O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

У
K N
p a
x
0, 88 100
bu yerda: 
x — „AK“ ning mg % lardagi miqdori, Ó — 0,001
eritmali Tilmans reaktivining titrlash uchun ketgan miqdori,
K — Tilmans reaktivi uchun to‘g‘rilovchi 0,088—1 ml 0,0001
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

175
Tilmans reaktivligiga to‘g‘ri keluvchi AK ning mg lardagi miq-
dori, 
N — quruq qismga solingan eritmaning miqdori, 100—
AK ning % lardagi ifodasi, 
a — titrlash uchun suzgichdan
o‘tkazilgan birikma miqdori, 
p — taom quyuq qismining
og‘irligi, grammlarda.
Masalan, taom og‘irligi — 500 ml;
suyuq qismi — 300 mg;
quyuq qismi — 200 mg;
a) suyuq qismi (3 ml) ni titrlash uchun 1,1 mg ketgan
bo‘lsa, Tilmans reaktiviga to‘g‘rilash 0,93 ga teng; suyuq qis-
midagi „AK“ ning miqdori:
x=1,1 
⋅
0,088 
⋅
100 = 3,15 mg %,
taomning suyuq qismida:
3,5
100 g
x
300 g
x


3,15 300
100
9,45 ì ã 

„AK“ bor;
b) taomning 20 g suyuq qismiga 60 ml 2% li xlorid kislota
eritmasi qo‘shiladi. 10 ml suzgichdan o‘tkazilgan birikmani ti-
trlash uchun 1,2 ml reaktiv ketgan.
Taom suyuq qismining „AK“ miqdori:
x





1,2 0,98 100 60
20 10000
,1 ì ã%

1
.
3,1
100 g
x
200 g
x


3,1 200
100
6,2

„AK“ bor.
Taomning quyuq qismida 6,2 mg „AK“ mavjud.
Uchinchi taomda „AK“ miqdorini aniqlash birinchi taom-
dagidek olib boriladi.
Ovqatlanish bo‘limining tuzilishi va jihozlanishi.
Ovqatlanish bo‘limining tuzilishi va jihozlanishi.
Ovqatlanish bo‘limining tuzilishi va jihozlanishi.
Ovqatlanish bo‘limining tuzilishi va jihozlanishi.
Ovqatlanish bo‘limining tuzilishi va jihozlanishi. Bolalar mu-
assasalarining ovqatlanish bloklarini sanitariya-gigiyenik nuq-
tayi nazardan tekshirishda, ularni maxsus xonalar va jihozlar
bilan ta’minlanishiga e’tibor beriladi. Maktabgacha bolalar mu-
assasalari uchun quyidagi ovqatlanish bo‘limining xona sathi
va tarkibi qabul qilingan (SNiPP-64-80, 12-jadval).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

176
12- jadval.
Ovqatlanish blokida qabul qilingan xona sathi (m
Ovqatlanish blokida qabul qilingan xona sathi (m
Ovqatlanish blokida qabul qilingan xona sathi (m
Ovqatlanish blokida qabul qilingan xona sathi (m
Ovqatlanish blokida qabul qilingan xona sathi (m
22222
) va tarkibi
) va tarkibi
) va tarkibi
) va tarkibi
) va tarkibi
(SNiPP-64-80)
(SNiPP-64-80)
(SNiPP-64-80)
(SNiPP-64-80)
(SNiPP-64-80)
R
A
L
A
N
O
X
i
n
o
s
r
a
l
y
o
j
n
a
g
n
a
l
l
a
j
l
‘
o
m
a
g
h
s
i
r
i
t
‘
O
a
h
c
a
g
0
5
a
h
c
a
g
5
4
1
a
h
c
a
g
0
4
2
a
h
c
a
g
0
4
3
2
—
1
6
—
4
0
1
—
8
4
1
—
2
1
2
3
4
5
a
d
m
a
h
n
a
g
i
d
a
l
i
r
i
h
s
i
p
t
a
q
v
O
.
1
a
n
o
x
n
a
g
i
d
a
l
i
t
a
q
r
a
t
i
n
u
5
1
3
2
8
2
0
3
-
r
o
y
y
a
t
i
t
o
l
u
s
h
a
m
t
a
q
v
O
.
2
a
n
o
x
n
a
g
i
d
a
n
a
l
6
8
2
1
4
1
-
a
l
i
v
u
y
i
r
a
l
h
s
i
d
i
a
n
o
x
h
s
O
.
3
a
n
o
x
n
a
g
i
d
4
4
5
6
i
r
a
l
t
o
l
u
s
h
a
m
t
a
q
v
o
q
u
r
u
Q
.
4
a
n
o
x
n
a
g
i
d
a
n
a
l
q
a
s
7
8
1
1
6
n
a
g
i
d
a
n
a
l
q
a
s
r
a
l
t
o
v
a
z
b
a
S
.
5
a
n
o
x
4
4
5
8
a
n
o
x
n
a
g
i
d
a
l
i
r
i
h
s
i
p
t
a
q
v
O
.
6
-
4
5
6
Oshxona va tayyorlov xonalaridagi stollar zanglamaydigan
po‘lat yoki duraluminiy bilan qoplangan, sathlari silliq bo‘lishi
kerak.
Yuzasi ruhli tunuka bilan qoplangan stollardan faqat go‘sht va
baliq mahsulotlarini qayta ishlashda foydalaniladi.
Xamir va sabzavotlar uchun ustki qatlami silliq bo‘lgan,
yog‘och qopqoq bilan yopiladigan stollar ishlatiladi. Xom va pish-
gan oziq-ovqat mahsulotlariga alohida belgilangan taxtachalar
ajratib qo‘yiladi (Masalan, XG—xom go‘sht, PG—pishgan
go‘sht, XB—xom baliq, PB—pishgan baliq, XS—xom sabza-
votlar, N—non, Y-yog‘ va boshqalar). Xom va pishgan go‘shtlarni
maydalash uchun alohida belgilangan go‘shtmaydalagich bo‘lishi
kerak.
Oshxonalarni sanitariya jihatidan tekshirish
Oshxonalarni sanitariya jihatidan tekshirish
Oshxonalarni sanitariya jihatidan tekshirish
Oshxonalarni sanitariya jihatidan tekshirish
Oshxonalarni sanitariya jihatidan tekshirish
Oshxonalarni sanitariya jihatidan texnologik jarayon davomida
tekshirgan maqsadga muvofiqdir, bunda quyidagi keltirilgan kar-
tadan foydalaniladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

177
Tekshirish kartasi
Tekshirish kartasi
Tekshirish kartasi
Tekshirish kartasi
Tekshirish kartasi
1.
1.
1.
1.
1. Pasport ma’lumotlari.
Pasport ma’lumotlari.
Pasport ma’lumotlari.
Pasport ma’lumotlari.
Pasport ma’lumotlari. Oshxonaning joylashgan o‘rni va nomi.
Ovqatlanuvchilar kontingenti, oshxonadagi o‘tiriladigan o‘rinlar
soni, necha kishiga ovqat bera olish mumkinligi (shuningdek, as-
lida), beriladigan ovqatlar xili.
2.
2.
2.
2.
2. Oshxona binosi va hovlisining sahni.
Oshxona binosi va hovlisining sahni.
Oshxona binosi va hovlisining sahni.
Oshxona binosi va hovlisining sahni.
Oshxona binosi va hovlisining sahni. Maxsus qurilgan bi-
noga yoki oshxonaga moslashtirilgan imoratga joylashtirilgan; bino-
ning (nimaga mo‘ljallangan) bir qismini egallagan; oshxona yoni-
dagi obyektlar sanab o‘tiladi: hovlining maydoni, uning joylashi-
shi, sanitariya ahvoli, hovlida joylashgan obyektlar (saroylar, axlat
tashlanadigan joylar, hovlidagi hojatxona, sabzavot saqlanadigan
joy, muz turadigan o‘ra va boshqalar) hamda ular bilan oshxona
o‘rtasidagi masofa, agar muz turadigan o‘ra bo‘lsa, uning qurili-
shi (muz tagiga qo‘yiladimi yoki yon tomonlarigami), oziq-ovqat
mahsulotlarini saqlash usullari (osib qo‘yib, idishda, atrofiga muz
qo‘yib), havo temperaturasi (yoz vaqtida) aytib o‘tiladi va qisqacha
ta’rif beriladi. Transport vositalari va ularning sanitariya ahvoli hamda
asralishi.
3.
3.
3.
3.
3. Oshxonani rejalashtirish. 
Oshxonani rejalashtirish. 
Oshxonani rejalashtirish. 
Oshxonani rejalashtirish. 
Oshxonani rejalashtirish. Xonalar soni, ularning har biri-
da qilinadigan ish (xonaning maydoni, balandligi), texnologik jara-
yonning ketma-ketligi hamda derazalarning joylashishi nuqtayi
nazaridan to‘g‘ri joylashtirilishi, ishlab chiqarish va savdo qilish
qismlarining o‘zaro joylashishi.
4.
4.
4.
4.
4. Ma’muriy-maishiy xonalari
Ma’muriy-maishiy xonalari
Ma’muriy-maishiy xonalari
Ma’muriy-maishiy xonalari
Ma’muriy-maishiy xonalari (idora, garderob, dush xona,
xodimlar uchun sanitariya uzeli, xodimlar dam oladigan va ovqat-
lanadigan xona). Katta-kichikligi talabga javob beradimi, ularning
sanitariya holati, sanitariya uzelining yuz-qo‘l yuviladigan xona-
sida sovun, sochiq va dezinfeksiyalovchi eritma bor-yo‘qligi.
5.
5.
5.
5.
5. Omborxonalar.
Omborxonalar.
Omborxonalar.
Omborxonalar.
Omborxonalar. Omborxonalar soni, maydoni, jihozlari,
sovitgich bor-yo‘qligi, temperatura rejimi va tez buziladigan mah-
sulotlarning saqlanish muddati; quruq mahsulotlar, tez buzila-
digan mahsulotlar, sabzavotlarning alohida-alohida saqlanishi,
idishlarning ahvoli va ularni tozalab yuvib turilishi, kemiruvchi-
lar va pashshalar bor-yo‘qligi, sanitariya ahvoli.
6.
6.
6.
6.
6. Ishlab chiqarish xonalari. 
Ishlab chiqarish xonalari. 
Ishlab chiqarish xonalari. 
Ishlab chiqarish xonalari. 
Ishlab chiqarish xonalari. Omborlardan mahsulotlarning
kelib tushishi (bir sutkaga yoki har bir ovqatga alohida-alohida,
ketma-ketlikka rioya qilinishi, xom va tayyor mahsulotlarni ket-
ma-ket almashtirib olinmasligi).
Tayyorlash xonalari.
Tayyorlash xonalari.
Tayyorlash xonalari.
Tayyorlash xonalari.
Tayyorlash xonalari. Soni va vazifasi (go‘sht-baliq sexi, sabza-
votxona); jihozlari, go‘shtga birlamchi ishlov berish texnologi-
12 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

