O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

N
K
p
S
bu yerda: 
S — havo almashinuvi soni; 22,6-katta yoshli odam
bir soat ichida nafas oladigan havo tarkibidagi karbonat angi-
drid gazining litrlardagi miqdori; 
N — xonadagi kishilar soni;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

125
p — xonadagi tekshirilayotgan karbonat angidrid gazining
promilli hisobidagi konsentratsiyasi; 
K — xonaning kub metr
hisobidagi hajmi.
Misol. 
N=12 kishi, K = 250 m
3
, 
p = 1,48%,




22, 6 12
(0, 48 – 0, 4)
250
0, 99
S
.
Sun’iy ventilatsiya bo‘lganda avval xonaga kirayotgan havo
miqdori aniqlanadi. Buning uchun ventilatsion teshik maydoni
quvurning ko‘ndalang kesimidagi havo harakati tezligiga
ko‘paytiriladi. Havo harakati tezligini anemometr yordamida
havo o‘tkazgich kesimining bir necha nuqtalarida aniqlanadi,
hisoblash uchun esa o‘rtacha tezlik olinadi. Bu holda havo al-
mashinuvi soni quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi.
,
V
K
S

bu yerda:
S — havo almashinuvi soni; V — xonaga 1 soat ichi-
da (kub metrlarda) kiradigan (yoki haydaladigan) havo miq-
dori; 
K — xonaning hajmi.
Kvartirani sanitariya jihatdan tekshirish kartasi
Kvartirani sanitariya jihatdan tekshirish kartasi
Kvartirani sanitariya jihatdan tekshirish kartasi
Kvartirani sanitariya jihatdan tekshirish kartasi
Kvartirani sanitariya jihatdan tekshirish kartasi
1. Manzil ____________________________________
Uy ¹_____________________________________
Kvartira ¹____________________________________
Ijarachi familiyasi _______------- . -----
2. Kimning ixtiyorida: turar joy bo‘limi, turar joy-quri-
lish kooperativi, muassasa ______________________
3. Qavat _____ Kvartiradagi turar joy xonalari soni ___
Ulardan ko‘chaga qaragani _________ hovliga qaraga-
ni __ Qo‘shni binolarning soyasi tushadimi? — ha, yo‘q.
4. Kvartiraning umumiy maydoni ___ m
2
, umumiy ku-
baturasi ___ m
3
.
5. Kvartirada yashovchi oila soni ____ Jami _____ kishi,
ulardan 14 yoshgacha bo‘lganlar _____
6. Har bir odam uchun turar joy maydoni ____ m
2
, har
bir odam uchun havo kubi ___ m
3
.
7. Devorlari g‘ishtdan, yog‘ochdan. Ichki pardozi va uning
ahvoli ____ zaxlik bor, yo‘q, uning sabablari ____________
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

126
8. Isitilishi markaziy,______pechka bilan _____bekam-
ko‘stmi – ha, yo‘q; yetarlimi ____ ha, yo‘q. Tekshirish
paytida turar joy xonalaridagi havo harorati __________
9. Ventilatsiya: markaziy — ha, yo‘q; ishlaydi —ha, yo‘q.
Fortochkalar — bor, yo‘q. Ikki yoqlama shamollatish —
mumkin, yo‘q; qo‘llaniladi — ha, yo‘q.
10. Oshxona: tabiiy yoritilish — yetarli, yo‘q. Plita — gaz plita
(gorelkalar soni), o‘t yoqiladi. Ventilatsion panjaralar —
bor, yo‘q; tortish kuchi — bor, yo‘q. Devorlari va pol-
ning ahvoli _____ O‘tin, axlat qayerda saqlanadi _____
sanitariya holati _____
11. Kvartirada shovqin — bor, yo‘q, uning kelib chiqishi
____
12. Turar joy xonalarida har xil hidlar, zaxlik bormi — ha,
yo‘q, paydo bo‘lish sabablari ___________________
13. Yashab turgan kishilarning shikoyatlari.
14. Qo‘shimcha ma’lumotlar.
Tekshiruv o‘tkazilgan kun ______________________
Imzo _________________________
Nazorat savollari:
1. Xonadagi tabiiy va sun’iy yoritilganlik darajasi qanday
omillarga bog‘liq?
2. Turar joylar mikroiqlimiga va ventilatsiyasiga qanday gigi-
yenik talablar qo‘yiladi?
MASALANI YECHING:
MASALANI YECHING:
MASALANI YECHING:
MASALANI YECHING:
MASALANI YECHING:
1. Derazaning oyna solingan qismi maydoni 1,6 m
2
, pol
maydoni 14 m
2
. Yorug‘lik koeffitsientini hisoblang, u odam
yashaydigan xona uchun yetarlimi?
2. 1200 kishi yashaydigan turar joy binosida ahlat yig‘ish
uchun 2 ta konteyner bor, konteyner sig‘imi 0,5 m
3
. Bu yetar-
limi?
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
1.
1.
1.
1.
1. Turar joylar qurishda havo yo‘nalishi hisobga olinadi-
mi?
A. „Ha“
B. „Yo‘q“
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

127
2.
2.
2.
2.
2. Yer osti suvlarining chuqurligi turar joylar qurishda hi-
sobga olinadimi?
A. „Ha“
B. „Yo‘q“
3.
3.
3.
3.
3. Shamolning yo‘nalishi ko‘proq shimoldan janubga bo‘lsa,
aholi yashash joyi janubda bo‘lsa, shimolga ohak zavodi qu-
rish mumkinmi?
A. „Ha“
B. „Yo‘q“
4.
4.
4.
4.
4. Turar joy binolarida ikki tomonlama ventilatsiyaning
ahamiyati bormi?
A. „Ha“
B. „Yo‘q“
5.
5.
5.
5.
5. Yoritilish birligi vatt bilan belgilanadimi?
A. „Ha“
B. „Yo‘q“
6.
6.
6.
6.
6. Yoritilish birligi nima bilan belgilanadi?
A. „vatt“
B. „luks“
C. „volt“
D. „amper“
E. „lumen“
7.
7.
7.
7.
7. Yoritilganlik qaysi asbob bilan aniqlanadi?
A. Luksmetr
B. Ampermetr
C. Voltmetr
D. Termometr
8.
8.
8.
8.
8. Yozda turar joylarda eng mo‘tadil havo temperaturasi
qancha bo‘lishi kerak?
A. 30–32°C
B 28–30°C
C. 18–20°C
E. 24–25°C
D. 32–34°C
Eslab qoling!
Yorug‘lik koeffitsienti
Yorug‘lik koeffitsienti
Yorug‘lik koeffitsienti
Yorug‘lik koeffitsienti
Yorug‘lik koeffitsienti — derazalarning oyna solin-
gan maydonining pol maydoniga nisbati.
Tabiiy yoritilish koeffitsienti
Tabiiy yoritilish koeffitsienti
Tabiiy yoritilish koeffitsienti
Tabiiy yoritilish koeffitsienti
Tabiiy yoritilish koeffitsienti — xona ichi yoritil-
ganligining ayni vaqtda xonadan tashqaridagi yoritil-
ganlikka foizlarda ifodalangan nisbati.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

128
nson organizmining bekam-ko‘st rivojlanib
yashashini ta’minlaydigan asosiy omillardan biri ovqatdir. Ovqat
energiya manbayi hisoblanadi. Yoyilgan bir gramm ovqatning
organizmda ajratadigan issiqligiga qarab ovqatning quvvati aniq-
lanadi. Moddalar almashinuvi jarayonida organizm hayotini
ta’minlovchi energiya hosil bo‘ladi, yo‘qotilgan suyuqlik miq-
dorining o‘rni to‘ladi (suyuqlik almashinuvi), mineral mod-
dalarga bo‘lgan ehtiyoj qondiriladi (mineral almashinuvi), sin-
tetik jarayon uchun sarflangan organik moddalar o‘rni ham
to‘ladi (plastik almashinuv)
SOG‘LIQNI SAQLASHDA RATSIONAL OVQATLANISHNING
SOG‘LIQNI SAQLASHDA RATSIONAL OVQATLANISHNING
SOG‘LIQNI SAQLASHDA RATSIONAL OVQATLANISHNING
SOG‘LIQNI SAQLASHDA RATSIONAL OVQATLANISHNING
SOG‘LIQNI SAQLASHDA RATSIONAL OVQATLANISHNING
AHAMIYATI
AHAMIYATI
AHAMIYATI
AHAMIYATI
AHAMIYATI
Ratsional ovqatlanish aholi sog‘lig‘iga, jismoniy rivojlani-
shga, kasalliklarga bardoshlilikka ta’sir qiladigan asosiy omil-
lardan biri hisoblanadi. Jismoniy rivojlanishning to‘la qimmatli
ovqatlanishga bog‘liqligiga mustamlaka mamlakatlarda yashovchi
aholining jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlari yaqqol misol bo‘la
oladi. Ovqat ratsionining yetarli emasligi mehnat qobiliyatiga
ta’sir qiladi, bu tez charchash, ish qobiliyatining pasayishida
o‘z ifodasini topadi. Bolalarning yetarlicha ovqatlanmasligi o‘sish
va jismoniy rivojlanishning kechikishiga olib keladi. Ratsional va
yetarli darajada ovqatlanish odamning turli kasalliklarga, tabiiy
va orttirilgan immunitetni saqlab qolishiga imkon beradi. U or-
ganizmning energiyaga, plastik va boshqa materiallarga bo‘lgan
ehtiyojlarini qondirib, bunda zarur modda almashinuvi dara-
jasini ta’minlashi kerak. Ratsional ovqatlanishning asosiy ele-
menti, bu ovqatlanishning muvozanatlanganligi va to‘g‘ri ov-
qatlanish rejimi hisoblanadi. Muvozanatlangan ovqatlanish
asosiy oziq-ovqat moddalari – oqsillar, yog‘lar, uglevodlar,
vitaminlar va mineral moddalarning miqdor va sifat jihatdan
optimal nisbatda bo‘lishini ko‘zda tutadi. Bunda organizmda sintez
qilinmaydigan, alishtirib bo‘lmaydigan aminokislotalarning
OVQATLANISH GIGIYENASI
OVQATLANISH GIGIYENASI
OVQATLANISH GIGIYENASI
OVQATLANISH GIGIYENASI
OVQATLANISH GIGIYENASI
OVQATLANISHNING ILMIY ASOSLARI
OVQATLANISHNING ILMIY ASOSLARI
OVQATLANISHNING ILMIY ASOSLARI
OVQATLANISHNING ILMIY ASOSLARI
OVQATLANISHNING ILMIY ASOSLARI
I
VI BOB
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

129
muvozanatlanganligi alohida ahamiyatga ega. Hozirgi kunda
ovqatning kimyoviy tarkibi organizmning turli-tuman toksinli
moddalar ta’siriga chidamini oshirishi va ularning organizm-
dan chiqarilishiga imkon berishi aniqlangan. I.P.Pavlov va uning
izdoshlari o‘tkazgan tadqiqotlarda ovqat harakteri hazm xa-
rakterini belgilab berishi isbotlangan. Shuning uchun ovqat-
lanishga eng muhim davo omillaridan biri sifatida qaraladi. Ta-
niqli gigiyenist G.V.Xlopin organizmning kasallik qo‘z-
g‘atuvchi ta’sirlarga bardosh berish qobiliyati, odamning aqliy
va jismoniy rivojlanishi uning yaxshi ovqatlanishiga bog‘liq deb
aytgan edi.
Ovqatga qo‘yiladigan asosiy gigiyenik talablar quyidagilar-
dan iborat: ovqat odam mehnatining og‘ir-yengilligi, yoshi,
sog‘lig‘i, holatiga muvofiq tarzda organizmning energiya sarflarini
qoplashi; plastik maqsadlar va barcha fiziologik jarayonlarning
normal kechishi uchun zarur bo‘lgan barcha oziq moddalarni
yetarli miqdorda saqlashi; ishtahani ochadigan, xushta’m, yo-
qimli hidga ega bo‘lishi, tashqi ko‘rinishi chiroyli, to‘yinish
sezgisini qo‘zg‘atishi kerak; tegishli temperaturada bo‘lishi;
bezarar bo‘lishi, ya’ni toksinli moddalar va patogen bakteriya-
lar saqlamasligi kerak; ovqatlanish turli oziq-ovqat moddalar
miqdori bo‘yicha muvozanatlangan bo‘lishi; ovqatning umu-
miy energetik qimmati kun mobaynida uni bo‘lib-bo‘lib qabul
qilish bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlanishi lozim. Umumiy ovqatla-
nishning aholini ehtiyojlarini qondirishdagi rolini ko‘tarish,
ishchilar, xizmatchilar va o‘quv yurtlari o‘quvchilarining ish
va o‘qish joyida issiq ovqat bilan ta’minlashni yaxshilash, aholiga
xizmat ko‘rsatish madaniyatini yuksaltirish, parhez ovqat kor-
xonalari tarmog‘ini rivojlantirish ko‘zda tutilgan.
I guruh — asosan aqliy mehnat bilan shug‘ullanadigan xo-
dimlar (korxonalarning rahbarlari, ilm-fan xodimlari, mehnati
asab zo‘riqishini talab qiladigan turli kategoriyadagi xodimlar
(boshqarish pultlarida ishlaydigan xodimlar, dispetcherlar va
b.);
II guruh — yengil jismoniy mehnat bilan band bo‘lgan
xodimlar (mehnati bir qadar jismoniy kuch talab qiladigan
muhandis-texnik xodimlar, avtomatlashgan jarayonlarda ish-
laydigan xodimlar, tibbiyot hamshiralari, sanitarkalar va b.);
III guruh — mehnatining og‘ir-yengilligi o‘rtacha xodimlar
chilangarlar, sozlovchilar, dastgohlarda ishlovchilar, xirurglar
va b.);
9 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

130
IV guruh — og‘ir jismoniy mehnat xodimlari (quruvchi-
lar, qishloq xo‘jaligi ishchilari va mexanizatorlar, metallurg-
lar va quyuvchilar, duradgorlar va b.);
V guruh — ayniqsa og‘ir mehnat bilan band xodimlar (yer
ostida ishlaydigan kon ishchilari, daraxt kesuvchilar, g‘isht
teruvchilar, betonchilar, yer qazuvchilar va b.).
Ovqatlanishning fiziologik me’yorlari ayrim aholi guruhla-
rining asosiy oziq-ovqat moddalariga va energiyaga bo‘lgan op-
timal ehtiyojini aks ettiradigan o‘rtacha qiymatlar hisoblanadi.
Yakka tartibdagi ehtiyojlarni aniqlashda avvalo bo‘y, tana mas-
sasi, yosh, shuningdek mehnat va turmushning konkret xu-
susiyatlari haqidagi ma’lumotlarni hisobga olish kerak. Kecha-
kunduzlik energiya sarflari o‘rnini to‘ldirish uchun organizm
ma’lum tarkibdagi oziq-ovqat mahsulotlari bilan yetarli miq-
dorda ta’minlanishini nazarda tutish kerak.
OVQATLANISH REJIMI
OVQATLANISH REJIMI
OVQATLANISH REJIMI
OVQATLANISH REJIMI
OVQATLANISH REJIMI
Ovqatlanish rejimiga to‘g‘ri rioya qilinsa, ovqat yaxshi hazm
bo‘ladi. Ovqatni hamisha ma’lum soatlarda yeyish kerak, chunki
bunday hollarda vaqtga doir shartli refleks ishlanadi. Ovqat tano-
vul qilish paytiga kelib sekretsiya kuchayadi va me’da ovqatni
qabul qilishga tayyor bo‘lganida oshqozonga tushadi. Aks holda
hazm apparatining bir maromda ishlashi buziladi, natijada vaqt
o‘tgan sayin uning a’zolari funksiyasi buzilishi va butun or-
ganizm-ning faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Ovqat ratsionini kun mobaynida taqsimlashning ahamiyati
katta, chunki bir yoki ikki galda tanovul qilingan mo‘l miq-
dordagi ovqat bir necha marta yeyish uchun taqsimlangan
xuddi shu miqdordagi ovqatga qaraganda birmuncha yomon hazm
bo‘ladi. Bu hazm apparati kasallangan shaxslar uchun ayniqsa
muhimdir. Bu hol me’dasining hajmi kichkina va me’da shira-
sining hazm qilish qobiliyati kuchsiz bolalar uchun ham taal-
luqlidir.
Sutkalik ratsion yoshga, odat bo‘lib qolgan kundalik rejim-
ga, mehnat faoliyatining xususiyatlari va boshqalarga asoslanib
taqsimlanadi. Yasli yoshidagi bolalar ovqatni har 3–3,5 soat-
da, maktabgacha yoshdagi bolalar har 3,5–4 soatda qabul qi-
lishlari kerak. O‘smirlar odatdagi sharoitlarda 4 marta ovqat-
lanishlari zarur. Katta yoshdagi odamlar uchun odatdagi hayot
sharoitlarida 3–4 marta ovqatlanish rejalashtiriladi. 4 mahal
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

131
ovqatlanishda nonushtaga sutkalik ratsionning 25%, tushlikka
— 35%, tushlikdan keyingi ovqatga–15% va kechki ovqatga —
25% tavsiya qilinadi.
Ovqat yaxshi singishi (hazm bo‘lishi) uchun ayrim taom-
lar va mahsulotlarni navbati bilan berish, ovqat tanovul qilina-
digan sharoit ham muhim ahamiyatga ega.
ASOSIY OZIQ-OVQAT MODDALARINING
ASOSIY OZIQ-OVQAT MODDALARINING
ASOSIY OZIQ-OVQAT MODDALARINING
ASOSIY OZIQ-OVQAT MODDALARINING
ASOSIY OZIQ-OVQAT MODDALARINING
AHAMIYATI
AHAMIYATI
AHAMIYATI
AHAMIYATI
AHAMIYATI
Ovqat asosiy oziq-ovqat moddalari (oqsillar, yog‘lar, ug-
levodlar), shuningdek, vitaminlar, mineral elementlar, suv
va organizm uchun zarur bo‘lgan boshqa moddalarning tabiiy
manbayi hisoblanadi.
OQSILLARNING OZIQALIK VA BIOLOGIK QIYMATI
OQSILLARNING OZIQALIK VA BIOLOGIK QIYMATI
OQSILLARNING OZIQALIK VA BIOLOGIK QIYMATI
OQSILLARNING OZIQALIK VA BIOLOGIK QIYMATI
OQSILLARNING OZIQALIK VA BIOLOGIK QIYMATI
Oqsillar hayot uchun zarur modda hisoblanadi, ularsiz or-
ganizm yashashi, o‘sishi va rivojlanishi mumkin emas. Hayot
faoliyati jarayonida hujayralar tarkibidagi oqsillar doimiy ra-
vishda parchalanib, yangilanib turadi. Shu jarayonni quvvat-
lab turish uchun organizmga oqsil tushib turishi zarur. Oqsil
hujayralar yadrosi va sitoplazmasi tarkibiga kiradi. Oqsillar
asosan, plastik funksiyani bajaradi. To‘qima va a’zolarning bar-
cha hujayralari shu oqsillardan tuzilgan. Oqsillar qon, limfa,
mushak tolalari, suyaklar, gormonlar tarkibiga, shuningdek,
fermentlar hamda mikroblar va ularning zaharlariga qarshi
kurash jarayonida organizmda ishlanib chiqadigan antitela-
lar tarkibiga kiradi. Oqsil muhim ahamiyatga ega bo‘lgan, jum-
ladan, immunitet asosini tashkil qilishda, spetsifik gammaglo-
bulinning tashkil bo‘lishida, tabiiy immunitet rivojlanishi, qon
oqsili properdinning hosil bo‘lishida, mushaklarning qisqarishida
ishtirok etuvchi miozin va aktinan bo‘lishida, gemoglobin hosil
bo‘lishida, ko‘z to‘r qavatidagi ko‘rish purpuri faoliyatida qat-
nashuvchi radopsin hosil bo‘lishida, to‘qimaning membrana-
lik sistemasiga kiruvchi birikmalar sifatida qatnashadi. Shu-
ningdek, oqsillar, moddalar almashinuvi jarayonini bosh-
qaruvchilar bo‘lib xizmat qiladi, qalqonsimon bez, gipofiz,
me’da osti bezi gormonlari tarkibiga kiradi. Oqsil yetishma-
ganda, vitaminlar yaxshi o‘zlashtirilmaydi. 1985- yilda Pavi va
1904- yilda Lyute aminokislotalar yordamida oqsillardan qand
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

