 lk gacha shkalasi bor. Agar yoritilish katta
bo‘lsa va galvanometr strelkasi shkaladan o‘tib ketsa, bu holda
fotoelementga yorug‘lik oqimini 10 va 100 baravar susaytira-
digan svetofiltrli qoplama kiygiziladi. Svetofiltrlarni qo‘llash
o‘lchash chegaralarini kengaytirish imkonini beradi.
TYK ni aniqlash uchun luksmetr bilan ish joyidagi yori-
tilganlik va, ayni vaqtda, tashqi yoritilganlik o‘lchanadi. Bu nis-
batni foizlarda ifodalab, TYK ni hisoblab chiqariladi. Turar joy
xonasidagi sun’iy yoritilganlik vatt metodi bilan aniqlanadi.
Bunda xonadagi lampalar soni va ularning vattlardagi yakuniy
quvvati hisoblanadi. Olingan qiymat xona maydoniga taqsimla-
nadi va lampalarning 1 m
2
ga tushadigan vattlardagi solishtirma
quvvati hosil qilinadi. Yoritilganlikni aniqlash uchun bu qiy-
matni „e“ koeffitsientga ko‘paytiriladi. Bu koeffitsient qanday
miqdordagi lukslar 1 Vt/m
2
ga teng solishtirma quvvat berishini
ko‘rsatadi (6-jadval).
6-jadval
Maydoni 50 m
Maydoni 50 m
Maydoni 50 m
Maydoni 50 m
Maydoni 50 m
22222
dan ortiq bo‘lmagan xonalar
dan ortiq bo‘lmagan xonalar
dan ortiq bo‘lmagan xonalar
dan ortiq bo‘lmagan xonalar
dan ortiq bo‘lmagan xonalar
uchun „e“ koeffitsienti
uchun „e“ koeffitsienti
uchun „e“ koeffitsienti
uchun „e“ koeffitsienti
uchun „e“ koeffitsienti
W
,
i
t
a
v
v
u
q
g
n
i
n
a
p
m
a
L
V
,
h
s
i
n
a
l
h
c
u
k
i
g
a
d
q
o
m
r
a
T
7
2
1
0
2
2
a
h
c
a
g
0
1
1
q
i
t
r
o
n
a
d
n
u
b
a
v
0
0
1
4
,
2
2
,
3
0
,
2
5
,
2
Havo almashinuvi sonini aniqlash.
Havo almashinuvi sonini aniqlash.
Havo almashinuvi sonini aniqlash.
Havo almashinuvi sonini aniqlash.
Havo almashinuvi sonini aniqlash. Havo almashinuvi soni
- xonadagi havo bir soat mobaynida necha marta to‘liq al-
mashinuvini ko‘rsatadigan sondir. Tabiiy ventilatsiyada havo
almashinuvi sonini bilvosita metod bilan aniqlash mumkin.
Buning uchun xonadagi karbonat angidrid gazi miqdori, uning
kubaturasi aniqlanadi, xonada bo‘lgan odamlarning soni sanaladi
va formula bo‘yicha havo almashinuvi soni hisoblab chiqariladi:




22, 6
,
(
0, 4)