178
yasi (tushirish, yaxdan tushirish, yuvish, chopish, tuzini yu-
vish, qiyma tayyorlash va saqlash) hamda stollar, kundalar,
go‘shtni qiyma qiladigan asboblar, mahsulotlar bo‘linadigan tax-
talar, pichoqlar, baliqlarga birlamchi ishlov berish texnologiyasi
(yaxdan tushirish, tozalash, ichak-chavog‘ini olish, yuvish, tuzini
yuvish) hamda qo‘llaniladigan jihozlarning sanitariya holati,
oshko‘k va sabzavotlarga ishlov berish (saralash, yuvish, tozalan-
gan sabzavotlarni saqlash, shu jumladan, suvda saqlash muddati).
Tayyorlash xonasi bitta bo‘lsa, go‘sht, baliq va sabzavotlarga alohi-
da-alohida ishlov berish jihozlari, belgilab qo‘yilgan stollar, mah-
sulotlar bo‘linadigan taxtalar va pichoqlar yetarlichami?
Sovuq sex; sovushi bor-yo‘qligi, temperatura rejimi, sanita-
riya holati, vinegret, salat, studen va boshqa ovqatlar tayyorlash
texnologiyasi. Sovuq sex bo‘lmasa, yuqorida sanab o‘tilgan taom-
lar qayerda va qanday tayyorlanadi hamda saqlanadi.
Ovqat pishiriladigan xona, ovqat tarqatiladigan xona, jihozi va
inventari: plita (duxovka shkafi, zont, isitish usullari bor-yo‘qligi),
qozonlar (isitish usuli, material, oqartirish, shunday idishdagi
qalay miqdori), kastrulkalar, stollar, mahsulot bo‘linadigan tax-
talar va ularga qo‘yilgan belgi, umivalnik, ventilatsiya va boshqalar;
jihozlarning yetarliligi, mahsulotlarni termik ishlash rejimi; issiq
ovqatning suzib berilayotgan vaqtdagi temperaturasi.
C vitaminining saqlanib qolishi nuqtayi nazaridan sabzavot-
larni ovqatga ishlatishga tayyorlash. Tayyor oziq-ovqatni saqlash
va uni sotish muddati. Oshxona idish-tovoqlari yuviladigan xona,
joylashgan yeri, jihozi, yuvish usuli. Xonanig sanitariya holati,
pashsha, kemiruvchi, suvaraklar bor-yo‘qligi.
Oshxona idish-tovoqlari yuviladigan xona; birin-ketinlikka ri-
oya qilinishi (yuvilgan va yuvilmagan idish-tovoqlarning duch kel-
masligi), jihozlari (yuviladigan vannalar soni va joylanishi, stella-
jlar, yuvadigan mashinalar); sovuq va issiq suv bilan ta’minlanishi,
tarelkalar, vilkalar, qoshiqlar va pichoqlarni yuvish usuli hamda
sifati (asboblarning qaynatilishi); toza idishlarning saqlanishi, havo
tortadigan ventilatsiya.
7.
7.
7.
7.
7. Iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish uchun xonalar.
Iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish uchun xonalar.
Iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish uchun xonalar.
Iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish uchun xonalar.
Iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish uchun xonalar. Vestibul,
garderob, umivalniklar (sovun, qo‘l yuvish uchun cho‘tka, so-
chiq, elektr sochiq), sanitariya uzeli.
Ovqatlanadigan zal.
Ovqatlanadigan zal.
Ovqatlanadigan zal.
Ovqatlanadigan zal.
Ovqatlanadigan zal. Kattaligi (bir odamga to‘g‘ri keladigan
maydon), derazalarning joylanishi, tabiiy va sun’iy yoritilishi,
jihozlari, stollar servirovkasi, iste’molchilarga xizmat qilinishi,
sanitariya holati.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

179
Bufet.
Bufet.
Bufet.
Bufet.
Bufet. Jihozlari: sovun bor-yo‘qligi, umivalnik, bufetchining
oziq-ovqat mahsulotlarini qisqichda, qoshiqda olib berishi va hoka-
zolar; tarelkalar, stakanlar, asboblarning yuvilishi.
8.
8.
8.
8.
8. Sanitariya jihatidan tozaligi.
Sanitariya jihatidan tozaligi.
Sanitariya jihatidan tozaligi.
Sanitariya jihatidan tozaligi.
Sanitariya jihatidan tozaligi. Pol, ship, devorlar (paneli
borligi) holati, yoritilishi, ventilatsiya, suv bilan ta’minlanishi (suv
sifatining analizlari), kanalizatsiya, qattiq va suyuq chiqindilarni
yig‘ish va olib ketish.
9.
9.
9.
9.
9. Supurib-sidirish rejimi
Supurib-sidirish rejimi
Supurib-sidirish rejimi
Supurib-sidirish rejimi
Supurib-sidirish rejimi (kundalik, haftalik, mavsumiy) va
dezinfeksion vositalar hamda pashshalarga qarshi kurash vosita-
larining qo‘llanilishi.
10.
10.
10.
10.
10. Xizmat ko‘rsatadigan xodim.
Xizmat ko‘rsatadigan xodim.
Xizmat ko‘rsatadigan xodim.
Xizmat ko‘rsatadigan xodim.
Xizmat ko‘rsatadigan xodim. Sanitariya ma’lumoti (sani-
tariya minimumini topshirganligi, ayniqsa, ovqatdan zaharlanish
va infeksiyalarning oldini olish hamda ovqat pishirayotganda vita-
minlarni saqlab qolish usullariga tegishli masalalarni qanchalik bil-
ishi; sog‘ligi (vaqt-vaqti bilan tibbiy ko‘rikdan o‘tib turishi), shaxsiy
gigiyenaga rioya qilishi (qo‘li, kiyim-kechagining tozaligi, ichak
tayoqchalari bor-yo‘qligiga qo‘li hamda kiyim-kechagidan olingan
yuvindini tekshirish natijalari); sanitariya kiyimlari komplekti-
ning soni, ahvoli va boshqalar. Oshxona xodimlari bilan doim sani-
tariya-oqartuv ishlari olib borilishi.
11.
11.
11.
11.
11. Tibbiy hujjatlarning ahvoli.
Tibbiy hujjatlarning ahvoli.
Tibbiy hujjatlarning ahvoli.
Tibbiy hujjatlarning ahvoli.
Tibbiy hujjatlarning ahvoli. Sanitariya jurnalining borligi
(vrach yoki feldsherning takliflari, ularning to‘ldirilishi), barcha
xodimlarga sanitariya daftarchasi berilganligi va unda meditsina
ko‘rigi, batsilla hamda gijja tashuvchanlikka tekshirish, o‘pkaning
rentgenoskopiyasi, balg‘amni tekshirish, profilaktik emlashlar nati-
jalari, sanitariya minimumi topshirilganligi, shaxsiy gigiyena qoi-
dalariga rioya qilinmaganligi yoki ovqat pishirayotganda sanitariya
qoidalari buzilganligi to‘g‘risida vrach yoki feldsherning yozuvi
qayd qilinganligi, shuningdek, xomashyo va tayyor ovqatlar si-
fati to‘g‘risidagi ma’lumotlar yoziladigan brakeraj jurnal borligi.
12.
12.
12.
12.
12. Oshxona ustidan sanitariya nazorati
Oshxona ustidan sanitariya nazorati
Oshxona ustidan sanitariya nazorati
Oshxona ustidan sanitariya nazorati
Oshxona ustidan sanitariya nazorati va jamoat nazorati
o‘rnatilishi. Oshxona ustidan kim va qanday sanitariya nazorati
o‘rnatishi; kim va qanday jamoat nazorati o‘rnatishi (jamoat na-
zoratchilariga sanitariya instruktaji berilishi) ko‘rsatiladi.
13.
13.
13.
13.
13. Oshxona ovqatiga fiziologik-gigiyenik baho berish.
Oshxona ovqatiga fiziologik-gigiyenik baho berish.
Oshxona ovqatiga fiziologik-gigiyenik baho berish.
Oshxona ovqatiga fiziologik-gigiyenik baho berish.
Oshxona ovqatiga fiziologik-gigiyenik baho berish. Kal-
loriyalilik, oziq-ovqat moddalarining tarkibi, ovqatlanish rejimi,
ovqatning xilma-xilligi va oziq-ovqat mahsulotlarining assortimenti,
ovqatning ta’mi va boshqa organoleptik xossalari, vitaminlar, min-
eral tuzlar va boshqa to‘yimli moddalarning saqlab qolinishi nu-
qtayi nazaridan ovqat pishirishning to‘g‘riligi; ovqat tarqatilishi,
uning vitaminlashtirilishi to‘g‘riligi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