132
hosil bo‘lishini isbotladilar. Bunda alanin pirouzum kislotaga
o‘tib, undan glukoza, aminokislotadan jigarda ham glukoza
hosil bo‘ladi.
Shunday qilib, surunkasiga og‘ir jismoniy ish bajarilganida
energiya faqat uglevodlar va yog‘lar hisobiga sarflanmay, ami-
nokislotalardan hosil bo‘lgan glukoza hisobiga ham qoplanadi.
Oqsil yetishmaganda organizmda jiddiy o‘zgarishlar ro‘y bera-
di, bolalar yaxshi o‘smaydi va rivojlanmaydi, kattalar jigarida
chuqur o‘zgarishlar (yog‘ infiltratsiyasi) ro‘y beradi, jigar
sirroziga xos o‘zgarishlar boshlanadi, qalqonsimon bez, jinsiy
bezlar, me’da osti bezi ishi buziladi, qonning oqsil tarkibi
o‘zgaradi, organizmning yuqumli kasalliklarga chidami susayib
ketadi, xotira pasayib, ish qobiliyati buziladi. Organizmga or-
tiqcha miqdorda oqsil tushib turishi esa talaygina a’zolar va sis-
temalar faoliyatiga ham yomon ta’sir ko‘rsatadi.
OVQATDAGI OQSILLAR TARKIBINING AHAMIYATI
OVQATDAGI OQSILLAR TARKIBINING AHAMIYATI
OVQATDAGI OQSILLAR TARKIBINING AHAMIYATI
OVQATDAGI OQSILLAR TARKIBINING AHAMIYATI
OVQATDAGI OQSILLAR TARKIBINING AHAMIYATI
Ovqat bilan tushgan oqsillar me’da-ichak yo‘li fermentlari
ta’sirida aminokislotalarga parchalanadi, bular qon bilan hu-
jayraga o‘tib, oqsillar sinteziga sarflanadi. Odamning o‘ziga xos,
ya’ni spetsifik oqsillarning miqdoridan tashqari, tarkibidagi
aminokislotalar nisbatining ahamiyati ham katta.
Organizmda aminokislotalar doim ma’lum bir darajada saqlab
turiladi. Biroq, ba’zi hollarda (homiladorlik, keksalikda, xavfli
o‘smalar paydo bo‘lganda) to‘qimalardagi aminokislotalar nis-
bati o‘zgaradi. Shuning uchun ham, oqsillar organizmga doim
tushib turishi shart. Buning uchun odam xilma-xil oziq-ovqat
mahsulotlari iste’mol qilib turishi lozim. Oqsillar organizmda
aminokislotalarga parchalanadi. Organizmda sintezlanadigan va
sintezlanmaydigan aminokislotalar bo‘ladi. Organizm uchun
zarur aminokislotalarning ko‘pi organizmda sintezlanadi. Orga-
nizmning sintezlanadigan aminokislotalarga ehtiyoji endogen
sintez hisobiga qoplanadi. Sintezlanmaydigan yoki yetarlicha sin-
tezlanmaydigan aminokislotalar organizmda sintezlanmaydi.
Shuning uchun ularni almashtirib bo‘lmaydigan yoki hayotiy
muhim aminokislotalar, deb ataladi.
Rouza, Olmkuista, Jekson, Mitchellarning olib borgan tek-
shirishlari natijasida 8 ta aminokislotani almashtirib bo‘l-
maydiganlar qatoriga kiritilgan. Bularga triptofan, lizin, me-
tionin, fenilalanin, leysin, izoleysin, valin, treonin kiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

133
Almashtirib bo‘ladigan aminokislotalar o‘simlik mahsulot-
larida, almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar esa hayvon
mahsulotlarida bo‘ladi. Oqsillar o‘z tarkibida almashtirib
bo‘lmaydigan barcha aminokislotalarni muvozanatda tutsa, qim-
matli hisoblanadi. Hayvonlar mahsulotlaridagi oqsillar (go‘sht,
baliq, tuxum, sut, sut mahsulotlari) tarkibida almashtirib
bo‘lmaydigan aminokislotalar hammadan ko‘p bo‘ladi. Ami-
nokislotalardan bir nechtasi yoki hatto bittasi yetishmaganda
oqsilning sintezlanish jarayoni buziladi, boshqa aminokislota-
lar ham o‘zlashtirilmay qoladi va oqsil yetishmovchiligi yuzaga
keladi.
O‘simliklardan olinadigan ba’zi mahsulotlarda ham almash-
tirib bo‘lmaydigan oqsillar bo‘ladi. Bunga mosh kiradi. Mosh
tarkibida kimyoviy nuqtayi nazardan go‘sht tarkibidagi kabi al-
mashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar bo‘ladi.
YOG‘LARNING OZIQA VA BIOLOGIK QIYMATI
YOG‘LARNING OZIQA VA BIOLOGIK QIYMATI
YOG‘LARNING OZIQA VA BIOLOGIK QIYMATI
YOG‘LARNING OZIQA VA BIOLOGIK QIYMATI
YOG‘LARNING OZIQA VA BIOLOGIK QIYMATI
Yog‘lar asosiy oziq moddalar hisoblanadi. Yog‘lar — orga-
nik moddalar, glitserin bilan bir asosli yog‘ kislotalar (triglitse-
ridlar)ning to‘liq, murakkab efirlari, lipidlar sinfiga mansub.
Yog‘larning fiziologik ahamiyati juda xilma-xil. Ular asosiy
energiya manbayi hisoblanadi. Yog‘lar vitamin A, E ni eritadi
va ularning singishini osonlashtiradi.
7- jadval
Kommunal xizmat rivojlangan shaharlarda katta yoshli mehnatga
Kommunal xizmat rivojlangan shaharlarda katta yoshli mehnatga
Kommunal xizmat rivojlangan shaharlarda katta yoshli mehnatga
Kommunal xizmat rivojlangan shaharlarda katta yoshli mehnatga
Kommunal xizmat rivojlangan shaharlarda katta yoshli mehnatga
layoqatli kishilarning oqsillar va uglevodlarga ehtiyoji
layoqatli kishilarning oqsillar va uglevodlarga ehtiyoji
layoqatli kishilarning oqsillar va uglevodlarga ehtiyoji
layoqatli kishilarning oqsillar va uglevodlarga ehtiyoji
layoqatli kishilarning oqsillar va uglevodlarga ehtiyoji
-
u
G
i
h
u
r
i
h
s
o
Y
R
A
L
K
A
K
R
E
R
A
L
L
O
Y
A
g
,
r
a
l
l
i
s
q
o
-
‘
g
o
y
,
r
a
l
g
-
e
l
g
u
-
d
o
v
,
r
a
l
g
g
,
r
a
l
l
i
s
q
o
-
‘
g
o
y
,
r
a
l
g
-
e
l
g
u
-
d
o
v
r
a
l
i
m
a
j
u
h
s
-
m
u
j
,
n
a
d
a
l
n
o
v
y
a
h
i
l
i
s
q
o
i
m
a
j
-
m
u
j
u
h
s
,
n
a
d
a
l
n
o
v
y
a
h
i
l
i
s
q
o
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
1
I
9
2
–
8
1
9
3
–
0
3
9
5
–
0
4
1
9
8
8
3
8
0
5
8
4
6
4
3
0
1
9
9
3
9
8
7
3
5
6
3
4
4
3
8
7
5
7
2
7
3
4
1
4
0
4
8
8
4
8
1
8
4
2
3
0
1
3
7
9
2
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

134
Eslatma:
1. Homilador ayollar (5—9 oylik davrida) uchun bir kunda o‘rta
hisobda 100 gr oqsil, shundan 60 gr hayvon mahsuloti.
2. Emizikli ayollar, o‘rtacha 112 gr oqsil, shundan, 67 gr hay-
von mahsuloti.
8- jadval
Sportchilar, talabalar, og‘ir jismoniy mehnat bilan shug‘ullanuvchi
Sportchilar, talabalar, og‘ir jismoniy mehnat bilan shug‘ullanuvchi
Sportchilar, talabalar, og‘ir jismoniy mehnat bilan shug‘ullanuvchi
Sportchilar, talabalar, og‘ir jismoniy mehnat bilan shug‘ullanuvchi
Sportchilar, talabalar, og‘ir jismoniy mehnat bilan shug‘ullanuvchi
odamlar, homilador va emizikli ayollarning kaloriyaga ehtiyoji (kkall)
odamlar, homilador va emizikli ayollarning kaloriyaga ehtiyoji (kkall)
odamlar, homilador va emizikli ayollarning kaloriyaga ehtiyoji (kkall)
odamlar, homilador va emizikli ayollarning kaloriyaga ehtiyoji (kkall)
odamlar, homilador va emizikli ayollarning kaloriyaga ehtiyoji (kkall)
Yog‘ organizmda issiqlikni idora etishda qatnashadi, ichki
a’zolarni lat yeyish va silkinishdan saqlab turadi. Yog‘lar hu-
jayralar protoplazmasi tarkibiga kirib (bu protoplazma yog‘i
deyiladi), organizm to‘qimalari tuzilishida ishtirok etadi. Pro-
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
1
I
I
9
2
–
8
1
9
3
–
0
3
9
5
–
0
4
0
9
7
8
2
8
9
4
8
4
5
4
0
1
1
6
0
1
1
0
1
2
1
4
9
9
3
8
7
3
7
7
4
7
0
7
2
4
2
4
9
3
3
9
0
9
6
8
1
5
3
7
3
3
3
2
3
I
I
I
9
2
–
8
1
9
3
–
0
3
9
5
–
0
4
6
9
3
9
8
8
3
5
1
5
8
4
7
1
1
4
1
1
8
0
1
0
4
4
6
2
4
6
0
4
1
8
8
7
5
7
5
4
3
4
1
4
9
9
5
9
2
9
1
7
3
8
5
3
4
4
3
V
I
9
2
–
8
1
9
3
–
0
3
9
5
–
0
4
2
0
1
9
9
5
9
6
5
4
5
4
5
6
3
1
2
3
1
6
2
1
8
1
5
4
0
5
3
8
4
7
8
4
8
0
8
8
4
6
4
4
4
6
1
1
2
1
1
6
0
1
1
3
4
7
2
4
6
0
4
V
9
2
–
8
1
9
3
–
0
3
9
5
–
0
4
8
1
1
3
1
1
7
0
1
5
6
2
6
9
5
8
5
1
0
5
1
3
4
1
2
0
6
4
7
5
6
4
5
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Davomi
i
s
a
y
i
r
o
g
e
t
a
K
r
a
l
k
a
k
r
E
r
a
l
l
o
y
A
r
a
l
a
b
a
l
a
T
0
0
3
3
–
0
0
8
2
0
0
0
3
–
0
0
7
2
q
h
s
a
m
b
i
r
e
b
r
‘
o
z
a
d
i
r
v
a
d
a
q
a
b
o
s
u
M
r
a
l
i
h
c
t
r
o
p
s
i
h
c
v
u
l
i
q
0
0
0
5
–
0
0
5
4
0
0
0
4
–
0
0
5
3
r
a
l
i
h
s
i
k
n
a
g
i
d
a
l
i
q
t
a
n
h
e
m
y
i
n
o
m
s
i
j
r
i
‘
g
O
0
0
8
4
–
0
0
3
4
-
r
a
l
l
o
y
a
r
o
d
a
l
i
m
o
H
0
0
2
3
r
a
l
a
n
o
i
l
k
i
z
i
m
E
0
0
5
3
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

135
toplazma yog‘lari almashinuvi jarayonida hosil bo‘lgan mod-
dalarning hujayralarga o‘tishini ta’minlab beradi. Yog‘lar bi-
ologik faol shakllar hosil qilish yo‘li bilan, oqsillarning fer-
mentativ aktivligini idora etib boradi. Yog‘ boshqa oziq mod-
dalar, jumladan, oqsillar, uglevodlar vitaminlar, mineral
tuzlarning o‘zlashtirilishini osonlashtiradi. Yog‘ning ta’mi, sin-
guvchanligi va tarkibidagi A hamda D vitaminlar miqdori uzoq
vaqtgacha uning to‘la qimmatliligini ko‘rsatadigan mezon bo‘lib
hisoblanadi. Mana shu ko‘rsatkichlarga qarab, yog‘lar to‘la qim-
matli va to‘la qimmatli bo‘lmagan xillarga bo‘lindi.
9- jadval
Bolalar va o‘smirlarning oqsillar, yog‘lar va uglevodlarga bir kunlik
Bolalar va o‘smirlarning oqsillar, yog‘lar va uglevodlarga bir kunlik
Bolalar va o‘smirlarning oqsillar, yog‘lar va uglevodlarga bir kunlik
Bolalar va o‘smirlarning oqsillar, yog‘lar va uglevodlarga bir kunlik
Bolalar va o‘smirlarning oqsillar, yog‘lar va uglevodlarga bir kunlik
(g hisobida) ehtiyoji va umumiy kaloriyasi (k/kall hisobida)
(g hisobida) ehtiyoji va umumiy kaloriyasi (k/kall hisobida)
(g hisobida) ehtiyoji va umumiy kaloriyasi (k/kall hisobida)
(g hisobida) ehtiyoji va umumiy kaloriyasi (k/kall hisobida)
(g hisobida) ehtiyoji va umumiy kaloriyasi (k/kall hisobida)
Eslatma: Ona suti bilan oladigan oziq qiymati hisobga olinmagan.
Fosfatitlar (litsitin), to‘yingan va to‘yinmagan yog‘ kislotalar, sterin-
lar, tokoferollar va boshqalar singari biologik jihatdan qimmatli mod-
dalar yog‘lar bilan birga organizmga tushadi. Yog‘lar va ular bilan
birga uchraydigan moddalar tarkibida hayotiy zarur, o‘rnini hech narsa
bosa olmaydigan essensial moddalar, jumladan, aterosklerozga qarshi
ta’sir ko‘rsatadigan lipotrop birikmalar (to‘yinmagan yog‘ kislotalar),
A, E vitamin va boshqalar bo‘ladi.
r
a
l
r
i
m
s
‘
o
a
v
r
a
l
a
l
o
B
i
h
s
o
y
-
a
K
-
o
l
-
a
y
i
r
i
s
R
A
L
L
I
S
Q
O
R
A
L
‘
G
O
Y
-
e
l
g
U
-
d
o
v
r
a
l
i
m
a
j
-
m
u
j
u
h
s
,
n
a
d
a
l
n
o
v
y
a
h
i
l
i
s
q
o
i
m
a
j
u
h
s
-
a
l
m
u
j
,
n
a
d
-
y
a
h
n
o
v
i
‘
g
o
y
a
h
c
a
g
h
s
o
y
1
n
a
d
y
o
6
0
0
8
5
2
5
2
–
0
2
5
2
-
3
1
1
a
h
c
a
g
h
s
o
y
5
,
1
n
a
d
h
s
o
y
1
0
0
3
1
8
4
6
3
8
4
-
0
6
1
a
h
c
a
g
h
s
o
y
2
n
a
d
h
s
o
y
5
,
1
0
0
5
1
3
5
0
4
3
5
5
2
9
1
a
h
c
a
g
h
s
o
y
4
n
a
d
h
s
o
y
3
0
0
8
1
3
6
4
4
3
6
8
3
3
2
a
h
c
a
g
h
s
o
y
6
n
a
d
h
s
o
y
5
0
0
0
2
0
7
7
4
2
7
1
1
2
5
2
a
h
c
a
g
h
s
o
y
0
1
n
a
d
h
s
o
y
7
0
0
4
2
0
8
8
4
0
8
5
1
4
2
3
a
h
c
a
g
h
s
o
y
3
1
n
a
d
h
s
o
y
1
1
0
5
8
2
6
9
8
5
6
9
8
1
2
8
3
n
a
d
4
1
r
a
l
r
i
m
s
‘
O
a
h
c
a
g
h
s
o
y
7
1
0
5
1
3
6
0
1
4
6
6
0
1
0
2
7
6
3
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

136
Yog‘lar ovqatning organoleptik xossalarini yaxshilaydi,
odamni to‘q tutadi. Yog‘ning organizmda hazm bo‘lishi (o‘zga-
rishi va qayta sintezlanishi) resintez yog‘ almashinuvi, deb ata-
ladi. Yog‘lar almashinuvi asab tizimi, gipofiz, buyrak usti bez-
lari va jinsiy bezlar gormonlarini boshqarib turadi. Ovqatda
yog‘ miqdori kamayganda markaziy nerv tizimida o‘zgarishlar
ro‘y berishi, organizmning immunoreaktivligining pasayishi,
ko‘rish qobiliyatining susayishi, buyrak faoliyatining o‘zgarishi
va boshqalar sodir bo‘lishi mumkin. To‘yinmagan yog‘ kislo-
talarning ovqatda yetishmasligi terida o‘zgarishlar paydo
bo‘lishiga (terining quruqshab, po‘st tashlashi, ekzema giper-
keratozga) olib keladi, ultrabinafsha nurlarga sezgirlik kuchaya-
di, qon tomirlar o‘tkazuvchanligi oshadi (kapillyarlar yorilib
turishiga moyil bo‘lib qoladi, gematuriya yuzaga keladi), me’da
va o‘n ikki barmoq ichak shilliq pardasi yallig‘lanishiga, ar-
tritlar rivojlanishiga moyil bo‘lib qoladi. Taomlar yog‘larning
ortiqcha bo‘lishi moddalar almashinuvining izdan chiqishiga,
organizmda bir talay zararli parchalanish mahsulotlari (keton
tanalari) to‘planib qolishiga sabab bo‘ladi, hazm bezlarining
shira ajratish faoliyati susayadi, ovqat hazmi buziladi. Bun-
dan tashqari, teri osti yog‘ qatlamida yog‘ to‘planadi, bu o‘z
navbatida, jismoniy va aqliy rivojlanishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Yog‘lar murakkab organik birikmalarga kiradi. Yog‘ struk-
turasining asosiy komponenti glitserin va yog‘ kislotalaridir.
OVQATDAGI YOG‘LAR ME’YORI
OVQATDAGI YOG‘LAR ME’YORI
OVQATDAGI YOG‘LAR ME’YORI
OVQATDAGI YOG‘LAR ME’YORI
OVQATDAGI YOG‘LAR ME’YORI
Katta odamlar uchun bir sutkalik oziq-ovqat mahsulotida
yog‘ning miqdori o‘rtacha 80–100 g, shundan 25–30 g o‘simlik
moyi, 3–6 g o‘ta to‘yinmagan yog‘ kislotalari, 1 g xolesterin
va 5 g fosfolipidlar bo‘lishi kerak. Yog‘ miqdori mehnat qo-
biliyatiga ega bo‘lgan 18 yoshdan 59 yoshgacha odamlarning
jinsi va yoshiga qarab belgilanadi.
UGLEVODLARNING OZIQA VA BIOLOGIK
UGLEVODLARNING OZIQA VA BIOLOGIK
UGLEVODLARNING OZIQA VA BIOLOGIK
UGLEVODLARNING OZIQA VA BIOLOGIK
UGLEVODLARNING OZIQA VA BIOLOGIK
QIYMATI
QIYMATI
QIYMATI
QIYMATI
QIYMATI
Uglevodlarning fiziologik ahamiyati va biologik qiymati,
asosan, ularning energetik xossalari bilan belgilanadi.
Organizmda uglevodlar quvvat sarfini qoplashga xizmat qi-
ladi. Jigarda uglevod kam to‘planadi. Organizm talablarining
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

137
qondirilishi uchun uglevodlar ovqat tarkibida yetarli bo‘lishi
kerak. Og‘ir jismoniy ish qilganda uglevodlar quvvat sarfini
qoplay olmaganida, yog‘ depolarida hamisha bo‘ladigan
yog‘lardan qand hosil bo‘lib, organizm ehtiyoji ta’minlanadi.
Biroq uglevodlar organizmga ortiqcha tushishi hisobiga unda yog‘
to‘planib borishi ham mumkin.
Uglevodlar ratsionning asosiy qismidir. Sutkalik ovqat rat-
sioni quvvat qiymatining yarmi uglevodlar hisobiga ta’minlanadi.
Organizmning uglevodlarga bo‘lgan talabi o‘simlik manbalari
hisobiga qondiriladi. O‘simlik, g‘alla mahsulotlari va boshqalar
odam organizmidagi uglevodning kamida 75% ni tashkil etadi.
Uglevodlarga bo‘lgan talab qand hisobiga qoplanishi mumkin,
qand sof uglevoddir.
Tuzilishining murakkabligi, eruvchanligi, nechog‘liq tez
singishi va glikogen hosil bo‘lishi uchun qancha sarflanishiga
qarab, uglevodlar oddiy uglevodlar (qand), murakkab uglevod-
lar (polisaxaridlar)ga bo‘linadi.
Oddiy uglevodlar, ya’ni monosaxarid-glukoza ko‘pgina sab-
zavot va mevalarda bo‘ladi, shuningdek, organizmda disaxarid-
lar bilan kraxmal parchalanishi natijasida hosil bo‘lib turadi.
Glukoza glikogen hosil bo‘lishi, miya, mushaklar, jumladan,
yurak mushaklarining oziqlanishi uchun, qondagi qand miq-
dorini zarur darajada saqlab (quvvat sarfi oshib ketganda), juda
tez va oson sarflanadi.
Uglevodlar og‘iz bo‘shlig‘ida parchalana boshlaydi, keyin
me’da - ichaklarda yana polisaxaridlargacha parchalanadi, ugle-
vodlar mushaklar bilan jigarda glikogen tarzida to‘planib, zarur
bo‘lganda organizm ehtiyoji uchun xizmat qiladi.
Murakkab uglevodlar yoki polisaxaridlar molekulasining
murakkabligi va suvda yomon erishi bilan xarakterlanadi. Mu-
rakkab uglevodlarga kraxmal, glikogen, pektinlar va kletchatka
kiradi. Kraxmal, asosan, g‘alla mahsulotlari, dukkaklilar, kar-
toshka tarkibida ko‘p bo‘ladi. Kundalik iste’moldagi umumiy
uglevodlar miqdorining 80% ga yaqini kraxmalga to‘g‘ri keladi.
Disaxaridlar bilan polisaxaridlar ichakda tegishli ferment-
lar ta’sirida monosaxaridlargacha parchalanib, so‘riladi va qopqa
venasidan jigarga o‘tadi, jigarda glukozadan glikogen sintezla-
nadi. Qondagi qand miqdori 0,8 — 1,2 g/l atrofida bo‘ladi. Or-
ganizm ko‘p kuch sarflaganida qondagi qand jigardagi glukoza
glikogenga aylanganidan ko‘ra tezroq iste’mol etiladi va nati-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

138
jada qand miqdori kamayib, gipoglikemiya boshlanadi, odam-
ning boshi aylanib, yuragi o‘ynaydi, a’zoyi badanini ter bosadi.
Qonda qandning uzoq vaqt yetishmasligi miya to‘qimasining
qandga yolchimay qolishiga olib keladi. Natijada nevrotik sin-
drom boshlanishi mumkin. Qandga boy ovqat iste’mol qilin-
ganidan keyin aks hodisa — alimentar giperglikemiya kuzatila-
di. Ishlab turadigan to‘qimalarda glikogen zaxirasi mavjud,
skelet mushaklarida 0,3 — 0,9%, yurak mushagida 0,5 %, miya
to‘qimasida 0,1 — 0,20% glikogen bor. Odam organizmining
to‘g‘ri rivoj-lanishi uchun hayotning dastlabki kunlaridan bosh-
lab ovqat tarkibida oqsillar, yog‘lar, uglevodlar bilan bir qa-
torda vitaminlar, makro va mikroelementlar bo‘lishi shart.
VITAMINLAR VA ULARNING BIOLOGIK
VITAMINLAR VA ULARNING BIOLOGIK
VITAMINLAR VA ULARNING BIOLOGIK
VITAMINLAR VA ULARNING BIOLOGIK
VITAMINLAR VA ULARNING BIOLOGIK
AHAMIYATI
AHAMIYATI
AHAMIYATI
AHAMIYATI
AHAMIYATI
Organizmning to‘g‘ri rivojlanishi uchun ovqat mahsulot-
lari tarkibida oqsillar, yog‘lar va uglevodlar, mineral tuzlardan
tashqari, hayotiy muhim ahamiyatga ega bo‘lgan vitaminlar deb
ataluvchi past molekulali organik birikmalar bo‘lishi kerak.
Vitaminlar hamma yoshdagi odamlar uchun kerak bo‘lgan
birikmalar qatoriga kiradi. Vitaminlar asosiy organizm
to‘qimalarida kuzatiladigan reaksiyalarni tezlatadi, ya’ni kata-
lizatorlik vazifasini bajaradi.
Vitaminlarni lotin alifbosining bosh harflari, ya’ni A, B
1
,
B
2
, B
6
, C, D va h.k. bilan ifodalash qabul qilingan.
Vitaminlar organizmda sintezlanmaydi, shuning uchun
kundalik iste’mol qilinadigan ovqat mahsulotlarida organizm-
ning ehtiyojini qondiradigan darajada vitaminlar bo‘lmog‘i kerak.
Bolalarning o‘sish va rivojlanishi davrida vitaminlarning ahami-
yati katta. Organizmning umumiy vitaminlarga bo‘lgan sutka-
lik ehtiyoji hammasi bo‘lib bir necha mg ni tashkil etadi. Ammo
vitaminlarga ehtiyoj shuncha kam bo‘lishiga qaramay, orga-
nizmga vitaminlarning kam tushishi oqibatida yuqorida kel-
tirilgan bio-kimyoviy o‘zgarishlardan tashqari, modda almashi-
nuvining buzilishi, ya’ni gipovitaminoz va avitaminoz kasal-
liklari kelib chiqishi mumkin.
Gipovitaminoz — organizmda ba’zi bir vitaminlarning ye-
tishmasligi natijasida kelib chiqadigan kasallikdir. Gipovitami-
noz ko‘pincha qish va bahorda iste’mol qilinadigan ovqat mah-
sulotlarida, vitaminga boy mahsulotlar kamaygan davrda pay-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

139
do bo‘ladi, bundan tashqari, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini
uzoq va noto‘g‘ri saqlash oqibatida vitaminlar yo‘qolib ketishi
mumkin. Vitaminlarning almashinuv jarayonlariga qanday ta’sir
qilishini bilmaslik ba’zan 
gipervitaminoz deb ataluvchi kasal-
likning paydo bo‘lishiga olib keladi.
VITAMINLAR KLASSIFIKATSIYASI
VITAMINLAR KLASSIFIKATSIYASI
VITAMINLAR KLASSIFIKATSIYASI
VITAMINLAR KLASSIFIKATSIYASI
VITAMINLAR KLASSIFIKATSIYASI
Xususiyati aniqlanmagan vitaminsimon birikmalar ham vi-
taminlar klassifikatsiyasiga kiritilgan bo‘lib, uning asosida vi-
taminlarning yog‘da yoki suvda erishi yotadi.
Yog‘da eriydigan vitaminlar —
gormon vitaminlar, suvda eriy-
digan vitaminlar —
enzim vitaminlar, deb ham ataladi. Suvda
eriydigan vitaminlar fermentlar tarkibiga kirib, fermentlar ishi-
da faol qatnashadi hamda kofermentlik rolini bajaradi.
VITAMINLARNING FIZIOLOGIK AHAMIYATI
VITAMINLARNING FIZIOLOGIK AHAMIYATI
VITAMINLARNING FIZIOLOGIK AHAMIYATI
VITAMINLARNING FIZIOLOGIK AHAMIYATI
VITAMINLARNING FIZIOLOGIK AHAMIYATI
VA
VA
VA
VA
VA MANBALARI.
MANBALARI.
MANBALARI.
MANBALARI.
MANBALARI.
SUVDA ERIYDIGAN VITAMINLAR
SUVDA ERIYDIGAN VITAMINLAR
SUVDA ERIYDIGAN VITAMINLAR
SUVDA ERIYDIGAN VITAMINLAR
SUVDA ERIYDIGAN VITAMINLAR
B
1 
vitamini — tiamin, anevrin organizmda energiya hosil
bo‘lishi jarayonida uglevodlar oxirgi mahsulotlari almashinuvini
idora etuvchi fermentlar hamda oqsil sintezi fermentlari tarkibiga
kiradi. Nervlarning oxirlaridan qo‘zg‘alishlar o‘tishiga yordam
beradi. Hazm a’zolari, yurak-tomir tizimi vazifasiga ta’sir ko‘rsatadi.
10-jadval
Vitaminlar klassifikatsiyasi
Vitaminlar klassifikatsiyasi
Vitaminlar klassifikatsiyasi
Vitaminlar klassifikatsiyasi
Vitaminlar klassifikatsiyasi
n
a
g
i
d
y
i
r
e
a
d
v
u
S
r
a
l
n
i
m
a
t
i
v
n
a
g
i
d
y
i
r
e
a
d
‘
g
o
Y
r
a
l
n
i
m
a
t
i
v
n
o
m
i
s
n
i
m
a
t
i
V
r
a
l
a
d
d
o
m
1
2
3
B
1
)
n
i
m
a
i
t
(
i
n
i
m
a
t
i
v
,
l
o
n
i
t
e
r
(
i
n
i
m
a
t
i
v
A
,
l
o
n
i
t
e
r
o
r
d
i
g
e
d
)
r
a
l
n
i
t
o
r
a
k
B
(
a
t
o
l
s
i
k
m
a
g
n
a
P
5
1
)
i
n
i
m
a
t
i
v
B
2
i
n
i
m
a
t
i
v
)
n
i
v
a
l
f
o
b
i
r
(
i
n
i
m
a
t
i
v
P
P
)
i
s
a
t
o
l
s
i
k
n
i
t
o
k
i
n
(
t
a
o
z
n
e
b
o
n
i
m
a
a
r
a
P
)
i
n
i
m
a
t
i
v
H
(
a
t
o
l
s
i
k
B
3
i
n
i
m
a
t
i
v
)
i
s
a
t
o
l
s
i
k
t
a
n
e
t
o
t
n
a
p
(
i
n
i
m
a
t
i
v
D
)
r
a
l
l
o
r
e
f
y
i
s
l
a
k
(
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

140
B vitaminiga boy mahsulotlarga pivo achitqisi va xamirtu-
rush, guruch kepagi, bug‘doy uni, no‘xat, loviya, yong‘oq,
jigar, buyrak, yurak, oriq go‘sht va boshqa ovqat mahsulotlari
kiradi.
B
2
vitamini — riboflavin, moddalar almashinuvi jarayoni-
dagi: oqsil sintezi, organizmning o‘sishi jarayonlari, ba’zi
aminokislotalar almashinuvida qatnashadi.
B
2
vitaminiga boy mahsulotlarga pishloq, tvorog, jigar, pivo
achitqilari va xamirturush, buyrak, javdar non, qora bug‘doy
yormasi, yong‘oq, ismaloq va boshqa ovqat mahsulotlari ki-
radi.
PP vitamini — nikotinat kislota, niatsin, nikotinamid,
oksidlanish-qaytarilish jarayonlarini boshqaruvchi fermentlar
tarkibiga kirib, uglevodlar almashinuvini tezlashtiradi, xoles-
terin almashinuvini me’yorlashtiradi.
PP vitaminiga boy mahsulotlarga pivo achitqilari va xamir-
turush, guruch kepagi, loviya, qora bug‘doy yormasi, bug‘-
doy non, jigar, javdar non, mol va qo‘y go‘shti, baliq va boshqa
ovqat mahsulotlari kiradi.
B
6
vitamini — piridoksin jigarda aminokislotalar almashinu-
vi, glikogenning fosforlanishida ishtirok etadi.
B
6
vitaminiga boy mahsulotlarga mol go‘shti, jigar, baliq,
tuxum, pishloq, loviya, kepakli un va boshqa ovqat mahsulot-
lari kiradi.
1
2
3
B
6
i
n
i
m
a
t
i
v
)
n
i
s
k
o
d
i
r
i
p
(
i
n
i
m
a
t
i
v
E
)
r
a
l
l
o
r
e
f
o
k
o
t
(
B
(
t
i
z
o
n
I
8
)
i
n
i
m
a
t
i
v
B
2
1
i
n
i
m
a
t
i
v
)
n
i
m
a
l
a
b
o
k
n
a
i
s
(
i
n
i
m
a
t
i
v
K
)
n
o
n
i
x
a
l
l
i
f
(
)
n
i
m
a
t
i
v
T
(
n
i
t
i
n
r
a
K
i
s
a
t
o
l
s
i
k
t
a
l
o
F
B
(
9
)
i
n
i
m
a
t
i
v
‘
g
o
y
n
a
g
a
m
n
i
y
‘
o
t
a
t
‘
O
)
i
n
i
m
a
t
i
v
F
(
a
t
o
l
s
i
k
)
i
n
i
m
a
t
i
v
H
(
n
i
t
o
i
B
-
o
f
l
u
s
-
n
i
n
o
i
t
e
m
l
i
t
e
m
-
S
)
i
n
i
m
a
t
i
v
U
(
d
i
r
o
l
x
-
y
i
n
t
a
b
r
o
k
s
a
(
i
n
i
m
a
t
i
v
C
)
i
s
a
t
o
l
s
i
k
,
n
i
t
u
r
(
i
n
i
m
a
t
i
v
P
)
r
a
l
d
i
o
n
o
v
a
l
f
o
i
b
Davomi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

141
B
12
vitamini — sianokobalamin, kobalamin, anemiyaga
qarshi modda, eritrotsitlarning yetilib chiqishini kuchaytiradi.
B
12
vitaminiga boy mahsulotlarga jigar, buyrak, mol go‘shti,
tuxum sarig‘i, baliq va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
C vitamini — askorbat kislota oksidlanish-qaytarilish ja-
rayonlarida, moddalar almashinuvi, fosforlanishda, nuklein
kislota sintezida ishtirok etadi.
C vitaminiga boy ovqat mahsulotlariga na’matak, maymun-
jon, qoraqat, qora chetan, karam, kartoshka, sitruslar, ko‘k
piyoz, petrushka va boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
YOG‘DA ERIYDIGAN VITAMINLAR
YOG‘DA ERIYDIGAN VITAMINLAR
YOG‘DA ERIYDIGAN VITAMINLAR
YOG‘DA ERIYDIGAN VITAMINLAR
YOG‘DA ERIYDIGAN VITAMINLAR
A vitamini — retinol, degidroretinol, karotinlar nafas olish
to‘qimalarida uglevodlar almashinuvida, glukoza sintezida, suyak
to‘qimasi shakllanishida, ovqat oqsilining singishi, yog‘lar al-
mashinuvi, nuklein kislotalar sintezida ta’siri sezilarli; teri,
nafas va siydik yo‘llari shilliq pardalaridagi almashinuv jarayo-
nini boshqaradi.
Xolindan atsetilxolin, quruv purpuri hosil bo‘lishida ishti-
rok etadi. A vitaminiga boy mahsulotlarga baliq moyi, treska ji-
gari, tuxum sarig‘i, qaymoq, ismaloq, karotin manbalari, sab-
zi, maymunjon, pomidor, o‘rik, ko‘k sabzavot barglari va
boshqa ovqat mahsulotlari kiradi.
D vitamini — kalsiferollar, kalsiy va fosforning surilish
jarayonini yo‘lga qo‘yadi, oqsil sintezida organik fosforni anor-
ganik fosforga aylantiradi, o‘sishni kuchaytiradi.
D vitaminiga boy mahsulotlarga treska jigari, mol jigari,
pishloq, sariyog‘, seld, baliq moyi va boshqa ovqat mahsulot-
lari kiradi.
MINERAL MODDALAR VA ULARNING ORGANIZM
MINERAL MODDALAR VA ULARNING ORGANIZM
MINERAL MODDALAR VA ULARNING ORGANIZM
MINERAL MODDALAR VA ULARNING ORGANIZM
MINERAL MODDALAR VA ULARNING ORGANIZM
UCHUN AHAMIYATI
UCHUN AHAMIYATI
UCHUN AHAMIYATI
UCHUN AHAMIYATI
UCHUN AHAMIYATI
Mineral moddalar ham boshqa zarur hayotiy elementlar
kabi organizmning yashashini ta’minlovchi iste’mol mahsulot-
lari qatoriga kiradi.
Mineral elementlarning organizmda fiziologik ahamiyati juda
katta. Organizmda mikroelementlar — fermentlar, vitaminlar,
gormonlar va boshqalar biologik faol birikmalar tarkibiga kira-
di. Bu mikroelementlar ta’siri, asosan, organizmda moddalar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

142
almashinuvi jarayonlarining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi. Ba’zi
mikroelementlar a’zolarning o‘sishi, qon hosil bo‘lishi va qonda
tuz miqdorini me’yorda tutishda, to‘qimalar orqali nafas olish
jarayonlari, hujayralar faoliyatida qatnashadi va hokazo jara-
yonlar rivojiga ta’sir ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, mineral moddalar organizmda kislota bi-
lan ishqor hamda suv bilan tuz muvozanatini saqlashda ishti-
rok etadi. Odam tanasida 3—4 foiz mineral moddalar mavjud
bo‘lib, uning turi 60 dan ortiq. Bularning ko‘pchiligi organizm-
dagi moddalar almashinuvida muhim biologik vazifani bajara-
di.
Kalsiy.
Kalsiy.
Kalsiy.
Kalsiy.
Kalsiy. Kalsiyning biologik ahamiyati xilma-xil. Asosiy
fiziologik ahamiyatidan biri uning to‘qima yaratilishida ishtirok
etishidir. Kalsiy tayanch to‘qimalarning tarkibiy qismiga kirib,
ularning takomillashishida ishtirok etadi. Kalsiyning 99 foizi
skeletda joylashgan. Kalsiy qonning doimiy tarkibiy qismi hisob-
lanadi.
Ovqat mahsulotlari ichida sut va sut mahsulotlari kalsiyga
boy. Yarim litr sut yoki 100 gr pishloq katta odamning kalsiyga
bo‘lgan bir sutkalik ehtiyojini qondiradi. Ayollarning homilador-
lik hamda emiziklik davrida kalsiyga ehtiyoji ortadi.
Kaliy organizmdagi suyuqlikni haydaydi. Kaliy to‘qimalarda
modda almashinuvi jarayonida qatnashadi. Atsetilxolin hosil
bo‘lishida hamda asab qo‘zg‘alishini mushaklarga yetkazishda
kaliy ionlarining roli katta. Kaliy hayvon va o‘simlik mahsulot-
lari va kartoshka tarkibida ko‘p bo‘ladi.
Natriy — to‘qimalarda va to‘qimalararo modda almashinuvi
jarayonida qatnashadi. Natriy tuzi asosan to‘qimalararo suyuq-
liklar — limfa va qon zardobi tarkibida bo‘ladi.
Katta odamlarda bir sutkalik natriyga bo‘lgan ehtiyoj 4,6 g
ni tashkil etadi, bu 10—15 g osh tuzi hisobiga qoplanadi.
OVQATLANISHNI TO‘G‘RI TASHKIL ETISH
OVQATLANISHNI TO‘G‘RI TASHKIL ETISH
OVQATLANISHNI TO‘G‘RI TASHKIL ETISH
OVQATLANISHNI TO‘G‘RI TASHKIL ETISH
OVQATLANISHNI TO‘G‘RI TASHKIL ETISH
Hayotning moddiy asosi avvalo ovqat bilan, ya’ni odam
ovqatlanish bilan tirik. Organizmning hayoti uchun toza havo —
kislorod, suv, oziq-ovqat va muhit tabiiy ehtiyoj bo‘lib, uning
o‘rnini hech narsa bosa olmaydi. Ishtaha va ovqatlanish tabiati
odamning yoshi, jinsi, quvvat sarfi, markaziy nerv sistemasi-
ning holati, ichki sekretsiya bezlarining faoliyati, iqtisodiy va
madaniy darajasiga, shuningdek atrof-muhitga bog‘liq.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

143
Insonning unib o‘sishi va salomat bo‘lishi uchun to‘g‘ri
ovqatlanish ayniqsa, bolalik davrdan boshlab uning ovqatla-
nishini to‘g‘ri tashkil etish hayotiy muhim ahamiyatga ega.
O‘sib kelayotgan avlodning ovqatlanishiga juda katta ahami-
yat berish kerak. Bolalarning ovqatlanishida mehnatning xu-
susiyati va jadalliginigina emas, balki o‘smirlik davrining anato-
mik, fiziologik xususiyatlari va o‘sish jarayonlarini ham hisob-
ga olish kerak.
Bolalarning ovqati ularning energiya sarfini qoplashdan
tashqari organizmning rivojlanishini ta’minlaydigan umumiy
kaloriyasi miqdoridan 10% ortiq bo‘lishi kerak.
Ovqatning bekam-u ko‘stligi bolalar organizmining turli,
ayniqsa yuqumli kasalliklarga chidamliligini, jismoniy quvvati
va mehnat qobiliyatini oshirishi yoki aksincha, sifatsiz va
noto‘g‘ri ovqatlanishi yosh bolalarning eshitish va nutq qo-
biliyatining rivojlanishdan kechikishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Ovqatning hazm bo‘lishi uning tarkibidagi oqsil, yog‘ va
uglevodlar nisbatiga bog‘liq. Ular miqdori bolalik va o‘smirlik
davrida tegishlicha 1:1:4 yoki 1:1:4,5 nisbatda bo‘lgani ma’qul.
Bir kunlik ovqat ratsionida oqsil 13%, yog‘lar 33%, uglevod-
lar 52—55% ni tashkil etishi lozim.
Bolalar va o‘smirlar kuniga 4 marta, ish qobiliyatiga ega
bo‘lgan kattalar 3 marta ovqatlanishlari kerak.
Nonushtada go‘sht, sut, non, sariyog‘, pishloq kabilarni
iste’mol qilgan ma’qul. Bu mahsulotlar bolalar va o‘smirlar
bir kunlik ovqat ratsionining 25 foizini (yozda 450 kkalni, qishda
550 kkalni) tashkil etishi lozim.
Tushlik to‘yimli hamda uch xil: suyuq ovqat (bunday ovqat
bolalar ishtahasini ochib, ovqat hazmini yaxshilaydi), quyuq
ovqat (go‘sht, sabzavot, qaylalar), salatlar (yozda yaxshisi ho‘l
meva, qishda meva sharbatlari)dan iborat bo‘lishi kerak. Tush-
lik ovqat bir kunlik ovqatning 35—40% ini (qishda 700—750
kkal, yozda 850 kkal) tashkil etishi lozim. Kech tushlikka (tolma
choyi) oson hazm bo‘ladigan taomlar — pecheniylar, konfet,
sut yoki kefir, kisel va boshqalar tavsiya etiladi. Bular sutkalik
ratsionning 10—15 % ini, kechki ovqat esa kundalik ratsion-
ning 20—25 % ini tashkil etishi kerak.
Masalliqlarga qarab, haftalik ovqat xili tanlanadi, lekin hafta
oxiriga borib masalliqlarning xilini to‘g‘rilab olish kerak. Shu-
ning uchun ham menyu 7—10 kunga tuziladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