180
Bu ma’lumotlar taomnoma va kalloriyalilik hisobi hamda ovqat-
lanish tarkibi bilan tanishib chiqib olinadi. Bundan tashqari, osh-
xonani tekshirayotganda oshxonaga buyurtma qilingan portsiyalar
soni bo‘yicha ovqat qancha chiqqanligi hamda qozondagi ovqatning
amaldagi miqdori va miqdor massasi nazorat qilinadi (ayniqsa,
baliq, go‘sht, sariyog‘ va boshqalar miqdorining massasi tekshiri-
ladi). Laboratoriyada kalloriyalilikka tekshirish uchun ovqatdan
namuna olinadi. Ovqatlarning hisob bo‘yicha va amaliy kalloriyali-
ligi o‘rtasidagi laboratoriyada belgilangan farq 10% dan oshmasligi
kerak.
Zarur bo‘lgan hollarda sanitariya laboratoriyasiga oqsillar,
yog‘lar, C vitamini miqdorini, kotletga qancha non aralashtiril-
ganini va boshqalarni tekshirish uchun namunalar yuborilishi
mumkin.
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
11111
..... Ovqatlanish gigiyenasining ahamiyati, ratsional ovqatlanish,
ovqatlanish rejimi aholi sog‘lig‘iga qanday ta’sir qiladi?
2.
2.
2.
2.
2. Asosiy oziq-ovqat mahsulotlari: oqsil, yog‘, uglevodlarning va
mineral tuzlarning organizm uchun ahamiyati nimada?
3.
3.
3.
3.
3. Ovqatdan zaharlanishning qaysi turlarini bilasiz?
4.
4.
4.
4.
4. Ovqatdan zaharlanishning oldini olish uchun qanday chora-
tadbirlar ko‘riladi?
5.
5.
5.
5.
5. Idish-tovoqlarni yuvishda qaysi qoidalarga amal qilinadi?
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
1.
1.
1.
1.
1. Ovqatlanishning davo tadbirlari sistemasida ahamiyati bormi?
A. Ha.
B. Yo‘q.
2.
2.
2.
2.
2. Ratsional ovqatlanish organizmning nisbatan chidamliligini
va qarshilik ko‘rsatish qobiliyatini ta’minlaydimi?
A. Ha.
B. Yo‘q.
3.
3.
3.
3.
3. Sutkalik ovqat ratsionining energetik qiymati organizmning
fiziologik holatiga bog‘liqmi?
A. Ha.
B. Yo‘q.
4.
4.
4.
4.
4. Bolalar ovqat ratsionining kalloriyaliligi sutkalik energiya
sarfidan kam bo‘lishi kerakmi?
A. Ha.
B. Yo‘q.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

181
5.
5.
5.
5.
5. O‘simliklar ovqatdan zaharlanishga sabab bo‘lishi mum-
kinmi?
A. Ha
B. Yo‘q.
6.
6.
6.
6.
6. Ko‘karib ketgan kartoshka mevasida qaysi zaharli modda
bo‘lishi mumkin?
A. Amigdalin.
B. Solanin.
C. Botilinus.
D. Nitritlar.
E. Bromidlar.
7.
7.
7.
7.
7. Go‘shtni yaxshi pishirmasdan iste’mol qilinganda qaysi gijja
yuqishi mumkin?
A. Trixinella.
B. Ostritsa.s
C. Askarida.
D. Qilbosh gijja.
8.
8.
8.
8.
8. Ovqatda qaysi vitamin yetishmasa shapko‘rlik paydo bo‘ladi?
A. B1.
B. B2.
C. A.
D. PP.
E. C.
9.
9.
9.
9.
9. Organizmda biror xil vitamin yetishmasa nima deyiladi?
A. Avitaminoz.
B. Gipovitaminoz.
D. Gipervitaminoz.
10.
10.
10.
10.
10. Ovqatda yod elementi yetishmasa qaysi kasallik paydo bo‘lishi
mumkin?
A. Flyuoroz.
B. Kariyes.
C. Endemik buqoq.
D. Pellagra.
E. Beri-beri.
Y
odda tuting!
Gipovitaminoz
Gipovitaminoz
Gipovitaminoz
Gipovitaminoz
Gipovitaminoz – organizmda ba’zi bir vitaminlar-
ning yetishmasligi natijasida kelib chiqadigan kasallik.
Ovqat toksikoinfeksiyalari
Ovqat toksikoinfeksiyalari
Ovqat toksikoinfeksiyalari
Ovqat toksikoinfeksiyalari
Ovqat toksikoinfeksiyalari – tirik mikroblar ko‘p
miqdorda tushgan ovqatni iste’mol qilish natijasida
to‘satdan paydo bo‘ladigan kasallik.
Botulizm
Botulizm
Botulizm
Botulizm
Botulizm – Cl. botulinum zahari bilan zaharlan-
gan ovqatni iste’mol qilish natijasida paydo bo‘ladigan
og‘ir o‘tkir kasallik.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

182
SHAXSIY GIGIYENA
SHAXSIY GIGIYENA
SHAXSIY GIGIYENA
SHAXSIY GIGIYENA
SHAXSIY GIGIYENA
O
zodalik kishi mehnati va vaqtini tejaydi. Pokiza
SHAXSIY GIGIYENA,
SHAXSIY GIGIYENA,
SHAXSIY GIGIYENA,
SHAXSIY GIGIYENA,
SHAXSIY GIGIYENA,
KIYIM-KECHAK GIGIYENASI
KIYIM-KECHAK GIGIYENASI
KIYIM-KECHAK GIGIYENASI
KIYIM-KECHAK GIGIYENASI
KIYIM-KECHAK GIGIYENASI
VII BOB
tutilgan barcha buyumlar: kiyim-kechak, poyabzal, shuningdek,
turar joylar uzoq vaqt xizmat qiladi. Ozodalik bilan turli ortiqcha
harajatlar tejaladi.
Ozodalikka rioya qiladigan va chiniqqan odam sog‘lom bo‘ladi.
Ozodalik—terini toza tutishning birinchi qoidasidir. Nihoyat, har
bir odam, dastavval o‘z badanini ozoda tutishga e’tibor berishi
zarur. Bularni barchasi kishi shaxsiy gigiyenasi deyiladi.
Teri gigiyenasi terini parvarish qilish, teri faoliyatini
me’yorida saqlash va kasalliklardan muhofaza qilish uchun zarur.
Odam badanini qoplab turgan teri organizmni tashqi zararli
ta’sirlardan: sovuq qotish, qizib ketish, namlik, mexanik va
kimyoviy shikastlanishlardan himoya qiladi, modda almashinu-
vida faol ishtirok etadi. U mikroblardan saqlaydi. Teri sirti un-
dan ajraladigan lizotsim birikmasi muhofaza vazifasini o‘taydi.
Teriga tushadigan ko‘pgina bakteriyalar lizotsim ta’sirida nobud
bo‘ladi, shuningdek, teri organizmning asosiy issiqlik muvo-
zanatini saqlaydi. Tana harorati ko‘pincha atrof muhit harorati-
dan yuqori bo‘ladi. Shu sababli organizm issiqlikni to‘xtovsiz
ravishda ajratib turish bilan birga, ayni vaqtda, tana haroratini
muayyan darajada saqlash uchun sarflangan issiqlik o‘rnini
to‘ldirib turadi.
Odam terlaganda teri orqali ter bilan birga organizm uchun
keraksiz va zararli moddalar bilan birga organizm uchun muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan osh tuzi va C vitamini ham ajralib chiqadi.
Terlash faqat organizm holatigagina emas, balki uni o‘rab turgan
tashqi muhitga ham bevosita bog‘liq.
Terining yog‘ bezlari orqali ajratiladigan yog‘ terini yumshat-
ib, uni qurib qolishidan va shikastlanishdan saqlaydi.
Quyosh yog‘dusi ta’sirida teri sathida D vitamini sintezlanadi.
Bu o‘z vaqtida K va Ca tuzlari almashinuvini yaxshilab, suyak-
larning to‘g‘ri rivojlanishini ta’minlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

183
Terining kasallanishi butun organizmga ta’sir qiladi. Shu-
ningdek, ayrim sistemalar, chunonchi, asab, ichki bezlar, yurak-
tomir va ovqat hazm qilish sistemalari faoliyatining buzilishi teri
faoliyatiga ta’sir ko‘rsatmay qolmaydi.
Tashqi muhit — iqlim sharoitlari, ovqatlanish ham terining
ishiga katta ta’sir qilishini unutmaslik lozim. Teri, ayniqsa, uning
ochiq qismlari kun bo‘yi ozmi-ko‘pmi chang bilan qoplanadi. Bordi-
yu shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilinmasa, changlar ter va
yog‘ bilan aralashib, ter va yog‘ bezlarining kanalchalarini berkitib
qo‘yadi, natijada teri o‘zining barcha muhim vazifalarini o‘tay ol-
maydi. Odam doimo pokiza bo‘lib, chiniqib yursa terisi sog‘lom
bo‘ladi. Tozalik—teri gigiyenasining eng muhim shartidir. Terini
ifloslanishdan saqlash uchun muntazam ravishda haftada bir-ikki
marta cho‘milish kerak.
Sovunlar ishqorli va moyli bo‘ladi. Yog‘li sovunlardan bola-
lar sovuni „Yaichnoye“ sovunlari aksariyat teriga yaxshi ta’sir
qiladi. Ayniqsa, terisi quruq kishilar shunday sovunda yuvinish-
lari foydali.
Yuz gigiyenasi.
Yuz gigiyenasi.
Yuz gigiyenasi.
Yuz gigiyenasi.
Yuz gigiyenasi. Sog‘lom teri bug‘doy rang yoki pushti rangli
bo‘lib tabiiy tusda bo‘ladi. U nozik, ajinsiz va mayin bo‘ladi.
Har bir odam o‘z yuz terisini ozoda, sog‘lom, nozik, tiniq va
ajinsiz bo‘lishiga harakat qilishi kerak. Yuz terisi chiroyiga nuq-
sonlarni berkitib turuvchi va sun’iy husn beruvchi turli xil pardoz
vositalaridan foydalanish bilan emas, balki yuz terisini munta-
zam ravishda gigiyenik parvarish qilish, shuningdek, ichki a’zolar
va tashqi muhitning ta’sirlaridan asrash orqali erishish mumkin.
To‘g‘ri ovqatlanish, me’da-ichaklarning holatini kuzatib bo-
rish masalalari, spirtli ichimliklar va har xil dorilarni bilar-
bilmas iste’mol qilmaslik, sabzavot, mevalar va ko‘katlarni
ko‘proq yeb turish kerak. Vaqtida ishlab, vaqtida dam olish bular-
ning jami yuz terisini sog‘lomlashtirish va go‘zalligini saqlash-
ning asosiy shartidir.
Qo‘l gigiyenasida
Qo‘l gigiyenasida
Qo‘l gigiyenasida
Qo‘l gigiyenasida
Qo‘l gigiyenasida tirnoqlar ozodaligiga alohida e’tibor berish
lozim. Tirnoqning asosiy vazifasi barmoq uchini mexanik zarar-
lanishdan saqlash. Tirnoqni tez-tez olib turish kerak. Tirnoq o‘sib
ketsa, iflos bo‘lib, turli mikroblar saqlashidan tashqari, salga sinib,
barmoq terisini shikastlantiradi.
Soch gigiyenasi.
Soch gigiyenasi.
Soch gigiyenasi.
Soch gigiyenasi.
Soch gigiyenasi. Sochni erinmasdan har kuni tarash, haftada
bir marta sovunlab yuvish kerak. Soch yuvilganda chang bilan
birga mikroorganizmlar ham yuvilib ketadi. Bosh terisi juda quruq-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