144
Tibbiyot xodimlari ovqatning hajmi va qiymati bolalarning
yoshiga to‘g‘ri kelishini kuzatib borishlari lozim. Yozda
oshko‘katlar, sabzavotlar, har xil mevalar, juda issiq kunlarda
qatiqli taomlar ko‘proq iste’mol qilish lozim. Shunda organizm
vitaminlar va mineral tuzlar bilan ta’minlanib turadi.
Kattalar bir kunda uch mahal ovqatlanishlari shart. Bir
kunlik ovqat ratsioni taqsimoti quyidagicha: nonushtada 25—
30%, tushlikda 45—50% va kechki ovqatda 20—25%. Keksalar
4—5 mahal ovqatlanishlari, shundan ikkitasi issiq ovqat bo‘lishi
lozim.
UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARIGA NISBATAN
UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARIGA NISBATAN
UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARIGA NISBATAN
UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARIGA NISBATAN
UMUMIY OVQATLANISH KORXONALARIGA NISBATAN
QO‘YILADIGAN SANITARIYA TALABLARI
QO‘YILADIGAN SANITARIYA TALABLARI
QO‘YILADIGAN SANITARIYA TALABLARI
QO‘YILADIGAN SANITARIYA TALABLARI
QO‘YILADIGAN SANITARIYA TALABLARI
Umumiy ovqatlanish korxonalaridagi gigiyena qoidalari sa-
nitariya nazorati muassasalari tomonidan tekshirib turiladi.
Kasallik kelib chiqishining oldini olish maqsadida sanitariya
nazorati olib boriladi. Sanitariya nazoratini umumiy ovqatla-
nish korxonalari qurilishidan boshlash kerak. Sanitariya na-
zorati noziri yangi qurilish yoki qayta qurishga mo‘ljallangan
binoning hamma loyihalari va unga berilgan izohlar bilan ta-
nishib chiqishi va ish yuzasidan mulohazalarni bildirishi, quri-
lish yoki ta’mirlash ishlarining borishini (loyiha bo‘yicha)
nazorat qilishi lozim. Yangi yoki qayta qurilgan bino sanitariya
vrachi ruxsati bilan ishga tushiriladi. Sanitariya nazorati xodimi
o‘z zimmasiga juda muhim va javobgarlik vazifalarini oladi, chun-
ki qurilish yoki binoni ta’mirlash davrida yo‘l qo‘yilgan kam-
chiliklarni keyinchalik tuzatish ham moddiy, ham tibbiy qi-
yinchiliklar tug‘diradi.
Bundan tashqari, yangi ovqat mahsulotlaridan standartlar
ishlab chiqish ham tadbirkorlik sanitariya nazorati zimmasiga
yuklanadi.
KUNDALIK SANITARIYA NAZORATI
KUNDALIK SANITARIYA NAZORATI
KUNDALIK SANITARIYA NAZORATI
KUNDALIK SANITARIYA NAZORATI
KUNDALIK SANITARIYA NAZORATI
Sanitariya epidemiologiyasi nazorati xodimlari zimmasiga
profilaktik nazoratdan tashqari, oziq-ovqat mahsulotlarini ta-
shish, saqlash, taom tayyorlash va xo‘randalarga yetkazishgacha
bo‘lgan davrda sanitariya nazorati olib borish yuklanadi.
Shuningdek, kundalik sanitariya nazorati xodimi tayyorlan-
gan ovqatning iste’molchilarning fiziologik hamda gigiyenik ehti-
yojlarini qondira bilish, ovqatdan zaharlanish, yuqumli kasal-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

145
liklar hamda gijjalar tarqalishining oldini olish vazifalarini
bajaradi.
„Umumiy ovqatlanish korxonalarining loyihalar me’yori“
asosan, GOST bilan qonunlashtirilgan, bundan tashqari,
Sog‘liqni saqlash vazirligining bosh sanitariya-epidemiologiya
bo‘limi tomonidan „Umumiy ovqatlanish korxonalari uchun
sanitariya qoidalari“da ko‘rsatilgan va tasdiqlangan.
Umumiy ovqatlanish korxonalari tuzilishiga ko‘ra bir xil
bo‘ladi. Bunda, asosan, qancha xo‘randaga mo‘ljallangani hisobga
olinadi.
Oshxona, asosan, xo‘randalar hamda ovqat tayyorlash
(qozonxona) (kirish-chiqish yo‘llari alohida) bo‘limlaridan
iborat. Xo‘randalar uchun ajratilgan bo‘limda dahliz, kiyim
yechiladigan joy, hojatxona, ovqatlanadigan zal (bufeti bilan)
bo‘lishi kerak.
Ishlab chiqarish uchun ajratilgan qismga: oshxona xizmat-
chilari uchun ishlash va dam olish xonasi, alohida hojatxona,
dushxona, omborxonalar (sovitiladigan va sovitilmaydigan),
ishlab chiqarish bo‘limlari (oshxona, go‘sht, baliq, sovuq
taomlar tayyorlash, sabzavotlarni ishlash, qandolat mahsulot-
larini tayyorlash sexlari), yemakxona va oshxona, yuvish xo-
nasi, yordamchi xonalar (ventilatsiya, qozonxona, o‘txona,
bo‘sh idishlar saqlanadigan omborlar va b.) kiradi.
Masalliqlarni hozirlab beradigan korxonalarda mahsulotlar-
ning turiga qarab ishlov beradigan binolar bo‘lmaydi. Yarim-
fabrikatlarni tekshirishga tayyorlash va to‘g‘rilash uchun bitta
oldindan ishlov berish xonasi bo‘ladi. Masalliqlar tayyorlab
qo‘yiladigan korxonalarda xonalar birmuncha ko‘proq bo‘ladi.
Umumiy ovqatlanish korxonalarining sathi yoppasiga,
xo‘randalar bir yo‘la ovqatlanishiga qarab rejalanadi. Umumiy
ovqatlanish korxonalarining ishlab chiqarish binolari ufqning
shimol tomoniga, savdo binolari janub tomonga qarab turadi-
gan qilib rejalangani ma’qul. Korxonadagi binolarning ham-
masini shunday loyihalash kerakki, oshxona xizmati jarayo-
nida ishchilar bilan xo‘randalar to‘qnash kelmasin.
Umumiy ovqatlanish korxonalaridagi ishlar, asosan, me-
xanik moslamalar va avtomatlar yordamida bajariladi. Qo‘l
mehnatini mexanizatsiyalash, avtomatlash iqtisodiy jihatdan-
gina emas, balki epidemiologik jihatdan ham ahamiyatga ega.
Tayyor taomlarning epidemiologik jihatdan ishonchli
bo‘lishida, ularning issiq bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Su-
10 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

146
yuq taomlarning harorati 75°C, quyuq taomlarniki esa 65°C
dan kam bo‘lmasligi kerak.
O‘choqxona va yordamchi binolar yorug‘, havo almashinib
turadigan bo‘lishi kerak. Gazli plitalar o‘rniga elektr plitalar
bo‘lgani ma’qul. Xonalarning poli va devorlarining bir qismiga
oson yuvib-tozalanadigan keramik plitalar qoplanishi kerak.
Oshxona doimo ozoda bo‘lishi, eshik va dastgohlar nam latta
bilan har kuni artilishi, haftada bir marta bir foizli tindi-
rilgan xlorli eritma— ohak bilan yuvib turish lozim. Oshxona
anjomlarini ish tamom bo‘lgach har kuni yaxshilab toza-
lash, kalsiylangan ishqorli issiq suv bilan yuvish, toza suv
bilan chayish va quritish kerak. Pashsha, sichqon, kalamush
hamda suvarakni qirish darkor. Har bir xonada chiqindilar
uchun qopqoqli idishlar bo‘lishi, ularni har kuni ikki mahal
to‘kib turish kerak. Idish-tovoq yuviladigan stol va vannalar
zanglamaydigan yaxlit po‘lat tunuka bilan qoplanishi, asbob-
anjomlarni vaqti-vaqtida 0,2 % li xloramin eritmasi bilan cha-
yib turish kerak. Tayyor ovqatni zanglamaydigan po‘lat idishda
saqlash, bo‘shaganidan keyin darhol yuvish lozim. Yuvish
uchta jarayonda bajariladi: 1) vannada idishlar xantalli issiq
suvda yuviladi; 2) issiq suv bilan chayiladi; 3) sim to‘rdan
to‘qilgan javonlarda quritiladi.
Ho‘randalardan bo‘shagan idish-tovoqlarni yuvish uchun
uchta uyali vanna yoki uchta tog‘ora kerak bo‘ladi. Dastlab, idish-
lar ovqat qoldiqlaridan tozalanadi, keyin vannaning birinchi
bo‘limida yog‘ini yuvish uchun 1% li xantal eritmasida yoki
1—2% li ichimlik sodasi eritmasida (45°C) yuviladi. Vannaning
ikkinchi bo‘limida mikroblarni ketkizish maqsadida idishlar
qaynoq suvda 1%li xlorli ohak eritmasi yoki 0,2 % li xloramin
qo‘shib yuviladi. Uchinchi bo‘limda qaynoq (75°C) suvda chayi-
ladi va sim to‘r javonda quritiladi.
Tez buziladigan mahsulotlarni (sut, tvorog, qaymoq,
go‘sht, baliq) saqlash uchun oshxonada sharoit bo‘lmasa, kun-
dalik miqdori har kuni olib kelinadi.
Go‘dak bolalar muassasalaridagi idish-tovoqlarni sterillash
yoki qaynatish tavsiya etiladi.
Muzxonalarga alohida ahamiyat berish (go‘sht uchun–0°C,
baliq uchun — 2°C, sut, yog‘ mahsulotlari uchun – 2°C va
hokazo) lozim.
Muzxonada mol va parranda go‘shtini 5 kun, dudlangan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

147
go‘shtni 20 kun, qaynatilgan kolbasalar, sosiskani 72 soat,
sutni 20 soat saqlash mumkin.
Oshxonada ishlaydigan shaxslar shaxsiy gigiyena qoidalariga
puxta rioya qilishlari, ishga joylashishda va keyinchalik har uch
oyda bir marta terapevt shifokor tekshiruvidan o‘tib turishlari
kerak. Oshxonaga ishga joylashayotgan shaxslar teri-tanosil
kasalliklari, bakteriologik mutaxassis tekshiruvi, flyuorografik
tekshiruvdan o‘tadilar. Ko‘rik natijasi sanitariya daftarchasiga
yozi-ladi va muassasa ma’muriyatiga topshiriladi.
Oziq-ovqat tarmog‘ining barcha xodimlari har ikki yilda
maxsus yo‘nalish bo‘yicha sanitariya minimumi topshirib
turadilar.
Tayyor ovqatni tarqatadigan shaxslarning qo‘li nihoyatda
toza bo‘lishi kerak. Tirnoqlari tez-tez olib turilishi lozim. Tir-
noq ostilarini tozalash (ishlab chiqarish manikyuri), ish bosh-
lashdan oldin va ish paytida qo‘lni xlorli ohak eritmasi bilan
(ayniqsa, hojatxonadan chiqqach) yaxshilab yuvish kerak. Ish
vaqtida qo‘lga uzuk taqish mumkin emas. Qo‘lda yiringli yara-
chalar bor-yo‘qligiga alohida ahamiyat berish zarur. Teri doimo
toza bo‘lishi uchun ish boshlashdan oldin oshxonadagi dushda
yaxshilab cho‘milish lozim.
Oziq-ovqat mahsulotlari bilan ishlovchi shaxslar shaxsiy
gigiyenaga qat’iy amal qilishlari, ish vaqtida korjoma (ro‘molcha,
qalpoq, kurtka, shim, xalat va poyafzal) kiyib olishlari kerak.
Korjoma alohida maxsus shkaflarda saqlanadi va maxsus korx-
onalarda yuviladi. Korjomada hojatxonaga kirish ma’n qilinadi.
Masalliqlar (go‘sht, baliq) va pishgan ovqatlar uchun alo-
hida-alohida taxtalar va idishlar bo‘lishi kerak. Masalliq tay-
yorlashdan oldin qo‘llarni, albatta, sovunlab yuvish lozim.
Xodimlar faqat maxsus ajratilgan xonada ovqatlanishlari
kerak. Oshxonada ishlovchilarning sanitariya malakasini oshirish-
ga e’tibor beriladi. Haftaning ma’lum kunlarida sanitariya maorifi
mashg‘ulotlari o‘tkaziladi.
OVQATDAN ZAHARLANISH
OVQATDAN ZAHARLANISH
OVQATDAN ZAHARLANISH
OVQATDAN ZAHARLANISH
OVQATDAN ZAHARLANISH
Ovqatdan zaharlanish deganda mikroorganizmlarning
muayyan turlari tushgan ovqat toksikoinfeksiyasi, bakterial
toksikozlar, organik yoki noorganik tabiatli zaharli moddalar
tutgan ovqatni iste’mol qilish natijasida o‘tkir ba’zan surunkali
kasallanish tushuniladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

148
Masalliqni tayyorlash, saqlash, pishirish va iste’mol qilish
davrida sanitariya va gigiyena qoidalariga rioya qilinmasa ovqatga
har xil mikroblar, viruslar, gijjalar va zaharli kimyoviy birik-
malar tushishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, organizmda har
xil o‘zgarishlar va kasalliklar kelib chiqishiga sabab bo‘lishi
mumkin.
Ovqatdan zaharlanishning uchta katta guruhi: mikrobdan
zaharlanish (toksikoinfeksiyalar va toksikozlar), mikrobga alo-
qador bo‘lmagan zaharlanishlar (o‘simlik va hayvonlar mah-
sulotlari, kimyoviy birikmalar) va sababi aniqlanmagan zaha-
rlanishlar (Gaff va Urov kasalliklari) farq qilinadi.
MIKROBLAR TUSHGAN OVQATDAN ZAHARLANISH
MIKROBLAR TUSHGAN OVQATDAN ZAHARLANISH
MIKROBLAR TUSHGAN OVQATDAN ZAHARLANISH
MIKROBLAR TUSHGAN OVQATDAN ZAHARLANISH
MIKROBLAR TUSHGAN OVQATDAN ZAHARLANISH
To‘rtinchi iqlimiy sharoitda qayd etilgan hamma ovqatdan
zaharlanishning 95% ini mikrobli ovqatlardan zaharlanish
tashkil etadi. Bularning asosiy qismi ovqat toksikoinfeksiyala-
ridir. Ovqat toksikoinfeksiyalari deb, tirik mikroblar ko‘p miq-
dorda tushgan ovqatni iste’mol qilish natijasida o‘tkir va o‘rtacha
o‘tkir kechadigan, to‘satdan paydo bo‘lgan kasalliklarga ayti-
ladi.
ICHAK TAYOQCHASI VA PROTEY QO‘ZG‘ATADIGAN
ICHAK TAYOQCHASI VA PROTEY QO‘ZG‘ATADIGAN
ICHAK TAYOQCHASI VA PROTEY QO‘ZG‘ATADIGAN
ICHAK TAYOQCHASI VA PROTEY QO‘ZG‘ATADIGAN
ICHAK TAYOQCHASI VA PROTEY QO‘ZG‘ATADIGAN
TOKSIKOINFEKSIYALAR
TOKSIKOINFEKSIYALAR
TOKSIKOINFEKSIYALAR
TOKSIKOINFEKSIYALAR
TOKSIKOINFEKSIYALAR
Ichak tayoqchasining ko‘p sonli serologik guruhlari orasida
oziq-ovqat mahsulotlariga tushib ovqat toksikoinfeksiyasini
qo‘zg‘atadigan enteropatogen turlarining ikkita toifasi aniqlan-
gan.
Ovqat toksikoinfeksiyalarini ikkala kategoriyadagi ichak ta-
yoqchalari va enterotoksin ishlab chiqaradigan tayoqchalar
qo‘zg‘atishi mumkin. Ichak tayoqchalarining tashqi muhitda,
shuningdek, suvda va oziq-ovqat mahsulotlarida topilishi sani-
tariya amaliyotida zararlanish hisoblanadi. Ovqat toksikoinfek-
siyalarini qo‘zg‘atuvchilari, shuningdek, protey turidagi chi-
rindi mikroblar (asosan, Bas. proteus vulgaris) tashqi muhit-
da ayniqsa, chiriyotgan oqsil qoldiqlarida keng tarqalgan. U
xomligicha issiqlik ishlovi berilgan go‘shtli va baliqli taomlar,
ichak-chavoqdan tayyorlangan kolbasa, kartoshka qaylasi va
boshqalarda ko‘payishi mumkin. Proteyning ko‘payishi uchun
qulay harorat 25—37°C hisoblanadi. Binobarin, oziq-ovqat
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

149
mahsulotlariga protey yaxshi yuvilmagan oshtaxtalar, pichoq-
lar, vilkalar, qiymalagichlar va boshqa anjomlar, xodimlar qo‘li-
dan, tuproqdan va chiriyotgan oqsil qoldiqlari tutgan boshqa
narsalardan tushadi. Tez buziladigan mahsulotlarni oshxonada
yuqori haroratda uzoq vaqt saqlash natijasida bir gramm mah-
sulotda 100 milliardgacha protey mikrobi ko‘payishiga olib ke-
lishi mumkin. Bunday mahsulotda 2—2,5 soat ichida qaynatil-
masdan iste’mol qilinadigan ovqat toksikoinfeksiyasi paydo
bo‘lishi mumkin. Protey oziq-ovqat mahsulotlarida talay miq-
dorda ko‘payganda ham ularning organoleptik xossalari yomon-
lashmaydi, chunki protey oqsillari parchalanmaydi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi. Enteropatogen ichak tayoqchalari va protey mikrobi
qo‘zg‘atadigan kasallikning inkubatsion davri 4—24 soat bo‘lib,
u organizmga tushgan enteropatogen ichak tayoqchalari va pro-
teyning miqdoriga bog‘liq. Bu tayoqchalar ko‘p tushsa va or-
ganizm darmonsizlanib qolsa, inkubatsion davr 2—4 soatgacha
qisqaradi, tayoqchalar kam miqdorda tushganda va organizm
kuchli bo‘lganda 48 soatgacha uzayadi, kasallik birdan boshla-
nadi, ko‘ngil ayniydi, bosh aylanadi, tana hororati 37,5—39°C
gacha ko‘tariladi, qorin damba-dam g‘ijimlab og‘riydi, kuchli
ich ketadi, ba’zan teriga nim pushti rang toshmalar toshadi.
Ko‘pincha oyoq mushaklari tortishib og‘riydi. Kasallik 2—3
kunga, kamquvvatli bemorlarda esa 7 kungacha cho‘ziladi.
Sog‘ayish davri 2—4 kun davom etadi. Aksari asoratlari kuza-
tilmaydi. Kasallik bolalarda va keksa yoshdagi kishilarda og‘ir
kechishi, ba’zan fojeali tugashi mumkin.
Mikrobning bu turi ko‘proq, go‘shtli, qiymali taomlar:
kotlet, go‘shtli blinchik, flotcha makaron, salatlar - vinegret-
larga ko‘p tushadi. Ichak tayoqchasi proteyning miqdori 1 g
mahsulotda 100 milliondan bir necha milliard mikrob tanacha-
larigacha yetadi. Tayyor taomlarni 25—37°C da uzoq muddat
saqlash va keyin ularni isitmasdan ovqatga ishlatish oqibatida
mikrob ko‘payib ketadi. Binobarin, protey yoki enteropatogen
ichak tayoqchalari qo‘zg‘otgan toksikoinfeksiyalarning tarqa-
lish o‘chog‘i mahsulotning zararlanganligi, uni tarqatish tartibi
va muddatlari buzilganligi hisoblanadi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi. Zaharlanishning oldini olish maqsadida quyi-
dagi tadbirlarni bajarish darkor:
a) oziq-ovqat korxonalari xodimlari shaxsiy gigiyena qoi-
dalariga amal qilishlari shart;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