184
shab ketmasligi uchun haftada 1—2 marta yuvsa ham bo‘ladi.
Soch moylarini ko‘p qo‘llanilishi yaramaydi, chunki bunda
sochlar-ning tabiiyligi yo‘qoladi.
Qadim zamonlardan beri O‘rta Osiyoda yashovchi mahalliy
ayollar sochlarini qatiqda yuvishni odat qilganlar. Qatiq bilan yu-
vilgan sochning tabiiy rangi, mayinligi va o‘sish tezligi o‘zgarmaydi,
lekin achigan qatiqni ishlatish hamda uni toza yuvmaslik natijasida
aksariyat boshda qo‘lansa hid hosil bo‘ladi. Dimiqqan sochda
parazitlarning rivojlanishiga imkon tug‘iladi. Shu bois, bosh qatiq-
lab yuvilgach, „Bolalar sovuni“ yoki shampun bilan iliq suvda
hid qolmaguncha yuvish lozim.
Tishlarni parvarish qilish
Tishlarni parvarish qilish
Tishlarni parvarish qilish
Tishlarni parvarish qilish
Tishlarni parvarish qilish uchun har kuni ertalab va kech-
qurun—uxlash oldidan tish poroshogi yoki tish pastasi bilan tish
cho‘tkasi yordamida tishlarni tozalash lozim.
Tishlarni har kuni muntazam ravishda parvarish qilish ovqat
hazmini yaxshilaydi, yoqimsiz hidni yo‘qotadi, tishlarni sog‘lom
va chiroyliligini ta’minlaydi. Tish kasalliklarini oldini olish maqsadi-
da har yili 2—3 marta stomatologga borib, profilaktik tekshiruvdan
o‘tib turish zarur.
Oyoq terisini ham parvarish qilib turish shart.
Oyoq terisini ham parvarish qilib turish shart.
Oyoq terisini ham parvarish qilib turish shart.
Oyoq terisini ham parvarish qilib turish shart.
Oyoq terisini ham parvarish qilib turish shart. Tovon terisi
ancha qalin bo‘lib, unda ter bezlari bo‘ladi. Oyoq yaxshi par-
varish qilinmasa, terlaydi, natijada yoqimsiz hid chiqadi va teri
bichiladi.
Barmoqlar orasi shilinmasligi va ozodalik uchun oyoqni yo-
tishdan oldin sovunlab yoki iliq suvda yuvishga odatlanish kerak.
Har kuni sovunlab yuvilsa, teri zaiflashib qoladi va tashqi
muhit ta’siriga chidamsiz bo‘lib qoladi.
Hisoblashlarga ko‘ra har bir kishi kuniga qo‘l, oyoq, yuzni
yuvishi uchun o‘rtacha 6—8 g, jumladan, 1 oyda taxminan 200—
250 g sovun sarflar ekan. Issiq iqlim sharoitida ko‘p terlash,
terining quruqlashishga moyilligi sovundan ko‘p foydalanishni
talab qilmaydi.
Cho‘milishni uyushtirish.
Cho‘milishni uyushtirish.
Cho‘milishni uyushtirish.
Cho‘milishni uyushtirish.
Cho‘milishni uyushtirish. Bolalar kombinatida jismoniy tarbiya
uchun ajratilgan maydonda quyosh nuridan foydalanish hududi
(solyariy) hamda cho‘milish uchun suv hovuzchasining bo‘lishi
muhim tadbirlardan biri hisoblanadi. Suv hovuzchasining bo‘lishi
bolalarni ochiq havoda faqatgina suv va havo muolajalaridan foy-
dalanibgina qolmay, ularni jismoniy harakat qilishga va suzishga
o‘rgatadi. Cho‘milish uchun hovuzchalar qilishning iloji bo‘lmasa,
bolalar muassasalarida chuqurligi 25 sm va sathi 20 m
2
dan ko‘p
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

185
bo‘lmagan hovuzcha o‘rtasida favvora o‘rnatiladi. Bunday hov-
uzchalarda bolalar suvda suzuvchi o‘yinchoqlar bilan har xil
o‘yinlar o‘ynashadi.
Suvda uyushtirilgan bunday o‘yinlar ularning jismoniy rivo-
jlanishida muhim ahamiyatga ega.
CHO‘MILISH
CHO‘MILISH
CHO‘MILISH
CHO‘MILISH
CHO‘MILISH
Suzish tufayli organizmda moddalar almashinuvi jadallashadi.
Suzish uyqusizlikka va u bilan birga kechayotgan turli asab kasal-
liklariga qarshi yaxshi dori hisoblanadi. Suvda bir maromda suz-
ganda qon aylanishi yaxshilanadi, yurak-qon tomir sistemasi
mustahkamlanadi. Ammo, ko‘p cho‘milish organizmga foyda kel-
tirish o‘rniga zarar keltirishi ham mumkin. Shuning uchun har
narsaning ham me’yorda bo‘lgani yaxshi.
Hovuzlarda cho‘milish kishi salomatligi uchun gigiyenik jihat-
dan hamda sport bilan shug‘ullanuvchilarning mahoratini oshirishda
ahamiyati katta.
Hovuzlar ochiq va usti yopiq bo‘lishi mumkin. Usti yopiq ho-
vuzlar (basseyn)da yilning hamma faslida cho‘milish mumkin. Uning
chuqurligi 0,5—0,7 metrdan boshlab, sekin-asta 2—2,5 metr
bo‘lishi, yuqoridan kalla tashlashga mo‘ljallangan joyda esa 4,5 metr
bo‘lishi kerak. Hovuz — harorati 23—25 gradus bo‘lgan vodoprovod
suvi bilan to‘ldiriladi.
Suvning tozaligi laboratoriyada aniqlanadi. Har bir odam hovuz-
da 10 daqiqa cho‘milgandan so‘ng 1 l suvning oksidlanishi uchun
ketgan kislorodning miqdori 2,1 mg dan oshadi, xloridlarning
miqdori 1 mg/l ga, kolititri 1—0,01 ml gacha tushib ketadi. Agar
cho‘milishdan oldin dushda sovunlab yuvinilsa, 1 l suvni oksid-
lash uchun sarflangan kislorod miqdori 0,68 mg dan ortadi, kolititri
100—10 ml ni tashkil qiladi. Shu sababli hovuzlarda epidemik,
virusli kon’yunktivit, teri kasalliklari bo‘lmagan shaxslargagina
cho‘milish uchun ruxsat etiladi.
Hovuzlarga kiriladigan yo‘lakka, suvga yuqumli kasalliklar
mikroblari tushmasligi uchun tarkibida 0,1% xlor tutgan xlor
ohagi sepiladi. Boshga rezina qalpoqcha kiyish tavsiya etiladi. Hovuz-
dagi suvning sifati ichimlk suviga qo‘yiladigan davlat standarti ta-
lablariga taqqoslab aniqlanadi. Mikroblar sonining 7 ml suvda 1000
gacha ko‘payishi, kolititrning 100—10 gacha pasayishi hovuzdagi
suvning ifloslanganligini ko‘rsatadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