150
b) oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlanadigan uskunalar va
anjomlar bekam-u ko‘st bo‘lishi, yuvilmasdan ishlatilmasligi
lozim;
v) umumiy ovqatlanish va oziq-ovqat sanoati korxonalarida
hasharotlar va kemiruvchilarni yo‘qotish, shuningdek, buzi-
layotgan mahsulot va nishxo‘rdning yig‘ilib qolishiga yo‘l qo‘y-
maslik zarur;
g) tez ayniydigan, ayniqsa, tayyor taomlarni tarqatish qoi-
dalariga qattiq amal qilish shart.
ENTEROKOKKLAR QO‘ZG‘ATADIGAN
ENTEROKOKKLAR QO‘ZG‘ATADIGAN
ENTEROKOKKLAR QO‘ZG‘ATADIGAN
ENTEROKOKKLAR QO‘ZG‘ATADIGAN
ENTEROKOKKLAR QO‘ZG‘ATADIGAN
TOKSIKOINFEKSIYALAR
TOKSIKOINFEKSIYALAR
TOKSIKOINFEKSIYALAR
TOKSIKOINFEKSIYALAR
TOKSIKOINFEKSIYALAR
Ko‘p miqdorda enterokokklar (Enterococcus, Str, Facca-
lis, Var, liguefaciens et Zumagenes) (
1
g mahsulotda o‘nlab
milliard tirik mikroblar) tushib, zararlangan oziq-ovqat mah-
sulotlari iste’mol qilingandan 
1
5—24 soat o‘tgach, yuzaga chi-
qadigan toksikoinfeksiya tipidagi kasallik vujudga kelishi, ho-
jatning og‘riqli bo‘lishi bilan boshlanadi. Organizm harorati
o‘zgarmaydi. 36—48 soatdan so‘ng sog‘ayish boshlanadi.
Profilaktikasi yuqorida keltirilgan boshqa toksikoinfeksiyaga
o‘xshash. Mahsulotning zararlanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun
shaxsiy gigiyena qoidalariga amal qilish ovqatni me’yoriga yetka-
zib pishirish va tez buziladigan tayyor mahsulotlarni saqlash
muddatlariga rioya qilish zarur.
SPORALI ANAEROBLAR (CLASTRIDIUM PERFRINGENS)
SPORALI ANAEROBLAR (CLASTRIDIUM PERFRINGENS)
SPORALI ANAEROBLAR (CLASTRIDIUM PERFRINGENS)
SPORALI ANAEROBLAR (CLASTRIDIUM PERFRINGENS)
SPORALI ANAEROBLAR (CLASTRIDIUM PERFRINGENS)
QO‘ZG‘ATGAN OVQAT TOKSIKOINFEKSIYALARI
QO‘ZG‘ATGAN OVQAT TOKSIKOINFEKSIYALARI
QO‘ZG‘ATGAN OVQAT TOKSIKOINFEKSIYALARI
QO‘ZG‘ATGAN OVQAT TOKSIKOINFEKSIYALARI
QO‘ZG‘ATGAN OVQAT TOKSIKOINFEKSIYALARI
Hozirgi kunda 12 turdagi toksinli moddalar 
α
αα
αα
,,,,,
βββββ
,y
,y
,y
,y
,y va
boshqalarni ajratadigan A,B,C,E,G,D,Cl pertringens
A,B,C,E,G,D,Cl pertringens
A,B,C,E,G,D,Cl pertringens
A,B,C,E,G,D,Cl pertringens
A,B,C,E,G,D,Cl pertringens turli ov-
qat toksikoinfeksiyalarining qo‘zg‘atuvchilari hisoblanadi.
Cl. pertringens
Cl. pertringens
Cl. pertringens
Cl. pertringens
Cl. pertringens fakultativ anaerob, to‘liq hamda to‘liqmas
vakuum sharoitlarida ko‘payadi. 37°C ko‘payishi va zaharlar hosil
bo‘lishi uchun qulay harorat hisoblanadi.
Yuqish manbalari uy hayvonlari: yirik va mayda shoxli qora-
mol, parrandalar hisoblanadi. Hayvonlarda bu kasalliklar en-
terotoksemiyalar ko‘rinishida kechadi. Go‘sht, sut, kolbasa
mahsulotlari Cl.pertringens
Cl.pertringens
Cl.pertringens
Cl.pertringens
Cl.pertringens bilan zararlanishi mumkin.
Shuningdek, Cl.pertringens tuproq va suv orqali oziq-ovqat
mahsulotlariga tushishi ham mumkin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

151
Klinikasi. 
Klinikasi. 
Klinikasi. 
Klinikasi. 
Klinikasi. Kasallik ikki shaklda namoyon bo‘ladi: a) yashi-
rin davr — 6—22 soat davom etadi. Bunda kasallik to‘satdan
boshlanadi: bemorning ko‘ngli ayniydi, qusadi, ichaklari
spazmga uchraydi, ko‘p marta (sutkada 20 martagacha) ichi
ketadi, axlatidan badbo‘y hid keladi, ko‘p yel ajraladi, og‘ir
kechganda oyoq-qo‘l mushaklari tortishadi, ba’zan, arterial
bosim tushib ketadi (kollapsga qadar). Kasallik me’yoriy haro-
ratda kechadi, 1–2 kun davom etadi, xolos; b) kasallik nekro-
tik enterit ko‘rinishda ham o‘tib, ichaklarning bir qismida yi-
ringlanish boshlanadi, natijada bemorlar jarrohlik bo‘limiga tu-
shib qoladilar.
Epidemiologiyasi. 
Epidemiologiyasi. 
Epidemiologiyasi. 
Epidemiologiyasi. 
Epidemiologiyasi. Toksemiya bilan kasallangan hayvonlar
(qo‘y, buzoq, echkilar) oziq-ovqat mahsulotlarini zararlan-
tiradigan manba hisoblanadi. Go‘sht va sut mahsulotlari aksa-
ri A tur bilan zararlangan bo‘ladi: go‘sht va tuproq namu-
nalaridan C turdagi Cl perfringens ajratiladi. Charchagan hay-
vonlar, masalan olis joylardan — 260 km uzoqdan haydab
kelingan hayvonlar go‘shtida Cl.perfringens 3—4 barobar ko‘p
ajraladi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi. Cl.perfringens qo‘zg‘otgan toksikoinfeksiya-
larning oldini olish quyidagilardan iborat:
1. Go‘shtni qayta ishlaydigan korxonalarda sanitariya qoi-
dalariga rioya qilinishi ustidan nazorat o‘rnatish (mahsulotlar-
ning zararlanmaslik tadbirlari).
2. Go‘sht va boshqa mahsulotlarni past haroratda saqlash.
3. Yaxshilab pishirish, ya’ni kolbasa va boshqa go‘shtli mah-
sulotlarni tayyorlash uchun ajratilgan mahsulot va ziravorlar-
ni sterillash.
SPORALI AEROBLAR (BAC. CEREUM.) QO‘ZG‘ATGAN
SPORALI AEROBLAR (BAC. CEREUM.) QO‘ZG‘ATGAN
SPORALI AEROBLAR (BAC. CEREUM.) QO‘ZG‘ATGAN
SPORALI AEROBLAR (BAC. CEREUM.) QO‘ZG‘ATGAN
SPORALI AEROBLAR (BAC. CEREUM.) QO‘ZG‘ATGAN
OVQAT TOKSIKOINFEKSIYALARI
OVQAT TOKSIKOINFEKSIYALARI
OVQAT TOKSIKOINFEKSIYALARI
OVQAT TOKSIKOINFEKSIYALARI
OVQAT TOKSIKOINFEKSIYALARI
So‘nggi yillarda qator mamlakatlarda qo‘zg‘atuvchisi
B.cereum
B.cereum
B.cereum
B.cereum
B.cereum bo‘lgan ovqat toksikoinfeksiyalari avj olmoqda. Bu
tashqi muhitda keng tarqalgan spora hosil qiladigan aerob
hisoblanadi. B.cereum
B.cereum
B.cereum
B.cereum
B.cereum go‘sht qiymasida, ichak-chavoqdan tay-
yorlangan kolbasada, sutda, baliqda, ayniqsa, tez ko‘payadi.
Toksikoinfeksiyalar 1 g mahsulotda 106—109 tagacha
mikroblar bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilganda
vujudga kelishi mumkin.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi. Kasallikning yashirin davri (4—16 soat) o‘tgan-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

152
dan keyin qorin sanchib og‘riydi, ko‘ngil ayniydi (sutkasiga
10—15 marta). Bemor qusmasligi mumkin, harorati o‘zgar-
maydi, kasallik qisqa muddat (12—48 soat) davom etadigan va
sog‘ayish bilan tugallanadigan yengil toksikoz ko‘rinishida
kechadi.
Zararlangan kolbasa yeyilgandan 2 soat o‘tgach, kasallik
boshlangandan 14 soat keyin esa bemor qon aralash qusgan va
o‘lgan. Jasad yorib ko‘rilganda toksik enterit aniqlangan.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi. B.cereum qo‘zg‘atgan ovqat toksikoinfeksi-
yalarining oldini olish bo‘yicha ushbu tadbirlar amalga oshiri-
lishi lozim.
1. Mahsulotni saqlashda sifati ustidan tegishli nazorat o‘rna-
tish. 1 g mahsulotda 100 dan ortiq B.cereum bo‘lgan qaynatil-
gan kolbasalarni, albatta, takror qaynatib yoki qovurib iste’mol
qilish.
2. Masalliqlar va tayyor taomlar ustidan sanitariya nazo-
rati olib borish kerak.
Bakterial toksikozlar og‘ir kechadigan kasallik bo‘lib,
iste’mol qilingan ovqat mahsuloti tarkibidagi mikroblar ya-
shash davrida ajratgan maxsus zahari ta’sirida ro‘y beradi. Bun-
day zaharlanishga 
botulizm hamda stafilokokkli zaharlanishlar
kiradi.
STAFILOKOKK
STAFILOKOKK
STAFILOKOKK
STAFILOKOKK
STAFILOKOKK INTOKSIKATSIYALARI
INTOKSIKATSIYALARI
INTOKSIKATSIYALARI
INTOKSIKATSIYALARI
INTOKSIKATSIYALARI
Stafilokokklar orqali ovqatdan zaharlanish bakteriyalar
toksinlaridan zaharlanishga xos kasallik hisoblanadi. Stafilokokk
intoksikatsiyalari orqali ovqatdan zaharlanish umumiy ovqat-
dan zaharlanishning taxminan 1/3 qismini tashkil qiladi.
Stafilokokk intoksikatsiyalari bilan ovqatdan zaharlanish
1899- yilda birinchi bo‘lib P.N.Leshchenkov tomonidan kashf
etilgan. Zaharlanish birinchi bor yong‘oqli-kremli tort yegan
odamlarda qayd qilingan va undan Stafilokokk bakteriyasi topil-
gan.
Stafilokokkli intoksikatsiyalar ajralgan enterotoksinning
ovqat hazm qilish a’zolarining shilliq qavatiga ta’siri bilan xa-
rakterlanadi. Bunda shilliq qavatda yallig‘lanish alomatlari ku-
zatiladi. Zaharlanish davrida kuzatiladigan kollapsga o‘xshash
o‘zgarishlar zaharning organizmga umumiy ta’sir ko‘rsatishi
bilan birga buyrak osti bezi ishining susayganini bildiradi.
Stafilokokklardan kelib chiqadigan ovqat intoksikatsiyalari
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

153
stafilokokk enterotoksini bo‘lgan ovqatni iste’mol qilish nati-
jasida vujudga keladigan og‘ir kasallik hisoblanadi. Intoksikat-
siya qo‘zg‘atish xususiyatiga ega bo‘lgan mikrob shtammlari
eterotoksin shtammlari deyiladi. Patogen stafilokokklar plaz-
mani koagulyatsiya qilib, gemolitik xossalarga ega bo‘ladi, bi-
roq ovqatdan zaharlanishni enterotoksin ajratadigan stafilokok-
klar keltirib chiqaradi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi. Kasallanish alomatlari yashirin davrdan keyin
tarkibida stafilokokklarning enterotoksin shtammlari bo‘lgan
ovqat mahsulotlarini iste’mol qilgandan so‘ng 2—4 soat o‘tgach
paydo bo‘ladi. Stafilokokk intoksikatsiyasining yetakchi belgi-
lari gastroenterit hisoblanadi. Kasallik shiddat bilan boshlana-
di, bemor to‘satdan tez-tez qusa boshlaydi, qorinni qattiq
achishtiradigan og‘riq (to‘sh osti sohasida) bezovta qiladi, ich
ketishi kuzatiladi, ayrim hollarda ich ketmasligi mumkin.
Bemorlar darmonsizlikdan, bosh og‘rig‘i, bosh aylani-
shdan noliydilar. Tomir tez uradi, to‘liqligi sust bo‘ladi. Tana
harorati odatda o‘zgarmaydi, sovuq ter chiqadi. Kamdan-kam
hollarda yurak faoliyati susayadi. Talvasa tutadi. Kasallik qisqa vaqt
kechadi, odatda ikkinchi kuni sog‘ayish boshlanadi. O‘lim bi-
lan tugash hollari qayd qilinmagan.
Epidemiologiyasi.
Epidemiologiyasi.
Epidemiologiyasi.
Epidemiologiyasi.
Epidemiologiyasi. Stafilokokk intoksikatsiyalari turli xildagi
oziq-ovqat mahsulotlariga bog‘liq bo‘lishi mumkin, biroq ak-
sari sut va sut mahsulotlari iste’mol qilingandan keyin paydo
bo‘ladi. Mahsulotlarda enterotoksin 18—20°C da rivojlanadi.
Bunda mahsulotning organoleptik xossalari rangi, hidi, ta’mi
o‘zgarmaydi.
Stafilokokk enterotoksini issiqlikka g‘oyat chidamli. U 30
minut davomida qaynatishga bardosh beradi. Shu sababli, sta-
filokokk tushgan bo‘lsa, qaynatilgan va pasterizatsiya qilingan
sut ichilgandan keyin ham intoksikatsiya ro‘y berishi mumkin.
Qulog‘ida, ko‘zida yiringli kasalliklari bor sut sog‘uvchilar, sut
zavodlari hamda qandolat sexlarining ishchilari, shuningdek,
oshpazlar stafilokokk tashuvchilar hisoblanadi. Angina va yuqori
nafas yo‘llari katariga uchragan bemorlar ham katta havf
tug‘diradi, chunki bunda oziq-ovqat mahsulotlari aerogen yo‘l
bilan o‘tishi, zararlanish sigir va echkilar mastitidan ham sodir
bo‘lishi mumkin.
Oziq-ovqat korxonalari sanitariya holatining qoniqarsizligi
ham stafilokokkning tarqalishiga sabab bo‘ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

154
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi. 1. Oziq-ovqat mahsulotlari bilan ishlashga
aloqador shaxslarning sog‘lig‘i ustidan nazorat olib borish. Teri
qatlamlarida, qulog‘ida, ko‘zida, tomog‘ida yiringli kasalliklar
va yuqori nafas yo‘llarida yallig‘lanishi bor shaxslar oziq-ovqat
mahsulotlari bilan aloqador ishga qo‘yilmaydi.
2. Mastit bo‘lgan hayvonlar sutini ichish mumkin emas.
3. Oziq-ovqat korxonalari xodimlari shaxsiy gigiyena tarti-
biga rioya qilishlari, burun-halqum kasalliklari va chirigan tish-
larini o‘z vaqtida davolatishlari kerak.
4. Sut, sut mahsulotlari, kremli qandolatlar, shuningdek,
tez buziladigan boshqa mahsulotlarni sovitiladigan xonalarda
saqlash shart.
5. Stafilokokk enterotoksini issiqqa juda chidamli bo‘lgani
tufayli, mahsulotni 2—2,5 soat qaynatib zararsizlantirish kerak.
BOTULIZM
BOTULIZM
BOTULIZM
BOTULIZM
BOTULIZM
Botulizm lotincha 
botulus so‘zidan olingan bo‘lib, kolbasa
ma’nosini anglatadi. Chunki kasallik ko‘pincha kolbasa iste’mol
qilish natijasida paydo bo‘ladi. Botulizm kasalligini keltirib
chiqaruvchi bakteriya 
Cl.botulinum 1896-yilda Gollandiyada
cho‘chqa go‘shtidan tayyorlangan kolbasini iste’mol qilish na-
tijasida bu og‘ir kasallik keng tarqalgan vaqtda E.van Ermengem
tomonidan kashf etilgan.
Botulizm (Clastridium botulinum) zahari bilan zaharlan-
gan ovqatni iste’mol qilish natijasida paydo bo‘lgan, og‘ir ke-
chadigan o‘tkir kasallik.
Cl.botulinum zahari qaynatilganda bir necha minut ichida
parchalanadi, 80°C gacha qizdirilganda 30 min, 58 °C da 3 soat-
dan so‘ng parchalanadi. Botulotoksinning asosiy xossasi pro-
teolitik fermentlar (pepsin,tripsin) ta’siriga, kislotalarga, past
haroratga chidamliligi yuqoriligi hisoblanadi. Ayni vaqtda, tok-
sin ishqorlaridan inaktivlanadi va qizdirishda ham chidamliligi
bilan farq qiladi. Klastridiumlarning o‘zi qizdirishga kam
chidamli, sporalar qizdirishga juda chidamliligi bilan ajralib
turadi. 100°C da 5 soat o‘tgach, 105°C da 2 soat o‘tgach,
120°C da 10—20 daqiqa o‘tgach parchalanadi. Sporalar past
haroratga bundan ham chidamli: ular hatto — 253°C da ham
halok bo‘lmaydi.
Botulizm qo‘zg‘atuvchisi aniq anaerob. U havo kirmaydi-
gan joyda baliq, yog‘li cho‘chqa go‘shtida, yo‘g‘on kolbasa
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

155
bo‘laklari ichida yoki germetik berk konserva bankalarida hosil
bo‘ladi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi. Botulizm belgilari organizmga tushgan zahar miq-
doriga ko‘ra 2 soatdan 36 soatgacha davom etadigan yashirin
davrdan keyin yuzaga chiqadi. Kasallikning dastlabki alomat-
lari: „ko‘z simptomlari“ buyumlarning qo‘shaloq bo‘lib
ko‘rinishi, ko‘rishning xiralashuvida (tuman yoki to‘r tutil-
ganga o‘xshab) namoyon bo‘ladi. Bemorlar ko‘pincha bosh
og‘rishidan nolishadi, yurish muvozanati buziladi, bularga
tovushning butunlay chiqmay qolishi (afoniya) qo‘shiladi.
Kasallik zo‘rayganda alomatlar yanada kuchayadi, ko‘z
simptomlarida ko‘z mushaklari faoliyati buzilishi, qovoqlar va
ko‘z soqqasi harakati falajlanishi kuzatiladi. Qorachiqlar
yorug‘likdan uncha ta’sirlanmaydi, akkomodatsiya pasaygan,
ko‘z soqqalarining o‘ynab turishi (nistagm), qorachiqlarning
notengligi (anizokariya) kuzatiladi. Yuz mushaklari sezgirligi
chegaralanib, hatto yo‘qoladi (amimiya). Ba’zi chaynov mu-
shaklarining taranglashib qolishi sababli og‘izni ochish qiyin-
lashadi. Yumshoq tanglay falajlanadi, yutish buziladi, hiqil-
doqqa ovqat tushib, qattiq yo‘tal tutadi. Nutq buziladi. Tana
harorati o‘zgarmaydi, lekin tomirlar urishi tezlashadi.
Nafas olishning buzilishi kasallik og‘irlashganini bildiradi.
O‘z vaqtida maxsus zardob yuborilmasa, 70% hollarda fojea yuz
beradi. Nafas markazining zararlanishi oqibatida diafragma fala-
jlanishi sodir bo‘ladi.
Epidemiologiyasi.
Epidemiologiyasi.
Epidemiologiyasi.
Epidemiologiyasi.
Epidemiologiyasi. Mamlakatimizda so‘nggi yillarda botulizm
turlari aksari xonadonlarda konservalangan mahsulotlarni
iste’mol qilish bilan bog‘liq. Sanoat yo‘li bilan tayyorlangan
mahsulotlar iste’mol qilingandan so‘ng bu kasallik kamdan-
kam uchraydigan bo‘lib qoldi, chunki konservalarni steriliza-
tsiyalash rejimi vegetativ jarayonlarnigina emas, balki Cl. botu-
linum sporalarining ham halok bo‘lishini ta’minlaydi. Uy sha-
roitida termik ishlov berish yetarlicha bo‘lmagan holda
konservalarni germitizatsiya qilishning keng qo‘llanishi aksari
kasalliklar paydo bo‘lishiga olib kelmoqda. Bu germetik banka-
larga solib tayyorlangan qo‘ziqorinlarni iste’mol qilganda, ay-
niqsa, ko‘p uchraydi. Zamburug‘larni Cl.botulinum spo-
ralaridan tozalash deyarli mumkin emas, shuning uchun ger-
metik yopilgan bankada sporalar ko‘pincha o‘sa boshlaydi va
zaharni ko‘p ajratadi. Botulizm zaharining hosil bo‘lishi uchun
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