186
Cho‘milish uchun mo‘ljallangan suv suzgichdan o‘tkaziladi,
isitiladi, so‘ng xlorlash usuli bilan zararsizlantirib, basseynga quyi-
ladi. Vaqti-vaqti bilan vodoprovod suvi bilan basseyn to‘ldirib tu-
riladi. Agar suv xlorlash usuli bilan zararsizlantirilsa yoki xlor-
lashni ammonizatsiyalash usuli bilan qo‘shib olib borilsa, suvda-
gi qoldiq xlorning miqdori 0,3—0,4 mg/l dan yuqori bo‘lmasligi
kerak. Qoldiq xlor miqdorining oshishi cho‘miluvchining ko‘zini
achishtiradi. Ba’zi bir hovuzlarda suvni suzgichdan o‘tkazishdan
oldin xlor ohagi bilan birga mis kuporosi qo‘shiladi. Bunda xlor-
ning dezinfeksiyalovchi xususiyati oshadi, suvning rangi ko‘kish,
yoqimli tusga kiradi.
Hovuzdagi suvning hammasi 8—10 soat orasida suvni toza-
lovchi moslamalardan o‘tib tozalanishi kerak. Hovuzdagi suv ko‘pi
bilan bir oyda butunlay chiqarib yuborilishi va hovuz devorlari,
tubi cho‘kmalar, loyqalardan (issiq suv bilan sovunlanib cho‘tka
yordamida) tozalanadi, so‘ngra suv yuqorida qayd etilgan usulda
zararsizlantirib hovuz to‘ldiriladi.
Hovuzning qo‘shimcha xonalarini yozda shamollatish, qishda
isitish tavsiya qilinadi.
Ochiq daryolar va dengizda cho‘milish salomatlikni mus-
tahkamlaydi. Ayniqsa, dengiz to‘lqini hamda suv tarkibidagi tuz-
lar miqdoriga qarab kishi organizmiga shifobaxsh ta’sir qilishi
mumkin.
CHINIQTIRISH
CHINIQTIRISH
CHINIQTIRISH
CHINIQTIRISH
CHINIQTIRISH
Chiniqtirish jismoniy tarbiyaning tarkibiy qismidir.
To‘g‘ri chiniqtirish organizmning tashqi muhit sharoitiga
chidamliligini, kasalliklarga qarshiligini kuchaytirib, umuman jis-
moniy va asab-ruhiy jihatdan rivojlanishiga yordam beradi, jis-
moniy va aqliy mehnat qiyinchiliklariga chidamlilikni oshiradi.
Chiniqtirishda quyidagilarga qat’iy amal qilish zarur:
— ta’sir kuchini asta-sekin oshirib borish, masalan, suv
muolajalarini uy haroratidagi suv bilan boshlash;
— chiniqtiruvchi muolajalarni har kuni muntazam ravishda
bajarib borish;
— muolajani kompleks usulda to‘g‘ri taqsimlab uning ta’sir
kuchini oshirish.
Chiniqtiradigan muolajalar tavsiya etilar ekan, organizmning
ahvoli, jinsi, yoshi, boshidan kechirgan kasalliklari, ruhiy- emot-
sional holatini hisobga olish lozim.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

187
Havoda chiniqish.
Havoda chiniqish.
Havoda chiniqish.
Havoda chiniqish.
Havoda chiniqish. Havo organizmni kislorod bilan ta’min-
lashdan tashqari, bir kecha-kunduz davomida o‘zgarib turadi-
gan boshqa ob-havo omillari bilan ham ta’sir ko‘rsatadi.
Havo vannalari harorati 20—30°C da iliq, 20 dan 14 darajaga-
cha — salqin, 14°C dan past haroratda sovuq vannalarga bo‘linadi.
Havo vannalari olish miqdorini belgilab beradigan asosiy omil
havo haroratidir. Havo juda nam va shamol bo‘lib turganda organi-
zm ko‘proq sovuq qotadi.
Odam o‘zini doimo tetik va xushchaqchaq sezishi, harakatlari
ildam va chaqqon bo‘lishi, qoniqib uxlashi, ishtahasi ochilib, ish
qobiliyatining oshishi va boshqalar havo vannasining ijobiy ta’sir
qilayotganini ko‘rsatadi.
Havo vannasi qabul qilish vaqtida odam o‘zini noxush sezib,
qaltirasa, eti uvishsa, muolajani to‘xtatishi yoki isinish uchun
chaqqon-chaqon harakat qilishi zarur. Havo sovuq, yomg‘irli,
tumanli bo‘lganda, sekundiga 3 metrdan ortiq tezlikda shamol esib
turganda havo vannalari qabul qilish yaramaydi. Yilning sovuq
paytlarida yengilroq kiyinib yurish ham havoda chiniqishning bir
turi hisoblanadi.
Suvda chiniqish.
Suvda chiniqish.
Suvda chiniqish.
Suvda chiniqish.
Suvda chiniqish. Chiniqishning eng samarali va keng tarqalgan
vositasi suv muolajasi. Buning sababi suvning fizik xossalariga—
issiqlik o‘tkazuvchanligi, issiqlik sig‘imi yuqori bo‘lishi, teriga me-
xanik ta’sir ko‘rsatishiga bog‘liq. Havo harorati 24°C da yalang‘och
odam o‘zini yaxshi sezadi, xuddi shu haroratdagi suv esa sovuq-
roq tuyuladi, binobarin, suvni 30—35°C gacha ilitish kerak bo‘ladi.
Suvda chiniqish havo vannalariga qaraganda ancha kuchli ta’sir
qiladi. O‘rta Osiyo iqlimi keskin kontinental kunduzi va tunda ha-
rorat tez-tez o‘zgarib turadi, bunday iqlim bola organizmiga ma’lum
talablarni qo‘yadi, albatta.
Bolani harorati 24—16 va 16°C dan past bo‘lgan suvda chiniq-
tirish kerak. Sovuqroq va sovuq suvda cho‘milib, badan ishqab
artib turilsa, shamollash kasalliklariga chidamli bo‘ladi. Munta-
zam ravishda chiniqish lozim.
Badanni go‘daklikdan (butun tanani va ma’lum bir qismini)
ho‘l sochiq bilan ishqalab artish—chiniqishning eng oson va foy-
dali usulidir. Avval badanning yuqori qismi sovuq suvda ho‘llangan
porolon yoki sochiq bilan artiladi, keyin quruq qilib artiladi. Pastki
qismida ham shu hol takrorlanadi va badan quruq sochiq bilan
qiziguncha artilib muolaja tugatiladi. Ayni vaqtda qo‘l harakatlari
chetdan yurakka tomon yo‘naltirilishi kerak. Badanni yaxshisi,
ertalab uyqudan turgandan keyin ho‘l sochiq bilan artish kerak.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

188
Suv muolajalarining yana bir usuli biror idish yoki vodo-
provod trubasiga ulab qo‘yilgan shlang bilan boshdan suv quy-
ishdir. Asab sistemasi qo‘zg‘aluvchanligi sezgir bolalarga bu
muolaja to‘g‘ri kelmaydi. Suv harorati avval 30°C atrofida bo‘lishi
kerak, uni asta-sekin pasaytirib, 15°C va undan ham pastroq
tushiriladi.
Muolaja muddati, keyin badanni artib ishqalashni ham qo‘shib
hisoblaganda, 3—4 daqiqa davom etishi kerak.
Yozda chiniqtirishning eng yaxshi rohatbaxsh usuli dushda,
suv havzalarida, anhorlarda va boshqa joylarda cho‘milishdir. Dush
hammadan ko‘ra kuchli fiziologik ta’sir ko‘rsatadi. Suv harorati
oldiniga 30—32°C, muolaja qabul qilish muddati ko‘pi bilan bir
daqiqa bo‘ladi. Keyinchalik dushda cho‘milish muddatini ikki da-
qiqagacha uzaytirish va suv haroratini pasaytirish mumkin. Or-
ganizm yaxshigina chiniqqandan keyin qarama-qarshi haroratli
kontrast dush muolajasini qo‘llash mumkin. Bunda 35—40°C va
15—20°C haroratli suvni 3 daqiqa davomida 2—3 marta galma-gal
ustdan quyib turiladi (Sharko dushi). Salga shamollab, surunkali
kasalliklar bilan og‘rib yurgan bolalarga chiniqish usuli tariqa-
sida issiq-sovuq dushda cho‘milish tavsiya etilmaydi. Ochiq suv
havzalarida cho‘milish ham bir qadar ehtiyot bo‘lishni talab qila-
di, chunki bunda organizm suv, havo va quyosh yog‘dularining
birgalikdagi ta’siriga uchraydi. Dengiz suvida esa organizm mexa-
nik ta’sirdan tashqari, kimyoviy ta’sirga ham uchraydiki, bu
muolaja cho‘miluvchiga juda yaxshi sog‘lomlashtiruvchi omil si-
fatida ta’sir qiladi.
„Cho‘milish“ mavsumini suv bilan havo harorati kamida
18—20°C bo‘lib turgan mahalda boshlash va suv harorati 14—
15°C, havo harorati esa 16—17°Cga tushganda tugatish kerak.
Qish kezlari ochiq suv havzalarida cho‘milish chiniqtirishning
foydali shakli deb hisoblansa-da, bolalarning juda ko‘pchiligi
uchun bu usul tavsiya etilmaydi, chunki bunday sovuq suv
salomatlikka salbiy ta’sir qiladi. Suvda bo‘lish muddati uning
haroratiga, ob-havo sharoiti va odamning nechog‘li chiniqqan-
ligiga bog‘liq. Avvaliga faqat 4—5 daqiqa cho‘milish kerak, keyin
bu muddat asta-sekin uzaytirilib 15—20 daqiqa va bundan
ko‘proqqa yetkaziladi.
Sovuqroq suvda cho‘milib turish organizmning barcha a’zolariga
tetiklashtiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Natijada odamning kayfiyati va
ruhiyati ko‘tarilib, ishtahasi ochiladi, moddalar almashinuvi yax-
shilanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

189
Quyoshda chiniqish.
Quyoshda chiniqish.
Quyoshda chiniqish.
Quyoshda chiniqish.
Quyoshda chiniqish. Badanni oftobda yaxshisi, soat 9
dan 11 gacha va kunning ikkinchi yarmida, soat 17—18 orasida
issiq qaytib, quyosh yog‘dulari yerga og‘ib tushadigan mahalda
chiniqtirgan ma’qul.
Quyosh nuri ta’sirida badan terisida alohida aktiv moddalar
va D vitamini hosil bo‘ladi, bular organizmning himoya kuch-
larini oshirib, kalsiy va fosfor tuzlarini o‘zlashtirishga yordam
beradi. Me’yori oshirib yuborilsa, quyosh nurlari organizmga
ziyon yetkazishi (terida xavfli o‘simta hosil bo‘ladi) mumkin.
Quyosh nuridan bilib va to‘g‘ri foydalanish esa, badan terisini
bir tekisda qorayib, chiniqib borishiga yordam beradi. Badan teri-
sining qorayishi yuza qatlamlarda melanin pigmenti to‘planib
borishi bilan kechadi. Ana shu pigment ultrabinafsha nurlarning
ichkariga chuqur kirishiga yo‘l qo‘ymaydi va shu bilan organi-
zmni quyosh nurlarining zararli ta’siridan qisman saqlab boradi.
1,5 soatdan ortiq davom etadigan quyosh vannalari salomatlik
uchun zararli bo‘lib, yurak tomirlari, asab sistemasi ishini izdan
chiqaradi.
Oftobda ko‘p turganda ko‘p terlab, tomir urishi tezlashadi,
yurak o‘ynaydi, bosh og‘riydi, ko‘ngil aynib, bosh aylanadi. Bun-
day o‘zgarishlar paydo bo‘la boshlasa, muolaja muddatini kamay-
tirish yoki uni birmuncha salqin paytga ko‘chirish kerak.
Yozda o‘t ustida yoki toza qumda, taqir yerda yalang oyoq
yurish organizmning shamollash kasalliklariga ko‘rsatadigan
qarshiligini kuchaytiradi. Och qolish yoki mudom to‘yib ovqat-
lanmaslik organizmning sovuqqa, yuqumli kasalliklarga va tashqi
muhitning turli ta’sirlariga sezgirligini oshiradi.
Ish qobiliyatini va ijodiy kuch-quvvatni uzoq yillargacha saqlash
uchun organizmni yoshlikdan chiniqtirish, sog‘liqni mustahkam-
lab borish uchun qayg‘urish kerak.
HAMMOMNING GIGIYENIK VA EPIDEMIYAGA
HAMMOMNING GIGIYENIK VA EPIDEMIYAGA
HAMMOMNING GIGIYENIK VA EPIDEMIYAGA
HAMMOMNING GIGIYENIK VA EPIDEMIYAGA
HAMMOMNING GIGIYENIK VA EPIDEMIYAGA
QARSHI AHAMIYATI
QARSHI AHAMIYATI
QARSHI AHAMIYATI
QARSHI AHAMIYATI
QARSHI AHAMIYATI
„Hammom“ so‘zi lotinchada „
balneum“ so‘zidan olingan bo‘lib,
„kasallikni quvlash“ ma’nosini bildiradi. Hammomlar qadimiy ta-
rixga ega. Sharoitdan kelib chiqib, hammomlar o‘ziga xos qurili-
shga va shifobaxshlik xususiyatlariga ega bo‘ladi. Rim hammomida
eng issiq xonadagi havo quruq, ruslar hammomidagi bug‘xonada
esa nam bo‘ladi. Rim hammomida organizmda moddalar almashinuvi
faollashadi, odam tez ozadi. Sharq, xususan O‘rta Osiyo halqlari
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

190
hammomlari faqat yuvinish vositasi bo‘lmay, u yerda shifobaxsh
muolajalar ham olib borilgan. Maxsus xodimlar uqalash, silash
ishlarini bajarganlar. Bu muolajalar tabiblar ko‘rsatmasiga muvo-
fiq amalga oshirilgan.
O‘zbekistonda, jumladan, Andijon, Farg‘ona, Namangan,
Toshkent viloyatlarida va bir qator tuman markazlarida hozir ham
qadimiy hammomlar ishlab turibdi. Bunday o‘zbek hammomlari
bir necha xonadan iborat bo‘lib, tomi gumbaz shaklida ishlangan.
O‘txona tashqarida joylashgani sababli xonalarga tutun kirmaydi.
O‘zbek milliy hammomlari asosan uch xonadan iborat bo‘lgan.
Birinchi qismi yechinadigan va kiyinadigan umumiy katta xona,
ikkinchisi sovuq xona, uchinchisi issiq — yuvinish xonalaridir.
Yuvinish xonalari asta-sekin isib boradigan qilib qurilgan.
Uchinchi xona bug‘xonadir.
Yechinishda, kiyinish xonalarining harorati taxminan 20°C,
sovuq xona harorati o‘rtacha 30°C va yuvinish xonasining harorati
45—60°C bo‘ladi. Bunda yuvinuvchi o‘z organizmini yuqori ha-
roratga asta-sekin o‘rgatib boradi. Bu xildagi hammomlarning af-
zalligi shundan iboratki, har bir odam issiqlikni ko‘tara olishiga
qarab o‘ziga mos xonada yuvinadi.
Hammomning gigiyenik ahamiyati
Hammomning gigiyenik ahamiyati
Hammomning gigiyenik ahamiyati
Hammomning gigiyenik ahamiyati
Hammomning gigiyenik ahamiyati
Hammomda — issiq ta’sirida chiniqqan odam organizmi odam-
ni shamollash kasalliklariga chidamli qiladi. Hammom yurak mushak-
lariga yaxshi ta’sir qiladi. Hammom ta’sirida qon harakati, buyrakda
suv-tuz almashinuvi yaxshilanadi. Moddalar almashinuvi kuchaya-
di, ter bilan moddalar almashinuvi mahsulotlari chiqib ketadi,
natijada buyrakning ish faoliyati yengillashadi. Issiqdan kengaygan
kapillyarlar ichki a’zolardan go‘yo qonni o‘ziga tortadi. Bu bilan
dimlanish hodisalari bartaraf etiladi. Odam bug‘xonada qayin
novdalari bilan o‘zini urib uqalashi unga jismoniy ta’sir qilishdan
tashqari, shifobaxsh ta’sir ham ko‘rsatadi, chunki qayinning novda
va barglarida fitonsidlar va boshqa muhim biologik faol moddalar
bo‘ladi. Mushaklar, bo‘g‘imlar, boylamlarda qon ta’minoti yaxshi-
lanadi. Ustdan sovuq suv quyganda tomirlar torayadi. Goh issiq,
goh sovuq suv quyish skleroz xastaligining oldini oladi.
Bug‘xonada 7—5 daqiqa o‘tirish yetarli. Bug‘xonadan chiqib
sovuq xonaga o‘tiladi, bu yerda tana harorati taxminan 15 da-
qiqadan so‘ng meyoriga tushadi. Bug‘xonadan qish kunlari
tashqariga chiqish, badanni qor bilan ishqalash yoki ustdan so-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

191
vuq suv quyish yaxshi muolaja hisoblanib, organizmni chiniqti-
rishda muhim o‘rin tutadi. Bug‘xonaga 3—5 marta 5—7 daqiqadan
kirib-chiqilsa, yetarli bo‘ladi. Albatta, bunda odam yo‘shini va
sog‘lig‘ini hisobga olishi kerak.
Bug‘xona ayollar uchun ko‘pgina kosmetik muolaja o‘rnini ham
bosadi. Hammomdan so‘ng teri yuzasidagi o‘lgan hujayralar oson
ko‘chib tushib, teri yumshoq va mayin tortadi.
Odam hammomdan so‘ng ko‘p suyuqlik va kaliy, magniy xlorid
kabi tuzlarni va qator vitaminlarni yo‘qotadi. Shuning chun ham-
momdan keyin mineral suv, choy, har xil sharbatlar ichish
lozim. Ozgina osh tuzi qo‘shilgan pomidor sharbati, yangi quri-
tilgan mevalar juda foydali. Ular faqat tashnalikni qondiribgina
qolmay, balki yo‘qotilgan tuzlar, vitaminlarning o‘rnini ham
to‘ldiradi.
Hammomga tushuvchilar quyidagi gigiyenik tavsiyalarga rioya
qilishlari kerak:
— hammom foydali, lekin har qanday jismoniy mashq kabi u
yerda bo‘lishning o‘z me’yori bor;
— badan juda qizib ketmasligi uchun bug‘xonaga kirgach, dar-
rov yuqori tokchaga chiqish tavsiya etilmaydi;
— och qoringa yoki qorin o‘ta to‘q bo‘lganda hammomga tushish
yaramaydi, bu hol organizmga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin;
— oz miqdorda bo‘lsa ham spirtli ichimlik ichib bug‘xonaga ki-
rish xavfli;
— hammomdan chiqqandan keyin chekmagan ma’qul;
— har safar hammomga tushganda goh issiq, goh sovuq suv
quyish muolajasini ikki-uch marta takrorlash juda foydali;
— hammomga haftada bir marta tushgan ma’qul.
Gigiyena me’yoriga ko‘ra, shaharda 1000 ta aholiga 3 ta, qishloq-
da esa — 7 ta hammom bo‘lishi kerak.
Sauna (finn hammomi)ning havosi quruq bo‘ladi. Sauna kom-
pleksiga dush, hovuz va archa taxtasidan yasalgan zinapoyali
o‘rindiqlar (kursi) va isitish kamerasi kiradi. Elektr spiral granit
toshlarni qizdiradi. Harorat 90°C ga ko‘tarilganda, havo namligi
10—15 % bo‘ladi.
Saunaga kirish 2—3 bosqichni o‘z ichiga oladi: avval issiqxo-
nada 5—12 daqiqa (birinchi marta kelishingiz bo‘lsa, 5—8 daqiqa)
turiladi, keyin butun badan 3—12 daqiqa mobaynida sovutiladi va
15—20 daqiqa dam olinadi. Muolaja muddati odamning yoshi,
sog‘lig‘i, chiniqqanligi, shuningdek, sovush usuliga (dushdami
yoki sovuqxonadami) bog‘liq.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