156
20—25 °C, ya’ni uy harorati qulay harorat hisoblanadi. Ay-
niqsa, yirik, sirti seryog‘ baliqni iste’mol qilishda botulizm bi-
lan kasallanish hollari uchrab turadi. Baliq to‘r, qarmoq, ilmoq-
larda uzoq vaqt qolib ketgan hollarda zaharlanadi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi. Dudlangan mahsulotlarni (baliqlar) tayyor-
lash uchun baliqni sovutish asosiy shart hisoblanadi. Baliq
zavodlarida osyotr baliqlarini tiriklayin, ichini shikastlantirmay
tozalab, tuz qo‘yib dudlash tavsiya etiladi.
Konserva sanoatida xomashyo sifatini va konservalarni ste-
rilizatsiyalash rejimini qattiq nazorat qilish botulizmdan pro-
filaktika qilishning muhim chorasi hisoblanadi. Xomashyo
Cl.botulinum sporalari bilan zararlangan, yetarlicha sterilizat-
siya qilinmagan konservalar intoksikatsiyaning yuz berishi ehti-
moli jihatidan katta xavf tug‘diradi, chunki sporalar qulay
haroratda o‘sadi. Anaerob sharoitlar va tegishli haroratning bir-
galikda yuzaga kelishi zahar hosil bo‘lishiga zamin yaratadi.
Qopqog‘i ko‘tarilgan konservalarni savdo tarmog‘iga chiqarish
ma’n qilinadi.
Konservalangan mahsulotlarni uyda sovitgichda saqlash
imkoniyati bo‘lmasa, uy sharoitida (ayniqsa, qo‘ziqorinlarni)
germetik yopiq bankalarda tayyorlamaslik lozim. Uyda kon-
servalashda sirka kislotani yetarlicha solishning ahamiyati katta.
Cl.botulinum pH=4,0 (3,5) dan pastda ko‘paymaydi. Buni-
ng uchun marinadlarda sirka kislotaning hamda sut kislotali
reaksiyada miqdori 2% dan yuqori bo‘lishi kerak. Sut kislo-
tali reaksiyada (pH=4,5—5,5) Cl.botulinum ko‘payadi va
zahar hosil qiladi. Bunday mahsulotlar iste’mol qilishga yara-
maydi.
ALIMENTAR
ALIMENTAR
ALIMENTAR
ALIMENTAR
ALIMENTAR TOKSIK
TOKSIK
TOKSIK
TOKSIK
TOKSIK ALEYKIYA
ALEYKIYA
ALEYKIYA
ALEYKIYA
ALEYKIYA
(SEPTIK ANGINA)
(SEPTIK ANGINA)
(SEPTIK ANGINA)
(SEPTIK ANGINA)
(SEPTIK ANGINA)
Alimentar toksik aleykiya yoki septik angina qishda qor ta-
gida qolib ketgan g‘allani iste’mol qilish natijasida paydo bo‘ladi.
Erta bahorda qorlar eriganda oftob ta’sirida dalalardagi g‘allada
nam va issiq muhit hosil bo‘lib, bu Fusarium sporotrichiella
Fusarium sporotrichiella
Fusarium sporotrichiella
Fusarium sporotrichiella
Fusarium sporotrichiella
var, sporotrichioides
var, sporotrichioides
var, sporotrichioides
var, sporotrichioides
var, sporotrichioides turkumidagi zamburug‘ning ko‘payishiga
imkon beradi.
Zamburug‘larning hayot faoliyati natijasida g‘allalarda za-
harli moddalar yig‘iladi, bular issiqqa g‘oyat chidamli, 120°C
haroratda 2 soat mobaynida ham parchalanmaydi. Zaharli mod-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

157
dalar odamlar, hayvonlar va parrandalarga zaharli ta’sir ko‘r-
satadi.
Kasallikning tarqalishi bahor faslining oxiri va yozning
boshlarida zaharlangan g‘alla mahsulotlarini iste’mol qilgan-
dan 1—3 hafta o‘tgandan keyin kuzatiladi. Ba’zi vaqtlarda,
kasallik belgisi (noxushlik, og‘izning burishishi, yutishning
qiyinligi, kam bo‘lsa-da, ko‘ngil aynish, qusish, ich ketish alo-
matlari) kuzatiladi. Zamburug‘ toksinlari bilan zararlangan
g‘alla mahsulotlaridan tayyorlangan non iste’mol qilingandan
bir necha soat o‘tgandan keyin ham bu alomatlar kuzatiladi.
Aleykiya kasalligining boshlanishi qon paydo qilish a’zolari
faoliyatining buzilishi bilan ifodalanadi. Kasallikning rivojla-
nishida qonda leykopeniya hamda qon tanachalarining hosil
bo‘lishida depressiya (trombopeniya, gipoxrom anemiya) alo-
matlari kuzatiladi. Leykotsitlarning miqdori 1:10
9
/l kamayishi
(1 mm
3
da 1000 va undan ham kam) eritrotsitlarning soni esa
1,8:10
12
/l (1800.000) gacha kamayishi mumkin.
Kasallik asta-sekin rivojlanadi. Avvaliga tomoqning
yallig‘lanishi va yengil gastrit paydo bo‘lib, umumiy holat bi-
roz o‘zgaradi, so‘ngra qonda leykotsitlar miqdori 3000—4000
gacha, hatto 800 va undan ham kamayadi. Bu leykopeniya bos-
qichi deyiladi. Keyinchalik qon tarkibida o‘zgarishlar kuchaya
boradi: leykotsitlar miqdori 1 mm
3
da 400—200 gacha pasaya-
di. Gemoglobin miqdori ham keskin pasayadi.
Kasallik og‘irlashib, teriga gemorragik toshmalar toshadi.
Tomoqning difteritik yallig‘lanishi bilan birga, og‘ir angina
belgilari rivojlanadi. So‘ngra nekrotik va hatto gangrenoz an-
gina paydo bo‘ladi. Nekrotik jarayon bodomcha bezlarga, yoy-
chalariga, tilchaga, burun-halqum halqasiga va hatto lunj shilliq
pardasiga tarqaladi. Natijada komaning klinik manzarasi rivojla-
nishi mumkin. Bu anginali gemorragik bosqich deyiladi.
Zamburug‘larning ba’zi bir shtamplari nefrotrop xossaga ega
bo‘lgan zahar ajratadi. 1960-yilda Bolgariya, Ruminiya, Yugo-
slaviyada olingan g‘alla zamburug‘i zaharlari oqibatida buy-
rak va siydik yo‘llari kasalligi qayd etilgan. Siydik yo‘llari kasal-
ligiga duchor bo‘lganlarning 1/3 qismida poliplar va karsinoma-
lar topilgan. Bunday kasalliklar zararlangan g‘alla mahsu-
lotlaridan tayyorlangan taomni iste’mol qilganlarda ko‘proq uchra-
gan. Shuning uchun ham endemik nefropatiya deb atalgan.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi. Dalada, qor ostida qolib ketgan g‘allani ovqat-
ga ishlatmaslik kerak. G‘allani yig‘ish va almashtirish sanitariya
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

158
nazorati ostida amalga oshiriladi. G‘alla boshoqlari qolib ketgan
dalalarni erta haydash tavsiya etiladi.
Fuzarium zamburug‘i tushgan g‘allani umuman ovqatga
(hayvonga ham) ishlatish mumkin emas, chunki hayvonlarda
ham bu kasallik kuzatiladi. Bu g‘alladan texnik qayta ishlash
(xususan spirtga) maqsadida foydalanish mumkin, xolos.
ACHIGAN NONDAN ZAHARLANISH
ACHIGAN NONDAN ZAHARLANISH
ACHIGAN NONDAN ZAHARLANISH
ACHIGAN NONDAN ZAHARLANISH
ACHIGAN NONDAN ZAHARLANISH
Zaharlanish, asosan, Fusarium graminea
Fusarium graminea
Fusarium graminea
Fusarium graminea
Fusarium graminea zamburug‘i bilan
zaharlangan non mahsulotlarini iste’mol qilish natijasida kelib
chiqadi. Achigan nondan zaharlanish XIX asrning oxirida
ma’lum bo‘lgan. Primorsk viloyatida hamda mamlakatning shi-
moliy qismida achigan nondan zaharlanish hodisalari qayd etil-
gan. Zamburug‘ g‘allani yig‘ish davrida, g‘aramlar yuqori nam-
garchilikda, ayniqsa, yomg‘irda qolib ketsa, g‘alla saqlanadi-
gan omborlarda namgarchilik yuqori bo‘lganda yaxshi rivojlanadi
va ko‘payadi. Zamburug‘ toksini neyrotrop ta’sir ko‘rsatish
xususiyatiga ega. Shu zamburug‘ bilan zararlangan g‘alla, odat-
da, bujmaygan, toshi yengil, pushti rang oq parda bilan qop-
langan bo‘ladi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi.
Klinikasi. Kasallik asab sistemasining buzilishi bilan kecha-
di. Zaharlanish alomatlari spirtli ichimliklardan mast bo‘lish
belgilariga o‘xshaydi. Muvozanat buzilishi va talvasaga tushish
qayd qilinadi. Zararlangan g‘allani uzoq vaqt iste’mol qilish
kamqonlikka va asab sistemasi faoliyatining buzilishiga olib ke-
ladi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi. Mahsulotlarni g‘alla tozalaydigan mashinalarda
tozalash lozim. Bunda zamburug‘dan zararlangan puch don to‘q
dondan ajratib olinadi.
Ergotizm
Ergotizm
Ergotizm
Ergotizm
Ergotizm
Ergotizm — ovqatda Clavicers purpurla
Clavicers purpurla
Clavicers purpurla
Clavicers purpurla
Clavicers purpurla zamburug‘i bilan za-
rarlangan g‘allani iste’mol qilish natijasida vujudga keladi. Donda
qorakosov (Scale cornutum) zamburug‘lari rivojlanadi. Qora-
kosov, asosan, javdar, kamroq arpa va bug‘doy boshoqlarida
uchraydi: to‘q binafsha, deyarli qora rangli, uzunligi 1—3 sm
bo‘lgan zamburug‘.
Qorakosovdagi zaharli moddalar yuqori haroratga chidamli
va uzoq muddat saqlanganda ham zaharli xususiyatini yo‘qot-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

159
maydi. Qorakosovdan yaxshi tozalanmagan g‘alla unidan tay-
yorlangan non va taomlar zaharli xossalarga ega bo‘ladi va er-
gotizm — surunkali zaharlanishni keltirib chiqaradi.
Klinikasi. 
Klinikasi. 
Klinikasi. 
Klinikasi. 
Klinikasi. Ergotizm konvulsiv (talvasa tutadigan) yoki gan-
grenoz turlardan birida yuzaga chiqadi. Konvulsiv turda me’da-
ichak yo‘llari va asab sistemasi zararlanadi. O‘ziga xos belgilari:
so‘lak oqishi, ko‘ngil aynishi, qusish, qorinning sanchib og‘-
rishi, uyquchanlik, tananing hamma mushaklari, ayniqsa,
bukiladigan mushaklarning tortishib qisqarishi, nerv tolalari
bo‘yicha og‘riq namoyon bo‘ladi. Og‘ir hollarda gallyusinatsiya,
es-xushning kirarli-chiqarli bo‘lib qolishi va ruhiy holatning
buzilib turishi (depressiv-manyakal holat) va tutqanoqsimon
hurujlar qayd qilinadi.
Gangrenoz turda, asosan, tomir-asab sistemasi zararlana-
di. Bunda sianoz, oyoq-qo‘llarda og‘riq, oyoq barmoqlarida,
keyinroq yuz, ko‘krakda nekroz paydo bo‘ladi. Nekrozlar odat-
da, quruq gangrena ko‘rinishiga o‘tib, jonsizlangan to‘qimalar
ko‘chib tushadi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi. G‘allani qorakosovdan tozalash shart.
MIKROBGA ALOQADOR BO‘LMAGAN OVQATDAN
MIKROBGA ALOQADOR BO‘LMAGAN OVQATDAN
MIKROBGA ALOQADOR BO‘LMAGAN OVQATDAN
MIKROBGA ALOQADOR BO‘LMAGAN OVQATDAN
MIKROBGA ALOQADOR BO‘LMAGAN OVQATDAN
ZAHARLANISHLAR
ZAHARLANISHLAR
ZAHARLANISHLAR
ZAHARLANISHLAR
ZAHARLANISHLAR
Mikrobga aloqador bo‘lmagan ovqatlanishdan zaharlanish-
larga o‘simlik mahsulotlaridan (qo‘ziqorinlar, zaharli o‘simliklar,
g‘alla urug‘lari) zaharlanish, hayvon mahsulotlaridan (baliq,
asal, qoramolning buyrak usti va me’da osti bezlari) va boshqa
mahsulotlarga aralashgan zaharli, kimyoviy moddalardan za-
harlanishlar kiradi.
ZAHARLI O‘SIMLIK MAHSULOTLARIDAN
ZAHARLI O‘SIMLIK MAHSULOTLARIDAN
ZAHARLI O‘SIMLIK MAHSULOTLARIDAN
ZAHARLI O‘SIMLIK MAHSULOTLARIDAN
ZAHARLI O‘SIMLIK MAHSULOTLARIDAN
ZAHARLANISH
ZAHARLANISH
ZAHARLANISH
ZAHARLANISH
ZAHARLANISH
Qo‘ziqorinlardan zaharlanish.
Qo‘ziqorinlardan zaharlanish.
Qo‘ziqorinlardan zaharlanish.
Qo‘ziqorinlardan zaharlanish.
Qo‘ziqorinlardan zaharlanish. Odatda, qo‘ziqorinlardan
zaharlanish yakka yoki oilaviy zaharlanish ko‘rinishida o‘tadi.
Qo‘ziqorinlardan zaharlanish, asosan, erta bahorda va yoz
oxirida kuzatiladi. Erta bahorda zaharli struchkini yanglishib
iste’mol qilinadi. Yoz oxirida zaharlanish boshqa fasllarga nis-
batan ko‘proq uchraydi. Qo‘ziqorinlardan zaharlanish og‘ir
kechadi va o‘lim hodisalari uchraydi. Zaharli qo‘ziqorinlarga oq
poganka, muxomor, struchki va boshqalar kiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

160
Oq poganka.
Oq poganka.
Oq poganka.
Oq poganka.
Oq poganka. Uning uch, ya’ni yashil (Amanita-pholloides)
(Amanita-pholloides)
(Amanita-pholloides)
(Amanita-pholloides)
(Amanita-pholloides),
sariq (Amonita-toppa)
(Amonita-toppa)
(Amonita-toppa)
(Amonita-toppa)
(Amonita-toppa), oq (Amonita-verna)
(Amonita-verna)
(Amonita-verna)
(Amonita-verna)
(Amonita-verna) turi bor. Bu qo‘zi-
qorinlar iyul oyidan oktabrgacha o‘sadi, avgust oyida juda ko‘p
chiqadi.
Kasallik 7—20 soat, o‘rtacha 12 soatlik yashirin davrdan
so‘ng o‘tkir qorin og‘rig‘i bilan boshlanadi, og‘riq zo‘rayib
tez-tez ich ketadi, ketma-ket qayd qiladi, najas sariq ko‘kimtir
yoki loyqasimon ko‘kimtir, tez orada shilimshiqli — suvdek,
lekin hidsiz bo‘lib qoladi. Behollik kuchayadi, tashnalik avjiga
chiqadi, ichilgan suv qusganda qaytib tushadi. Suvsizlanish
oqibatida bemorning ko‘zlari kirtayib, rangi bo‘zarib ketadi,
so‘ngra ko‘kimtir tusga kiradi, talvasa tutadi, oyoq-qo‘llari
muzlaydi. Harorat, odatda, o‘zgarmaydi, bolalarda ba’zan 38°C
gacha chiqadi. Og‘ir hollarda 2—3 kun falajdan keyin yurak
butkul to‘xtaydi.
Muxomorlar.
Muxomorlar.
Muxomorlar.
Muxomorlar.
Muxomorlar. Muxomorlardan zaharlanish juda kam uch-
raydi, chunki uni iste’mol qilsa bo‘ladigan qo‘ziqorinlardan
ajratish juda oson.
Zaharlanish qo‘ziqorin iste’mol qilingandan keyin 1—4
soatli yashirin davri bilan boshlanadi. Bemor g‘araq-g‘araq
terlaydi, so‘lagi oqadi, ko‘zi yoshlanadi, ko‘ngli behuzur
bo‘ladi, tez-tez qusadi, tinmay ichi ketadi. Keyinchalik bosh
aylanadi, tez-tez esi kirarli-chiqarli bo‘lib qoladi, bemor be-
zovta bo‘ladi, alahlaydi, ko‘ziga narsalar ko‘rinadi, mast odamga
o‘xshab yuradi. Ko‘pincha tuzalib ketadi.
Struchki
Struchki
Struchki
Struchki
Struchki (Gyromitra esculenta). Oq pogankaga nisbatan za-
harsizroq. Struchki bilan zaharlanganlarning 26%i o‘lim bilan
tugaydi. Aprel, may hamda iyul oyi boshlarida, yangi terilgan
qo‘ziqorindan tayyorlangan taomlarning yoki qo‘ziqorin ma-
rinovkasini iste’mol qilganda zaharlanish qayd qilingan.
Kasallik 6—10 soatlik yashirin davrdan so‘ng yuzaga chiqadi.
Me’da achishib og‘riydi, ko‘ngil ayniydi, bemor qusadi, ba’zan
ichi ketadi, 2—3- kuni bo‘shashadi, keyin 2—3- kun rangi
sarg‘ayadi. Bemor yengil zaharlanadi: xushdan ketish, alah-
sirash, talvasa tutish kuzatiladi. Yurak faoliyati susayib ketadi.
G‘ALLADAGI BEGONA O‘TLAR URUG‘IDAN ZAHARLANISH
G‘ALLADAGI BEGONA O‘TLAR URUG‘IDAN ZAHARLANISH
G‘ALLADAGI BEGONA O‘TLAR URUG‘IDAN ZAHARLANISH
G‘ALLADAGI BEGONA O‘TLAR URUG‘IDAN ZAHARLANISH
G‘ALLADAGI BEGONA O‘TLAR URUG‘IDAN ZAHARLANISH
Tuyaqorin (Ko‘kmaraz), kampirchopon (jabrey), kakra,
Tuyaqorin (Ko‘kmaraz), kampirchopon (jabrey), kakra,
Tuyaqorin (Ko‘kmaraz), kampirchopon (jabrey), kakra,
Tuyaqorin (Ko‘kmaraz), kampirchopon (jabrey), kakra,
Tuyaqorin (Ko‘kmaraz), kampirchopon (jabrey), kakra,
randak
randak
randak
randak
randak va boshqalarning urug‘lari aralashgan undan tayyorlan-
gan taomlarni iste’mol qilish natijasida odam zaharlanib qola-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

161
di. Shuning uchun tegirmonda tortishdan oldin donning toza-
ligiga ahamiyat berish zarur. Kasallik 3—4 kun o‘tgach boshla-
nadi. Jigarning o‘tkir zaharlanish alomatlari yuzaga chiqadi:
qorinning o‘ng yarmi og‘riydi, ko‘ngil ayniydi, umumiy lo-
haslik, sarig‘lik seziladi. Og‘ir hollarda astsit rivojlanadi.
Tuyaqorin aralashgan non ko‘p miqdorda iste’mol qilinganda
komatoz holat sodir bo‘ladi. Kasallikning 20—30% o‘lim bilan
tugaydi. Tuzalish juda sekin (bir necha oylar) davom etadi.
Kampirchopon (Trixodesma)
Kampirchopon (Trixodesma)
Kampirchopon (Trixodesma)
Kampirchopon (Trixodesma)
Kampirchopon (Trixodesma) —
—
—
—
— jilangar ensefaliti.
jilangar ensefaliti.
jilangar ensefaliti.
jilangar ensefaliti.
jilangar ensefaliti. Kasallik
tarkibiga uchburchak shaklidagi yirik g‘adir-budir zaharli o‘t
urug‘i tushgan don mahsulotlaridan tayyorlangan ovqatni
iste’mol qilish natijasida kelib chiqadi. Ensefalit va meningoense-
falit belgilari namoyon bo‘ladi. Keyinroq zo‘rayib boruvchi
kamqonlik avj oladi, jigar faoliyati va yurak-tomir faoliyati
izdan chiqadi. Kasallik uzoq davom etadi. O‘lim hollari 35% gacha
boradi.
Pikulnik (jabrey).
Pikulnik (jabrey).
Pikulnik (jabrey).
Pikulnik (jabrey).
Pikulnik (jabrey). Jabrey donli ekinlarni zararlantiradi. Za-
harli moddasining tabiati o‘rganilmagan. U yog‘larda eriydi,
issiqqa chidamli, moylar (paxta, kanop, zig‘ir moyi) tarki-
bida bo‘ladi. Jabrey cho‘chqa ozuqasiga tushsa, zahar cho‘chqa
yog‘iga ham o‘tadi.
Zaharlanish bir necha soat ichida ma’lum bo‘ladi. Dastlab-
ki belgilari: mushaklar to‘satdan qattiq og‘rib, ba’zan bemor-
lar harakatdan qoladilar. Diafragma va nafas mushaklari zarar-
lanadi, natijada o‘lim sodir bo‘lishi mumkin.
Kakra (Achchiqmiya).
Kakra (Achchiqmiya).
Kakra (Achchiqmiya).
Kakra (Achchiqmiya).
Kakra (Achchiqmiya). O‘rta Osiyoda tarqalgan begona o‘t.
Urug‘lari yasmiqqa o‘xshaydi, tarkibida zaharli alkaloidlar —
paxikarpin, sofokarpin va sofokarpidin bo‘ladi. Kasallangan be-
mor bo‘shashadi, ko‘ngli ayniydi, boshi aylanadi, aksari asab
falajlik belgilari: talvasaga tushish, parezlar kuzatiladi.
Randak (Agrostemma githago)
Randak (Agrostemma githago)
Randak (Agrostemma githago)
Randak (Agrostemma githago)
Randak (Agrostemma githago) chinniguldoshlar (chinni-
gullilar oilasi)ga mansub bir yillik begona o‘t. Bo‘yi 20—70 sm,
bargi ensiz, novdada 2 tadan qarama-qarshi joylashgan, guli
to‘q pushti, yirik. Mevasi ko‘saksimon. Urug‘i qora, g‘adir-
budir. May oyida gullaydi. Mevasi iyunda pishadi. O‘zbekistonda
faqat Toshkent, Sirdaryo va Jizzaxda, arpa va bug‘doyzorlarda,
yo‘l yoqalarida uchraydi. Urug‘ida 6,5% cha zaharli saponin,
gitarin va boshqa alkaloidlar bor.
Randak urug‘i aralashgan donni yegan parranda, hayvon
va hatto odam zaharlanishi mumkin.
11 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

162
Begona o‘tdan zaharlanishning chora-tadbiri quyidagilardan
iborat:
1. Ekin maydonlarida begona o‘tlarni yo‘qotish (ayniqsa,
qo‘riq va bo‘z yerlarda) tadbirlarini o‘tkazish.
2. Ayrim begona o‘tlar (masalan, tuyaqorin) urug‘larining
pishishidan oldinroq hosilni o‘z vaqtida yig‘ishtirib olish lozim.
3. Ovqatga ishlatiladigan g‘allani begona o‘tlar urug‘idan
sinchiklab tozalash.
4. Amaldagi davlat standartlari bo‘yicha un tarkibidagi randak
miqdori 0,1% dan, g‘allada — 0,5 % dan oshmasligi, g‘alla
tarkibida esa tuyaqorin mutlaqo bo‘lmasligi kerak.
5. Aholining sanitariya madaniyatini oshirishga ahamiyat
berish lozim.
ZAHARLI O‘SIMLIKLARDAN ZAHARLANISH
ZAHARLI O‘SIMLIKLARDAN ZAHARLANISH
ZAHARLI O‘SIMLIKLARDAN ZAHARLANISH
ZAHARLI O‘SIMLIKLARDAN ZAHARLANISH
ZAHARLI O‘SIMLIKLARDAN ZAHARLANISH
Sassiq alaf, mingdevona, belladonna, bodiyona rumi
Sassiq alaf, mingdevona, belladonna, bodiyona rumi
Sassiq alaf, mingdevona, belladonna, bodiyona rumi
Sassiq alaf, mingdevona, belladonna, bodiyona rumi
Sassiq alaf, mingdevona, belladonna, bodiyona rumi keng
tarqalgan zaharli o‘simliklardan hisoblanadi. Zaharlanish asosan
bolalarda uchraydi.
Sassiq alaf.
Sassiq alaf.
Sassiq alaf.
Sassiq alaf.
Sassiq alaf. Daryo bo‘ylarida va botqoqliklarda o‘sadi.
O‘simlikning hamma qismi zaharli. Ildizi shirin, xushbo‘y.
Tarkibida silutoksin degan zaharli modda saqlaydi. Kasallik bosh-
lanishida bosh og‘riydi, bemor qusgisi keladi, shilliq qavat-
larda ko‘karish, tonik talvasalar kuzatiladi. Uzunchoq miya
markazlariga ta’sir ko‘rsatadi. Zaharlanish ko‘pincha o‘lim bi-
lan tugaydi.
Mingdevona.
Mingdevona.
Mingdevona.
Mingdevona.
Mingdevona. Tarkibida giossialin va skopolamin tutadi. Urug‘i
lolaqizg‘aldoq urug‘iga o‘xshaydi. Iste’mol qilingandan keyin
dastlabki soatdayoq, zaharlanish alomati: es-xush xiralashu-
vi, asab qo‘zqalishi, gallyusinatsiya holatlari paydo bo‘ladi.
Belladonna
Belladonna
Belladonna
Belladonna
Belladonna — bo‘sh yotgan joylarda, dala chekkalarida o‘sadi.
Mevasi mayda olchaga o‘xshaydi, tarkibida atropin bor. 3—4 dona
mevasidan yeyilgandan keyin ko‘ngil aynish, alahlash, ko‘rish
qobiliyatining susayishi, qorachiqlarning kengayishi kabi alo-
matlar paydo bo‘ladi.
Bodiyona rumi
Bodiyona rumi
Bodiyona rumi
Bodiyona rumi
Bodiyona rumi yo‘l yoqalarida, qarovsiz joylarda, axlatxo-
nalar yaqinida o‘sadi. Barglari petrushka barglariga o‘xshaydi.
Poyasi va barglari konin zaharini saqlaydi. Kasallikda asab sis-
temasi zaharlanadi, talvasa tutadi, nafas markazi falajlanadi.
Zaharli o‘simliklardan zaharlanishlarning oldini olish maq-
sadida sanitariya maorifi muassasalari xodimlari bahor, yoz va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

163
kuz fasllarida aholi orasida keng tushuntirish ishlari olib borish-
lari zarur. Bu tadbirlarni bolalar va maktab o‘quvchilari yozgi
sog‘lomlashtirish lagerlariga, dalalarga ekskursiyalarga borish-
laridan oldin o‘tkazish maqsadga muvofiqdir.
HAYVON MAHSULOTLARIDAN ZAHARLANISH
HAYVON MAHSULOTLARIDAN ZAHARLANISH
HAYVON MAHSULOTLARIDAN ZAHARLANISH
HAYVON MAHSULOTLARIDAN ZAHARLANISH
HAYVON MAHSULOTLARIDAN ZAHARLANISH
Ayrim baliqlar va hayvonlarning a’zolari, masalan qoziq-
bosh balig‘i, usach, ignaqorin baliq uvuldirig‘i, qoramolning
buyrak usti va me’da osti bezlari zaharli hisoblanadi. Qoziqbosh
balig‘i O‘rta Osiyoning ba’zi havzalarida—Balxash ko‘li,
Issiqko‘l, Amudaryo, Sirdaryo va Orol dengizida tarqalgan. Ichki
a’zolaridan tozalangan baliq bezarar bo‘ladi. Usach Rossiya-
ning ko‘pgina daryolarida: Volga, Dnepr, Kuban; Kavkaz va
O‘rta Osiyo daryolarida yashaydi. Ignaqorin baliq Tinch okea-
nida, kochak — Armaniston daryolarida tarqalgan.
Aytib o‘tilgan baliqlarning uvuldirig‘idan zaharlanish man-
zarasi o‘tkir gastroenterit belgilari bilan ajralib turadi, qorinda
og‘riq paydo bo‘ladi, bemor qusadi, axlatiga aksari qon aralash-
gan bo‘ladi.
Ma’lumki, ilonbaliqning teri bezlaridan zaharli shilimshiq
ajraladi. Shilimshiqdan tozalangan ilonbaliq zararsizdir.
Qoramolning buyrak usti bezlaridan zaharlanishlarda gastro-
enterit belgilari: juda holdan toyish, bradikardiya kuzatiladi,
ko‘rish qobiliyati susayadi.
VAQTINCHA ZAHARLI BO‘LIB QOLGAN
VAQTINCHA ZAHARLI BO‘LIB QOLGAN
VAQTINCHA ZAHARLI BO‘LIB QOLGAN
VAQTINCHA ZAHARLI BO‘LIB QOLGAN
VAQTINCHA ZAHARLI BO‘LIB QOLGAN
MAHSULOTLARDAN ZAHARLANISH
MAHSULOTLARDAN ZAHARLANISH
MAHSULOTLARDAN ZAHARLANISH
MAHSULOTLARDAN ZAHARLANISH
MAHSULOTLARDAN ZAHARLANISH
Vaqtincha zaharli bo‘lib qolgan
Vaqtincha zaharli bo‘lib qolgan
Vaqtincha zaharli bo‘lib qolgan
Vaqtincha zaharli bo‘lib qolgan
Vaqtincha zaharli bo‘lib qolgan mahsulotlardan zaharlanish
kam uchraydi. Bunga o‘simlik (amigdalin, fagin, fazin, salo-
nin,) hamda hayvon (asal) mahsulotlari kiradi.
Amigdalin
Amigdalin
Amigdalin
Amigdalin
Amigdalin danakli mevalar (o‘rik, olcha, shaftoli va b.,
achchiq bodom mag‘zida amigdalin glikozidi tutadi) gidroliz yo‘li
bilan parchalanganda sianid kislota hosil bo‘ladi. Achchiq bo-
dom tarkibida amigdalin miqdori 2—8% gacha, o‘rik va shaftoli
danagining tarkibida 2—6% ga yetadi.
Kasallik yengil shaklda: bosh og‘rig‘i, ko‘ngil aynish bilan
boshlanadi. 1—5 soat o‘tib og‘riq kuchayadi, tinimsiz ko‘ngil
aynib, qusish boshlanadi, shilliq pardalar qizarib ketadi, na-
fas olish qiyinlashadi. Nafas bilan chiqarilayotgan havodan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

164
achchiq mag‘izning hidi keladi. Zaharlanish 30% hollarda na-
fasning falajlanishi oqibatida o‘lim bilan tugaydi. Danakli me-
valar (olcha, olxo‘ri va boshqalar) qiyomi, murabbolaridan
organizm zaharlanmaydi, chunki qaynatilganda amigdalin par-
chalanib ketadi va sianid kislota hosil bo‘lmaydi. Mag‘zi iste’mol
qilinmaydigan meva danaklari (achchiq danaklar) dan yog‘
olinadi.
Solanin.
Solanin.
Solanin.
Solanin.
Solanin. Ko‘kargan kartoshka tarkibidagi solanin o‘zining
xususiyatlari bilan gemolitik ta’sir ko‘rsatuvchi zaharli mod-
dalar —saponin va glukozidlarga yaqin. Toza kartoshka tarkibida
solanin miqdori 0,002 — 0,01%, ba’zan me’yorda 0,02 %
ko‘tariladi. Solanin ko‘proq kartoshka po‘chog‘ida (0,03 dan
0,064 foizgacha) bo‘ladi. Kartoshkani ochiqda saqlash
natijasida (ungan va ko‘kargan) tarkibidagi solanin miqdori,
ayniqsa, o‘simtalarida 0,42 dan 0,73% gacha oshishi mumkin.
Solanindan zaharlanish kam uchraydi, chunki uning asosiy
qismi po‘choq bilan chiqib ketadi. Lekin juda ko‘karib ketgan
kartoshkani po‘chog‘i bilan qaynatib iste’mol qilinsa
zaharlanib qolish mumkin. Bunda hazm yo‘llarida shilliq parda
zararlanadi, qorinning me’da qismida og‘riq paydo bo‘ladi,
ko‘ngil ayniydi, odam qusadi va ichi ketadi. Solanindan zahar-
lanmaslik uchun ko‘kargan va o‘sgan kartoshkani iste’mol
qilmaslik kerak.
PESTITSIDLARDAN ZAHARLANISH
PESTITSIDLARDAN ZAHARLANISH
PESTITSIDLARDAN ZAHARLANISH
PESTITSIDLARDAN ZAHARLANISH
PESTITSIDLARDAN ZAHARLANISH
Pestitsidlar (zaharli kimyoviy birikmalar) qishloq xo‘jaligida
oziq-ovqat ekinlarini begona o‘tlardan, zararkunandalardan va
kasalliklardan himoya qilish, shuningdek, o‘sishini tezlashtirish
maqsadida qo‘llaniladigan sintetik va kimyoviy birikmalardir.
Pestitsidlar to‘rt sinfga bo‘linadi:
I — o‘ta xavfli;
II — xavfli;
III — qisman xavfli;
IV — yengil xavfli.
Pestitsidlarni xavflilik sinfiga ko‘ra qaysi idishga solingan
bo‘lsa, o‘ziga xos rang bilan belgilab qo‘yiladi.
I sinf — qizil chiziq bilan;
II sinf — sariq chiziq bilan;
III sinf — ko‘k chiziq bilan;
IV sinf — zangori chiziq bilan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

165
Qishloq xo‘jaligida qo‘llaniladigan pestitsidlar ichida xavfli
uch belgi xususiyatiga ega bo‘lganlari juda xatarli hisoblanadi,
jumladan:
1. Tashqi muhit ta’sirida o‘zining zaharlilik xususiyatini
yo‘qotmasligi.
2. Kumulativ xususiyatga ega bo‘lishi.
3. Sut orqali o‘tishi. Xlororganik guruhga kiruvchi pestitsidlar
shunday xususiyatlarga ega.
Kam miqdorda bo‘lsa ham, uzoq vaqt davomida ovqat bilan
organizmga tushadigan pestitsidlar o‘ta xavfli hisoblanadi. Bunday
hollarda ba’zi bir a’zo va sistemalar faoliyatida bir qadar
o‘zgarishlarni kuzatish mumkin. Bu jihatdan, zaharlanishning
yashirin ko‘rinishi, ayniqsa, xatarli bo‘lib, hech qanday tashqi
zaharlanish belgilari sezilmagan holda a’zolarda chuqur
biokimyoviy o‘zgarishlar kechadi.
Surunkali zaharlanishning oldini olish choralari quyida-
gilardan iborat:
1. Ovqat mahsulotlari tarkibida tashqi muhitda zaharli xu-
susiyatini saqlovchi, sezilarli kumulativ xossaga ega bo‘lgan
pestitsidlar butunlay bo‘lmasligi kerak.
2. Ovqat mahsulotlariga o‘tgan pestitsidlar miqdori faqat
ruxsat etilgan me’yorda bo‘lishi (qaysiki, organizmga beziyon
miqdorda) mumkin.
3. Qishloq xo‘jalik mahsulotlariga faqat tashqi muhitda zaharli
xususiyatini tez yo‘qotadigan pestitsidlar qo‘llash tavsiya etiladi.
4. Pestitsidlarni qo‘llash qoidalariga qattiq rioya qilish, ovqat
mahsulotlaridagi zaharli moddalarni yo‘qotish muddatini
aniqlash va hosilni yig‘ishda shunga amal qilish talab etiladi.
5. Ovqat mahsulotlari tarkibidagi qoldiq zaharli moddalar
miqdorini aniqlab, zararli bo‘lgan mahsulotlarni ovqat uchun
ishlatmaslik va boshqalar.
ASBOBLARDAN, PLYONKALARDAN O‘TADIGAN
ASBOBLARDAN, PLYONKALARDAN O‘TADIGAN
ASBOBLARDAN, PLYONKALARDAN O‘TADIGAN
ASBOBLARDAN, PLYONKALARDAN O‘TADIGAN
ASBOBLARDAN, PLYONKALARDAN O‘TADIGAN
BIRIKMALARDAN ZAHARLANISH
BIRIKMALARDAN ZAHARLANISH
BIRIKMALARDAN ZAHARLANISH
BIRIKMALARDAN ZAHARLANISH
BIRIKMALARDAN ZAHARLANISH
Oziq-ovqat sanoatida va ovqatga aloqador muassasalarda
idishdan, jihozlardan, o‘rash uchun ishlatiladigan plyon-
kalardan oziq-ovqatga o‘tadigan zaharli moddalardan zahar-
lanishning oldini olish muhim ahamiyatga ega.
Oziq-ovqat sanoatida yelimlar, loklar, bo‘yoqlar qoplangan
buyumlar, ovqat mahsulotlarini shisha idishlarda saqlash uchun
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

166
jipslash materiallari poliamidli, poliatsetatli, polietilenli,
polivinilatsetat, polistirollar, har xil rezina birikmalari, ionlanish
natijasida olingan qatronlar, organik oyna, ftoroplastlar, har
xil markali sellofan, jihozlarni va yashiklarni qoplash uchun
har xil sirlar ishlatiladi. Ularni oziq-ovqat korxonalarida faqat
Sog‘liqni saqlash vazirligining Bosh sanitariya-epidemiologiya
boshqarmasi ruxsati bilan ishlatish tavsiya etiladi.
Oshxona anjomlari (idish-tovoq, o‘rash materiallari) ovqat
mahsulotlariga ko‘proq og‘ir metallarning tuzlari (qo‘rg‘oshin,
margimush, mis, rux) va har xil organik moddalar tushishi
mumkin. Ular oziq-ovqat mahsulotlariga texnologik uskunalar,
idishlardan tushishi, shuningdek, yanglishib ishlatib qo‘yil-
ganda tushishi mumkin. Qo‘rg‘oshindan zaharlanish ancha ko‘p
uchraydi.
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish.
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish.
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish.
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish.
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish. Har xil qiyomlar, marinadlar,
tuzlangan mahsulotlar, mevalar va boshqalarni ichi qo‘r-
g‘oshinlangan idishlarda uzoq muddat saqlash natijasida
qo‘rg‘oshindan zaharlanish kelib chiqadi. Qo‘rg‘oshin orga-
nizmga oz miqdorda tushsa ham, unda saqlanib qolish xusu-
siyatiga ega, u suyaklarda to‘planadi. To‘planish davri deyarli
beziyon o‘tadi. Biroq, ayrim hollarda (charchash, och qolish,
spirtli ichimliklarni ichish, kislotalar ichib qo‘yishda, yuqumli
kasalliklar bilan og‘rishda) qo‘rg‘oshin tuzlari erib, qonga
o‘tadi va zaharli ta’sir ko‘rsatadi.
Qo‘rg‘oshin organizmga 0,2—0,25 mg dan ortiq miqdorda
tushganda surunkali kasalliklar ro‘y berishi mumkin. Surunkali
zaharlanish umuman behollik, ko‘ngil aynish va revmatizm-
dagi singari og‘riqli kechib, teri ko‘kimtir kulrang tusda bo‘ladi.
Tishlar orasidagi qoldiq ovqat tarkibidagi oqsillarning chi-
rishidan oltingugurt vodorodi hosil bo‘ladi va milklardagi
qo‘rg‘oshin bilan birikib qo‘rg‘oshin sulfidiga aylanadi.
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish kamqonlik, vaqti-vaqti bilan
ichning buzilib turishi va qorinda qattiq og‘riq paydo bo‘lishi
(qo‘rg‘oshin sanchig‘i) bilan kechadi. Qo‘rg‘oshindan surunkali
zaharlanishning o‘ziga xos belgilari terining kulrang tusga kiri-
shi—qo‘rg‘oshin tusi paydo bo‘lishidir. Qo‘rg‘oshindan zahar-
lanishda parezlar, falajlar va talvasa kabi holatlar ro‘y beradi.
Mahsulotlardagi qo‘rg‘oshinning asosiy manbayi qalaylan-
gan, sirlangan idish-tovoqlar hisoblanadi. Qo‘rg‘oshin siri (gla-
zur) qo‘rg‘oshin oksidining silikat kislota bilan qotishmasidan
iborat.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

167
U kulolchilikda sopol idishlarga qoplanadi. Bunda qo‘rg‘o-
shin silikat kislota bilan to‘la birikmaydi va keyin osongina oziq-
ovqat mahsulotlariga o‘tadi.
Bunday sirni yakka hunarmandchilikda ishlatish, ko‘pincha,
qo‘rg‘oshindan zaharlanishga sabab bo‘ladi. Hozirgi vaqtda,
amaldagi sanitariya qonunchiligiga ko‘ra, hamma kulolchilikda
eng kam miqdorda (40—60% o‘rniga 12%) qo‘rg‘oshin saqla-
gan „fritirlangan“ sir qo‘llash lozim. Bundan tashqari, tay-
yor sopol idishlar qo‘rg‘oshin ajratishiga sinovdan o‘tkazila-
di, bunda sinalayotgan idish 4 foizli sirka kislota eritmasida 30
daqiqa mobaynida qaynatilganda eritmaga qo‘rg‘oshin chiqmas-
ligi kerak.
Qo‘rg‘oshindan zaharlanishning oldini olishda qalay sifati
ustidan nazorat qilish katta ahamiyatga ega. Idish sirtidagi sir
qo‘rg‘oshin bilan qalay qotishmasidan iborat bo‘lib, u oziq-
ovqatlar uchun ishlatiladigan tunuka va mis idishlarga (plitaga
qo‘yiladigan qog‘ozlar, bochkachalar) qoplash, shuningdek,
texnologik uskunalar qismlarini zanglashdan saqlash maqsad-
ida qo‘llaniladi. Idishlarning ichki yuzasini sirlash uchun
qo‘llaniladigan qalayda qo‘rg‘oshin miqdori sanitariya me’yorlari
bo‘yicha bir foizdan oshmasligi kerak. Idishning tashqi chok-
larini kavsharlash uchun qalaydagi qo‘rg‘oshin miqdori 10%
dan ziyod bo‘lmasligi shart.
Margimush (mishyak)dan zaharlanish.
Margimush (mishyak)dan zaharlanish.
Margimush (mishyak)dan zaharlanish.
Margimush (mishyak)dan zaharlanish.
Margimush (mishyak)dan zaharlanish. Margimushning 0,15 g
mi o‘limga olib keladigan doza hisoblanadi. Kamroq miqdori su-
runkali zaharlanishni keltirib chiqaradi. Aksari odamlar tarki-
bida margimush saqlagan zaharli kimyoviy birikmalar bilan
ishlov berilgan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini iste’mol qilganda
zaharlanadilar. Sabzavotlar, mevalar va danaklar, mevalardagi
zaharli kimyoviy moddalarning qoldiqlari yetarlicha tozalanma-
ganda organizmga tushishi mumkin. Ilgari margimushli birik-
malarni saqlash uchun foydalanilgan idishlardagi oziq-ovqat-
lar iste’mol qilinganda, margimush o‘rniga yanglishib ishqor,
kraxmal ishlatganda, shuningdek, zaharlangan urug‘lik, g‘alla-
ning unini iste’mol qilganda zaharlanish ro‘y bergan hollar
ma’lum.
Zaharlanishning klinik belgilari ketma-ket qusish, to‘sh
ostida kuchli og‘riq paydo bo‘lishi va ko‘p marta suvdek ich
ketishi bilan belgilanadi. Margimushdan zaharlanishda axlat
guruch shillig‘iga o‘xshaydi. Ko‘p ich ketishi va qusish nati-
jasida organizm suvsizlanadi, bu chiqariladigan siydik miqdori-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