192
Saunaning issiqxonasiga kirganda avval birinchi zinapoyaga
so‘ng asta-sekin yuqorigi zinapoyaga ko‘tarilib o‘tirish tavsiya qili-
nadi. Zinapoyalarda o‘tirish ham, yotish ham mumkin. Bunda
oyoq boshdan yuqoriroq qilib ko‘tariladi. Issiqxonadan chiqishga
2—3 daqiqa qolganda oyoqni osiltirib o‘tirish va shundan keyingina
saunadan chiqish mumkin.
Muolaja paytida mushaklarni iloji boricha bo‘sh qo‘yish, ru-
han hordiq chiqarishga chog‘lanish kerak. Sauna va undan
chiqqach, jismoniy mashq qilish va badanni sovunlab yuvish
yaramaydi.
So‘ngi yillarda qator mamlakatlarda, jumladan, Finlyandiya
va Germaniyada o‘tkazilgan tekshirishlarga ko‘ra, bolalarni 3 yosh-
dan boshlab saunaga tushishi foydali deb topiladi. Biroq yengil
muolajalar beriladi, harorati ko‘pi bilan 60—70 gradus bo‘lgan
bug‘xonaga bolalar 5 daqiqadan 2 marta kirishlari mumkin. Bola-
larni sovqotishdan asrash, juda issiq va sovuq harorat ta’siridan
ehtiyotlash kerak. Shuning uchun issiqxonadan keyin sovuqxona
emas, iliqroq dush tavsiya etiladi.
Sauna bo‘lmaganda jajji hammomdan foydalanish mumkin.
Bu yangilik Xarkovdagi ilmiy-tekshirish ilmgohi „Elektroappa-
ratda“ yaratildi. U kichikroq sakvoyajga joylashtirilgan bo‘lib,
og‘irligi atigi 11 kg. Bunday hammomni yoqishning hojati yo‘q,
uni elektr isitadi. To‘r bilan to‘silgan issiqlik uzatgich, o‘tirgich,
issiqlik gilamchasi va jild-sakvoyajdagi narsalar jajji hammomni
tashkil etadi.
Jajji hammom ortiqcha vaznni kamaytiradi, jismoniy va asabiy
zo‘riqishni bartaraf etadi. Shamollashni davolaydi. Hammomni
o‘rnatish bir necha daqiqani talab qiladi, xolos.
Sakvoyaj ochiladi, jild aylantiriladi, ichida o‘tirib qulf tortiladi.
So‘ngra issiqlik uzatgich ishga tushiriladi, bir necha daqiqada
sakvoyaj ichidagi harorat 90°C va undan yuqori ko‘tariladi. Jild
ichiga yig‘ilgan issiqlik xuddi bug‘xonaning o‘zi. Atigi yarim soat
ichida odam bir kilogrammgacha ozishi mumkin.
Issiqlik uzatgich ishini nazorat qiladigan vaqt relesi muola-
jani qat’iy rostlab turadi. Issiq havo oqimini avtomatik ravishda
ulab- o‘chirib turadi. Bunday hammomga 10—14 kunda bir mar-
ta, 4—5 oy davomida tushib, 3—4 oy tanaffus qilish tavsiya
qilinadi.
„Sanitariya me’yorlari va qoidalari“ qabul qilingan hammom
xonalaridagi harorat va nisbiy namlik 13-jadvalda keltirilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

193
13- jadval.
Hammom xonalaridagi harorat va nisbiy namlik („sanitariya
Hammom xonalaridagi harorat va nisbiy namlik („sanitariya
Hammom xonalaridagi harorat va nisbiy namlik („sanitariya
Hammom xonalaridagi harorat va nisbiy namlik („sanitariya
Hammom xonalaridagi harorat va nisbiy namlik („sanitariya
me’yorlari va qoidalari“ga asosan).
me’yorlari va qoidalari“ga asosan).
me’yorlari va qoidalari“ga asosan).
me’yorlari va qoidalari“ga asosan).
me’yorlari va qoidalari“ga asosan).
i
m
o
n
g
n
i
n
r
a
l
a
n
o
X
n
a
g
n
a
l
b
o
s
i
H
-
o
v
a
h
i
k
h
c
i
,
i
t
a
r
o
r
a
h
g
n
i
n
a
d
a
j
a
r
a
d
y
i
b
s
i
N
,
k
i
l
m
a
n
%
-
t
a
o
s
r
a
h
g
n
i
n
o
v
a
H
i
h
s
i
r
u
t
b
i
r
a
g
z
‘
o
a
d
-
l
i
z
i
g
r
i
k
o
v
a
h
n
a
g
-
l
i
r
a
q
i
h
c
o
v
a
h
n
a
g
a
d
l
u
y
b
i
t
s
e
v
i
b
o
r
e
d
r
a
G
8
1
a
h
c
a
g
0
6
2
—
a
d
i
s
a
n
o
x
h
s
i
t
u
K
8
1
a
h
c
a
g
0
6
2
1
a
d
i
s
a
n
o
x
h
s
i
n
i
h
c
e
Y
5
2
0
7
—
5
6
5
.
2
2
a
d
i
s
a
n
o
x
h
s
a
l
n
u
v
o
S
0
3
0
9
—
5
8
8
9
a
d
i
s
a
n
o
x
h
s
i
n
a
l
‘
g
u
B
0
3
5
9
—
1
-
i
b
a
k
a
n
n
a
v
a
v
h
s
u
D
a
d
i
r
a
l
a
n
5
2
0
9
—
5
8
0
1
1
1
Hammom xonalari vazifasiga qarab uchga bo‘linadi: yuvinish
uchun (tualetniy), aralash va epidemik nuqtayi nazardan toza-
lanish (propusknoy) uchun.
Bularning ichida yuvinish uchun mo‘ljallangan hammomlar
keng tarqalgan. Bunday hammomlarda faqat tana yuviladi. Bunda
yuvingan shaxs yechingan joyida kiyinib hammomdan chiqib ketadi.
Tozalanish turidagi hammomlardan epidemiyaga qarshi maqsad-
larda ham foydalaniladi.
Bunda yuvinuvchi shaxs hammomning bir xonasida (kirxona-
da) yechinadi, kiyimlarini dorilash uchun topshiradi, yuvinib
bo‘lgach, boshqa eshikdan chiqib, zararsizlangan kiyimlarini (toza
xonada) kiyadi. Bunday hammomlar sovun surtib yuvinish va
dush qabul qilish xonalaridan iborat.
Hammomda yuvinish bilan bir qatorda, kiyimlarni dorila-
tish, bit tarqalishining hamda toshmali terlama, qaytalama terla-
ma, parazitli terlama va boshqa o‘tkir yuqumli kasalliklar tarqa-
lishining oldini olishda muhim omillardan hisoblanadi.
Uncha katta bo‘lmagan aholi punktlarida bitta hammom qurilib:
bir kun ayollar, bir kun erkaklar uchun ishlaydi. Kerak bo‘lganda,
bu hammomdan ham tozalanish maqsadida (kiyimlarni dorilatib)
foydalanish mumkin. Bir soatda 20 kishiga xizmat qiladigan ham-
momlar (ayollar va erkaklar uchun alohida) 2 bo‘limdan iborat
bo‘lishi kerak. Zarurat bo‘lganda, bu hammomlardan faqatgina
13 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

194
yuvinish uchun emas, balki ikkala bo‘lim o‘rtasidagi eshikni
ochib, kiyimlarni zararsizlantirish uchun ham foydalanish
mumkin.
Bundan tashqari, hammomlarda sartaroshxona (bitta kursi
uchun 4—4,5 m
2
xona) bo‘lishi kerak. Kiyim yechiladigan joyda
qat’iy sanitariya nazorati o‘rnatilishi kerak. Chunki, bu yerda,
hammomdan yuvinib chiqqan kishi, hammomga kirayotgan odam
bilan to‘qnashishi mumkin. Shu sababli har bir kishi uchun shaxsiy
shkaflar bo‘lgani ma’qul.
Sovunlanadigan xona hammomning asosiy xonasi hisoblanadi.
Uning poli suvni o‘ziga shimmaydigan qurilish materiallari, yax-
shisi keramik plitalar bilan qoplangani ma’qul. Plitalarni shunday
qoplash kerakki, undan oqava suvlar ariqchalarga tushib, chiqib
ketsin. Xonaning devorlari ham 1,5 metrgacha keramik plitalar
bilan qoplanishi yoki moy bo‘yoq bilan bo‘yalishi kerak.
Suv beradigan jo‘mraklar 12 ta odamga bir juftdan, dush esa
har 15 kishiga bittadan o‘rnatiladi.
Kiyim-kechakka bo‘lgan gigiyenik talablar
Kiyim-kechakka bo‘lgan gigiyenik talablar
Kiyim-kechakka bo‘lgan gigiyenik talablar
Kiyim-kechakka bo‘lgan gigiyenik talablar
Kiyim-kechakka bo‘lgan gigiyenik talablar
Kiyim-kechak va poyabzal gigiyenik jihatdan hamda estetik ta-
lablarga javob berishi, yaxshi kayfiyat uyg‘otishi bilan birga, ish
qobiliyatini pasaytirmasligi kerak. Kiyim va poyabzal kiygan kishi
unda o‘zini erkin his qilishi lozim. Shu sababli, kiyimbosh va poy-
abzallar qanday matodan tikilishi va kim kiyishidan qat’iy nazar,
hamisha yaxshi sifatli, davr talabiga va gigiyena talablariga javob
berishi lozim.
Kiyim-kechak kishi organizmini tashqi muhitning har qan-
day ta’sirlari (issiq, sovuq, qor, yomg‘ir, shamol va h.k)dan
muhofaza qilishi, shuningdek, har qanday ob-havo sharoitida
ham tana haroratini bir me’yorda tutib turishiga yordam berishi
zarur.
Kiyim tikiladigan matolarga nisbatan fizik va gigiyenik talab-
lar qo‘yiladi. Uning og‘irligi, qalinligi, havo o‘tkazish xususi-
yati, namlikni o‘tkazish-o‘tkazmasligi kabi xususiyatlari e’ti-
borga olinadi.
Bundan tashqari, kiyim tikiladigan matoning nurni o‘zidan
qaytarishi, yumshoqligi, yuvganda va dazmollaganda dastlabki
ko‘rinishini yo‘qotmasligi, tez kirdan tozalanishi, chang yutishi-
ni ham hisobga olish lozim.
Kiyim organizmni yozda issiqdan, qishda sovuqdan va har xil
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