168
ning kamayishi, talvasaga tushish, sianoz bilan yuzaga chiqadi.
Margimushdan zaharlanish, ko‘pincha, o‘lim bilan tugaydi.
Margimushdan zaharlanishning oldini olish quyidagilardan
iborat:
1. Tarkibida margimush tutgan birikmalar bilan dorilangan
g‘allani va zaharli kimyoviy moddalarni alohida saqlash hamda
qattiq nazorat qilish.
2. O‘simliklar, danakli meva daraxtlari va boshqalarga o‘z
vaqtida ishlov berilsa, meva pishishiga yaqin zaharli ximikat
to‘liq parchalanadi. Sabzavotlar, mevalar va danakli mevalarni
ovqatga ishlatishdan oldin yaxshilab yuvish kerak.
Mis va ruxdan zaharlanish.
Mis va ruxdan zaharlanish.
Mis va ruxdan zaharlanish.
Mis va ruxdan zaharlanish.
Mis va ruxdan zaharlanish. Asosan zaharlanishlar mis yoki
rux bilan qoplangan metalli idishlarda saqlangan oziq-ovqat
mahsulotlarini yoki taomlarni (ayniqsa, nordon taomlar)
iste’mol qilish natijasida ro‘y beradi. Qayd etilgan metallarning
tuzlari me’da shilliq pardasiga qitiqlovchi va kuydiruvchi ta’sir
ko‘rsatadi, shunga ko‘ra zaharlanish bir marta reflektor qusish
bilan yuzaga keladi. Ba’zan ich ketishi mumkin. Mis va rux tuz-
lari organizmga ro‘y-rost umumiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Zaharli
moddalar qusuq va axlat bilan chiqib ketadi va bemor birinchi
sutkadayoq sog‘aya boshlaydi.
Zaharlanishdan saqlanish uchun oziq-ovqat mahsulotlari
va tayyor taomlar saqlanishini nazorat qilish kerak. Rux qop-
langan idishlardan sochiluvchan oziq mahsulotlari (un, yor-
malar, shakar, tuz va b.) va ichimlik suvi saqlashgagina foy-
dalaniladi.
Mis idish-tovoqlar va moslamalar o‘z vaqtida sir bilan qo-
planishi kerak. Sirlanmagan idishlar oziq-ovqat sanoatining
ayrim korxonalarida (qandolat, konserva sanoati) oksidlardan
o‘z vaqtida yaxshilab tozalab (yaltiroq bo‘lguncha) ishlatishga
ruxsat etiladi.
Polimer materiallari (plastmassalar).
Polimer materiallari (plastmassalar).
Polimer materiallari (plastmassalar).
Polimer materiallari (plastmassalar).
Polimer materiallari (plastmassalar). Oziq-ovqat sanoatida
umumiy ovqatlanish va savdo korxonalarida idishlar, har xil
buyum va narsalar, mashinalarning qismlari, termostatlar,
sovitgichlar va boshqalarda polimerlardan keng foydalaniladi.
Plastmassaning ham foydali, ham zararli tomoni bor. Ta’sir
qiladigan birikma plastmassa emas, balki unga qo‘shiladigan
qo‘shimchalar (stabilizatorlar, antioksidantlar, plastifikatorlar,
bo‘yoqlar) polimerizatsiyalanmagan monomerlar hisoblanadi.
Polimerlar organik birikmalarning ovqat mahsulotiga
o‘tishidan saqlash uchun bunday birikmalardan tayyorlangan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

169
idishlar hamda o‘rash matolarini qo‘llashda gigiyenik tadbir-
larga to‘la rioya qilish lozim. Masalan, o‘simlik moyini suvga
mo‘ljallangan plastmassa idishda saqlash mumkin emas.
OVQATDAN ZAHARLANISHDAN SAQLANISH ASOSLARI
OVQATDAN ZAHARLANISHDAN SAQLANISH ASOSLARI
OVQATDAN ZAHARLANISHDAN SAQLANISH ASOSLARI
OVQATDAN ZAHARLANISHDAN SAQLANISH ASOSLARI
OVQATDAN ZAHARLANISHDAN SAQLANISH ASOSLARI
Ovqatdan zaharlanishning asosiy tadbirlari quyidagilardan
iborat.
1. Kasal chiqaruvchi manbani chetlatish.
2. Ovqat mahsulotlaridagi zaharlanish jarayonini to‘xtatish.
3. Ovqat mahsulotlarining mikroblar ishtirokida zararlanib
qolishiga yo‘l qo‘ymaslik.
4. Zararlanib qolgan ovqat mahsulotlarini epidemiologik ji-
hatdan xavfli bo‘lgan mikroblardan xoli qilish.
Zararlanishning oldini olish uchun oziq-ovqat mahsulot-
larini tayyorlash davrida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatar-
li omillarga yo‘l qo‘ymaslik talab qilinadi.
Oziq-ovqat mahsulotlarining mikroblar bilan zaharlanib
qolishida eng xatarli manba—hayvon (sigir, qo‘y, echki,
cho‘chqa, uy parrandalari) mahsulotlari hisoblanadi. Bunday
hollarda asosiy mas’uliyat veterinariya va sanitariya xodimlariga
yuklanadi. Mollarni so‘yishdan oldin veterinariya va sanitariya
nazoratidan o‘tkaziladi. Tayyorlashning hamma bosqichlarida
sanitariya-gigiyena va veterinariya tadbirlari joriy etilgan bo‘lishi
kerak. Mahsulot mikroblar bilan ifloslanib qolgan taqdirda ve-
terinar xodimlar tegishli choralarni ko‘rishlari shart. Hayvonni
uyda so‘yish ma’n qilinadi. So‘yish zarur bo‘lgan taqdirda ham
uni veterinariya nazorati hamda bakteriologik tekshiruvlardan
o‘tkazilishi kerak.
Kasal hayvonlar va parrandalar go‘shtini ishlatishdan oldin
nazorat qilish ham veterinariya-sanitariya xodimlari zimmasiga
yuklanadi. Tayyorlangan masalliqni sifati yomon deb gumon
qilinganda uni kimyoviy analiz va bakteriologik tekshiruvdan
o‘tkazish uchun laboratoriyaga yuboriladi. Masalliqlarni saqlash-
da, pishirishda sanitariya-gigiyena qoidalariga qat’iy amal qilish
ovqatlanishni tashkil etishning asosiy shartlaridan hisoblanadi.
Ovqatdan zaharlanishning oldini olishda tez buziladigan
masalliqlarni saqlash va ishlatish muddatlariga rioya qilish ham
muhim ahamiyatga ega.
Yuqumli kasal tarqatuvchi manba odam bo‘lgani uchun ular
orasida tibbiyot ko‘rigi o‘tkazish kerak.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

170
Ovqatdan zaharlanishning sabablarini aniqlash va oldini
olish uchun har bir zaharlanish hodisasi albatta tekshirib
chiqilishi va sanitariya-epidemiologiya xizmati muassasalari to-
monidan hisobga olinishi shart.
Mikrobsiz ovqatdan zaharlanishdan saqlanish, asosan, oziq-
ovqat mahsulotlariga zaharli birikmalarning tushishini bartaraf
qilishga bog‘liq.
O‘zbekiston Respublikasi Bosh Davlat sanitariya shifokori
tomonidan 1996-yil 26-avgust kuni „Pestitsidlarni toksikligi
va xavfliligiga ko‘ra, gigiyenik klassifikatsiyasi bo‘yicha sanita-
riya me’yori va gigiyenik normativlari“ tasdiqlandi. Mazkur hujjat
inson hayotiga xavf soluvchi yangi pestitsidlarni qo‘llashga ruxsat
bermaslik, atrof-muhitni, suv, havo, tuproqni muhofaza qilish-
ga qaratilgan.
„Ovqatlanish gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
„Ovqatlanish gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
„Ovqatlanish gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
„Ovqatlanish gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
„Ovqatlanish gigiyenasi“ bo‘limiga doir amaliy
mashg‘ulotlar
mashg‘ulotlar
mashg‘ulotlar
mashg‘ulotlar
mashg‘ulotlar
Oziq-ovqat mahsulotlarining jadvaldagi kimyoviy tarkibi
Oziq-ovqat mahsulotlarining jadvaldagi kimyoviy tarkibi
Oziq-ovqat mahsulotlarining jadvaldagi kimyoviy tarkibi
Oziq-ovqat mahsulotlarining jadvaldagi kimyoviy tarkibi
Oziq-ovqat mahsulotlarining jadvaldagi kimyoviy tarkibi
va kalloriyasiga qarab ovqat xillarining nisbatini tuzish
va kalloriyasiga qarab ovqat xillarining nisbatini tuzish
va kalloriyasiga qarab ovqat xillarining nisbatini tuzish
va kalloriyasiga qarab ovqat xillarining nisbatini tuzish
va kalloriyasiga qarab ovqat xillarining nisbatini tuzish
Oziq-ovqat ratsionining kalloriyaliligi va to‘yimliligi „taom-
noma“ ma’lumotlari bo‘yicha butun sutka yoki nonushta, tush-
lik va kechki ovqat uchun alohida-alohida hisoblanadi. Hisob-
lashda „Oziq-ovqat mahsulotlari to‘yimlilik qiymatining hisob
jadvali“dan foydalanish birmuncha to‘g‘ri bo‘ladi.
Aytaylik, bir odamga nonushtaga jaydari undan yopilgan 200 g
javdar non va 250 g sut berilgan. Jaydari undan qolipga solib
yopilgan 100 g javdar nondan o‘rtacha 4,69 g oqsil o‘zlashtirilishini
jadvaldan topamiz. Bu sonni 100 ga bo‘lib, 1 g nondan qancha
oqsil o‘zlashtirilishini bilib olamiz, uni 200 ga ko‘paytirsak, 200 g
nondan o‘zlashtiriladigan oqsil miqdori kelib chiqadi
(4,69:100
×
200=9,38 g oqsil). Nondagi boshqa oziq moddalarini ham
shunga o‘xshash hisoblab chiqamiz, so‘ngra 250 g suvda
o‘zlashtiriladigan to‘yimli moddalarni hisoblaymiz. Hammasini jam-
lab, nonushta paytida o‘zlashtiriladigan oziq moddalarining miq-
dori va kalloriyaliligini topamiz. Tushlik va kechki ovqat uchun ham
xuddi shu tartibda hisob qilinadi, barcha natijalarni qo‘shib sutkalik
ratsionning kalloriyaliligi va oziq moddalar tarkibi topiladi. Sut-
kalik kalloriyalilikni bilib olib, kalloriyalilikni alohida-alohida vaqt-
da yeyiladigan ovqatga taqsimlab chiqarish (foizlarda) mumkin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

171
m
o
a
Tr
al
t
ol
us
h
a
M-
n
al
a
z
o
T
n
a
g
a
m
g
,
as
s
a
m
)
ot
t
ur
b(
ir
o
d
qi
m
r
al
a
d
d
o
m
n
a
gi
d
al
ir
it
hs
al
z‘
O
)
g(
r
al
li
s
q
O)
g(
r
al
‘
g
o
y)
g(
r
al
d
o
v
el
g
u)
g(
i
gil
il
a
yi
r
oll
a
k)
g
m(
yi
sl
a
k)
g
m(
ri
m
et
at
hs
u
n
o
N
n
o
n
t
us
n
al
i
b
-
n
u
ir
a
d
y
a
J
l
o
q
n
a
dp
ia
g
-l
i
p
o
y
bi
l
os
r
a
d
v
aj
n
a
g
n
o
n
0
0
2
t
u
S0
5
2
i
m
aJ0
5
43
5,
7
18
2,
0
14
,
0
91
,
4
3
55
,
1
4
37
5,
4
Nonushtaga yana boshqa taom yoki mahsulotlar qo‘shib, non miqdori kamaytiriladi, shundagina u to‘laqonli hisob-
lanadi.
Masalan:
N
on
—
125 gr.
Sut
—
200 ml.
Tuxum
—
1 ta
Sariyog‘
—
25 gr.
Shakar
—
20 gr. va hokazo.
Oziq-ovqat ratsioni kalloriyaliligi va to‘yimlilik qimmatini taomnoma va jadvallarOziq-ovqat ratsioni kalloriyaliligi va to‘yimlilik qimmatini taomnoma va jadvallarOziq-ovqat ratsioni kalloriyaliligi va to‘yimlilik qimmatini taomnoma va jadvallarOziq-ovqat ratsioni kalloriyaliligi va to‘yimlilik qimmatini taomnoma va jadvallarOziq-ovqat ratsioni kalloriyaliligi va to‘yimlilik qimmatini taomnoma va jadvallar
yordamida hisoblashga misolyordamida hisoblashga misolyordamida hisoblashga misolyordamida hisoblashga misolyordamida hisoblashga misol
4,
69
200
100
9,
38


3,
26
250
10
0
,1
5


8
0,
74
200
100
,4
8


1
39,
2
20
0
10
0
,4


78
18
6,
8
200
100
,6


373
27
20
0
10
0


54
2
,1
200
100


42
,
3,
52
250
100
,8


8
4,
41
2
50
100
,0


11
64,
2
250
100
,5


16
0
115
250
10
0
,5


287
0,
1
5
250
10
0
,3
7


0
11-
jadval (a)
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

172
11-
jadval (b)
m
o
a
Tr
al
t
ol
us
h
a
M-
n
al
a
z
o
T
n
a
g
a
m
g
,
as
s
a
m
)
ot
t
ur
b(
%
,
R
A
L
N
I
M
A
T
I
V
)
g
m(
r
of
s
ofA
-
or
a
k
ni
t
B
1
B
2
CP
P
at
hs
u
n
o
N
n
al
i
b
t
us
-
n
u
ir
a
d
y
aJ
l
o
q
n
a
dp
ia
g
-l
i
p
o
y
bi
l
os
r
a
d
v
aj
n
a
g
n
o
n
0
0
2q
‘
o
yq
‘
o
yq
‘
o
y
t
u
S0
5
2
q‘
o
y
i
m
aJ0
5
45
,
7
7
55
2,
15
2
4,
04
6,
25
,
25
1,
3
180
200
100
360


0,
15
2
00
100
3


0,
0,
0
7
20
0
10
0


01
4
,
0,
7
200
100


14
,
87
25
0
10
0


21
7
5,
0,
5
250
100


12
5
,
0,
0
5
250
100


11
2
5
,
1,
0
25
0
100


25
,
1,
0
25
0
100


25
,
0,
7
250
100


17
5
,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

173
Aytaylik, sutkalik 3200 kkalni, shundan nonushta 800,
tushlik 1800, kechki ovqat 600 kkalni tashkil etadi. U holda
sutkalik kalloraj nonushtaga:
800 100
3200
25%;


tushlikka 
1800 100
3200
56%;


kechki ovqatga 
600 100
3200
19%


to‘g‘ri keladi.
Taomlarning turlicha bo‘lishiga ahamiyat beriladi (bir xil
taom haftada 1—2 marta berilishi mumkin). Kunlik ratsiondagi
kaloriyasi baholanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ertalabki nonushta
20—25%, tushlik ovqat 35—40%, kechki tushlik ovqat 10%,
kechki ovqat 20—25% ni tashkil qilishi shart.
Darsning oxirida ovqatning to‘liq bahosiga xulosa beriladi.
Talabalar taomnomada ko‘rsatilgan ovqat mahsulotlarining
kimyoviy tarkibini va kaloriyasini hisoblab chiqadilar va olin-
gan ma’lumotlarga qarab xulosa chiqaradilar.
Oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi C
Oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi C
Oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi C
Oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi C
Oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi C
vitamini miqdorini aniqlash
vitamini miqdorini aniqlash
vitamini miqdorini aniqlash
vitamini miqdorini aniqlash
vitamini miqdorini aniqlash
Ovqat mahsulotlarini C vitamini bilan boyitish.
Ovqat mahsulotlarini C vitamini bilan boyitish.
Ovqat mahsulotlarini C vitamini bilan boyitish.
Ovqat mahsulotlarini C vitamini bilan boyitish.
Ovqat mahsulotlarini C vitamini bilan boyitish. C vitamini
iste’mol qilinadigan ovqat mahsulotlarida yetishmasligining ol-
dini olish maqsadida ovqat mahsulotlari tayyorlashda gigiyena
tadbirlariga rioya qilish zarur. Bundan tashqari, C vitamini
yetishmasligining oldini olish uchun oziq-ovqat mahsulotlarini
C vitamini bilan boyitish maqsadida bolalar muassasalari, bola-
lar uyi, kasalxonalar, tug‘ruqxonalar, qariyalar uyi, parhez
oshxonalarida askorbat kilotasi ovqatga (yil bo‘yi) qo‘shib be-
rilishi kerak.
Maktablar, o‘quvchilar oromgohlari, korxona oshxonalari,
oliy o‘quv yurtlarida ovqatlarning C vitamini bilan to‘la ta’min-
lanishi, sog‘liqni saqlash tashkiloti tomonidan nazorat qilinadi.
Iste’mol qilishga tavsiya qilingan ovqatlar tarkibidagi C vi-
tamini miqdori har oyda bir marta laboratoriyada tahlil orqali
aniqlab turiladi va natijalari daftarga yozib boriladi. Taom
tarkibidagi C vitaminini aniqlash uchun xo‘randalarga berilayo-
tgan ovqatdan namuna olinadi. Namuna olingandan boshlab,
tahlil qilguncha bo‘lgan vaqt 1—1,5 soatdan oshmasligi kerak.
Oziq-ovqat mahsulotlaridagi C vitaminini aniqlash usuli askor-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

174
bat kislota (AK) va indikator 2,6—dixlorfenolindofenol (Til-
mans reaktivi) orasida boradigan oksidlanish-qaytarilish reak-
siyasiga asoslangan.
AK reduksiya xossasiga ega, vodorodning 2 atomini oson
berib, degidroaskorbat kislotasigacha oksidlanadi. Tilmans reaktivi
qaytariladi. Tilmans reaktivi ishqoriy va neytral muhitda ko‘k
tusga, kislotali muhitda esa qizil tusga kiradi.
Askorbat kislotasining qaytarilishi natijasida indikator rangsiz
leykoforma tusiga kiradi.
C vitaminini aniqlash uchun tekshirilayotgan eritma kislo-
tali muhitda reaktiv bilan och pushti rangga kirguncha titrla-
nadi.
Tayyor taomdagi askorbat kislota (AK) miqdorini aniqlash.
Tayyor taomdagi askorbat kislota (AK) miqdorini aniqlash.
Tayyor taomdagi askorbat kislota (AK) miqdorini aniqlash.
Tayyor taomdagi askorbat kislota (AK) miqdorini aniqlash.
Tayyor taomdagi askorbat kislota (AK) miqdorini aniqlash.
M a s h g ‘ u l o t n i n g t a ’ m i n l a n i s h i . Birinchi va
ikkinchi taomdan namuna, shtativlar, 50—100 mg hajmli kol-
balar, voronkalar, texnik tarozilar, mikroburetkalar, 25 va 10
ml li pipetkalar, chinni hovoncha, 250—500 ml hajmli kim-
yoviy stakanlar (50 ml li silindrlar, shisha tayoqcha, suzgich)
filtrlar (paxta, doka).
Taomning suyuq qismidan 1–10 ml namuna olib, oldin-
dan 1 ml 2 %li xlorid kislota distillangan suv solingan kol-
baga solinadi. Kolbadagi umumiy titrlovchi eritmaning hajmi
15 ml bo‘lishi kerak. Eritma Tilmans reaktivi bilan och pushti
rangga kirguncha titrlanadi. Bir vaqtning o‘zida ikkita titrlash
olib boriladi. Taomning quyuq qismini hovonchada ezib, un-
dan 20—50 gr olib qaytadan eziladi. 2%li xlorid kislotadan
uch barobar ko‘p qo‘shiladi, aralashtiriladi va 10 daqiqa shu
holda qoldiriladi. 10 daqiqadan so‘ng 4 qavatli doka yoki pax-
tadan o‘tkazib, quruq kolbaga solinadi. Toza kolbaga suzgich-
dan o‘tkazilgan 10 ml birikmadan olib, unga 15 ml bo‘lguncha
distillangan suv quyiladi va Tilmans reaktivi bilan och pushti
rangga kirguncha titrlanadi.
Hisoblash taomning quyuq va suyuq qismi uchun alohida
olib boriladi.
,