195
tashqi ta’sirlardan asrashi lozim.
Gigiyena jihatidan bekam-u ko‘st libos tanada o‘ziga xos
mikroiqlim hosil qiladi. Bu esa kishining salomatligini yaxshilash
bilan birga kayfiyatiga ham ko‘tarinkilik bag‘ishlaydi.
Kiyimlar issiqlik o‘tkazishiga ko‘ra bir necha turga bo‘linadi.
Hayvon terisi va parranda patlaridan tayyorlangan kiyim issiqlikni
juda kam o‘tkazadi. Ip, zig‘ir tolasi va shohi matolar issiqlikni
ko‘proq o‘tkazadi. Jun va ip-gazmollardan tikilgan kiyimlar issiq-
lik o‘tkazish jihatidan o‘rtacha hisoblanadi.
Faslga qarab ham har-xil kiyimlar kiyiladi, ya’ni qishda bir
necha kiyim ustma-ust kiyiladi. Bunda kiyimlar orasidagi havo
issiqlikni kam o‘tkazadi. Ayni vaqtda organizmni tashqi muhit ha-
roratining o‘zgarishidan himoya qiladi. Kiyimni faslga qarab to‘g‘ri
tanlash salomatlikni saqlashda muhim ahamiyatga ega.
O‘rta Osiyo iqlimi quruq va keskin kontinentalligi bilan farq
qiladi. Yoz faslida kunlar juda isib ketadi, namlik juda kam bo‘ladi.
Bahor va kuz faslida havo harorati ancha o‘zgaruvchan bo‘lib,
kuchli shamol esadi, namlik yuqori bo‘ladi. Qish faslida esa havo
harorati past va oqimi kuchli bo‘ladi.
Shuning uchun havo haroratiga qarab kiyimlarning gigiyenik
xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlash maqsadga muvofiqdir.
Kiyimlik mato o‘zida elektrostatik zaryadlarni mumkin qadar
kam saqlaydigan, organizmga ta’sir qiladigan mayda zarrachalarni
(chang, bakteriya va h.k) o‘tkazmaydigan bo‘lishi kerak.
Ichki kiyim (badanga tegib turadigan) namlikni, havoni yax-
shi o‘tkazadigan hamda gigroskopik bo‘lishi lozim. Bunday ki-
yim organizmdan chiqadigan karbonat angidrid, ter hamda teri
orqali ajraladigan boshqa moddalarni, jumladan, suvda eruvchi
vitaminlarni, moddalar almashinuvida hosil bo‘ladigan zaharli
birikmalarni tashqi muhitga chiqarib yuborish xususiyatiga ega
bo‘ladi.
Shuningdek, kiyimlik matoni yuvish va tozalash oson bo‘lishi
lozim. Kiyim yil fasliga, kishining jinsi, yoshi, gavdasi, bo‘yi va
bajaradigan ishi xususiyatiga mos bo‘lishi lozim.
Kiyim quyidagi asosiy gigiyenik talablarga javob berishi lozim:
— quruqligida va namligida ham havoni yaxshi o‘tkazishi;
— issiqda namni-terni shimadigan va tez quriydigan;
— quyosh nurini qaytaradigan va teriga ta’sir qilishiga yo‘l
qo‘ymaydigan;
— badanga yopishib turmasligi (ter bug‘lanishiga halaqit ber-
masligi);
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

196
— elektrostatik zaryadlardan holi bo‘lishi lozim.
Qishlik kiyimning issiqlik o‘tkazish xususiyati kam bo‘lishi
kerak. Kech kuz va qish fasllarida, havo sovuq paytlarda, faqat
bir qavat ichki kiyim kiyish kamlik qiladi.
Kiyim qavatlari orasida havo almashinib turadigan bo‘lishi
uchun uni sal kengroq tikish lozim. Quyosh yog‘dusini o‘zida
yutadigan qora va jigarrang matodan tikilgan kiyimlar yilning so-
vuq fasllarida kiyiladi. Oq rang esa quyosh nurini qaytaradi, shu
tufayli O‘rta Osiyo sharoitida, asosan, ochiq rangli ip va ipakdan
tikilgan kiyimlar kiyiladi.
Kiyim har bir odamning o‘ziga loyiq bo‘lishi shart. Tor libos-
da odam erkin harakat qila olmaydi, bundan tashqari, organizmda
qon aylanishi buziladi. Dag‘al gazmoldan tikilgan kiyim terini
ta’sirlab har xil teri kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin.
O‘zbekiston iqlimi sharoitida yoz oylarida quyosh nuri tik ta’sir
qilganda, albatta bosh kiyim kiyish zarur. U faqat boshnigina emas,
balki ko‘zni ham quyosh nuridan himoya qiladi.
Bosh kiyim issiqni kam, havoni yaxshi o‘tkazadigan, quyosh
nurini ko‘proq qaytaradigan matodan tikilishi va yengil bo‘lishi
kerak. Eng yaxshisi oddiy ip matodan tikilgan bosh kiyim–gar-
dishi keng shlyapa bo‘yinni va hatto yelkani ham quyosh nuri-
dan himoya qiladi.
Kiyimning gigiyenik xususiyatlari
Kiyimning gigiyenik xususiyatlari
Kiyimning gigiyenik xususiyatlari
Kiyimning gigiyenik xususiyatlari
Kiyimning gigiyenik xususiyatlari
Havo harorati qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, organizm ha-
roratini muvozanatda saqlay olish xususiyati kiyimga qo‘yiladigan
asosiy gigiyenik shart hisoblanadi. Kiyim, asosan, tabiiy (paxta,
zig‘ir), hayvon (jun, ipak), sun’iy (kapron, neylon, lavsan, shta-
pel va b.) tolalardan to‘qilgan matolardan tikiladi.
Matoning havo o‘tkazuvchanligi qancha yuqori bo‘lsa, uning
issiqni saqlash xususiyati shuncha past bo‘ladi. Bu xususiyat,
asosan, matoning xossasiga, qalinligiga, tolasining yo‘g‘on-in-
gichkaligiga, to‘qilishi va g‘ovakligiga bog‘liq.
Namni yaxshi o‘tkazadigan matodan tikilgan kiyim terning
bug‘lanishiga yordam beradi. Yupqa va silliq matolar namni tez
bug‘lantiradi, jundan to‘qilgan kiyimlar esa, paxta tolasidan
to‘qilgan kiyimlarga nisbatan namni sekin bug‘lantiradi va orga-
nizm haroratini bir me’yorda saqlaydi. Namgarchilikda bir necha
qavat kiyim kiygan ma’qul, chunki kiymlar orasidagi havo hiso-
biga u yerda o‘ziga xos „mikroiqlim“ hosil bo‘ladi. Mikroiqlim ha-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

197
rorati ustki kiyimning o‘tkazuvchanlik xususiyatiga bog‘liq.
Tabiiy tolalar.
Tabiiy tolalar.
Tabiiy tolalar.
Tabiiy tolalar.
Tabiiy tolalar. Turmushda tabiiy, ya’ni o‘simlik tolalari
(paxta, zig‘ir va h.k)dan to‘qilgan matolarga ehtiyoj katta.
Bir xil tolalardan har xil gigiyenik xossalarga (issiq, sovuq,
qalin, dag‘al, g‘ovak va h.k.) ega bo‘lgan kiyim-boshlar tikiladi.
Junning issiqlik o‘tkazmaslik xususiyati yuqori bo‘lib, zig‘ir
va ipak tolasi undan keyingi o‘rinda turadi.
Ip gazlamadan to‘qilgan kiyim yuvilganda yoki nam tortganda
o‘zining dastlabki ko‘rinishini yo‘qotadi. Issiqni saqlash xususi-
yati ham kamayadi.
Jundan to‘qilgan gazlamalarning gigroskopik xususiyati yuqo-
ri bo‘lib, boshqa tabiiy tolalarga nisbatan namni yaxshi shimadi.
Pishiq to‘qilgan, yumshoq va g‘ovak matolar gigiyena talablariga
mos keladi.
Sun’iy tolalar.
Sun’iy tolalar.
Sun’iy tolalar.
Sun’iy tolalar.
Sun’iy tolalar. Sun’iy tolalar o‘tgan asrda birinchi marta yog‘och
sellyulozasidan olingan.
Sun’iy tolalardan tikilgan kiyimlarning asosiy kamchiligi—nam
tortganda uzoq vaqt quriydi va quriyotganda organizmdan issiqlik-
ni ko‘p tortib oladi.
Unda elektrostatik zaryadlar paydo bo‘ladi. Bu zaryadlar kishi
badaniga noxush ta’sir qiladi: terini qichishtiradi, badanga va ki-
yimga yopishadi.
Sintetik kiyimlar namni kam shimishi tufayli, ter va yog‘ bez-
lari faoliyatiga salbiy ta’sir qiladi. Har xil teri kasalliklariga sabab
bo‘lishi mumkin.
Lavsan tolasi jun tolasidan 3 baravar mustahkam bo‘lib, is-
siqqa va kimyoviy ta’sirga, quyosh nuriga chidamli, yuvganda
o‘zgarmaydi. Ko‘pincha tabiiy tolalar bilan sintetik tolalar qo‘shib
to‘qiladi. Bunda mato pishiq, havo o‘tkazadigan, g‘ijimlanmaydigan
va gigiyena talablarga javob beradi.
Bolalar kiyimiga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Bolalar kiyimiga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Bolalar kiyimiga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Bolalar kiyimiga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Bolalar kiyimiga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Yosh bolalarning kiyimlari yozda yengil, yupqa va salqin, qishda
issiq hamda yuvganda, dazmollaganda gigiyenik xususiyatini
yo‘qotmaydigan bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun bolalar kiyimi
iloji boricha tabiiy tolalardan to‘qilgan matodan tikiladi.
Yosh bolalar uchun ikki qavat ich kiyim kiyish tavsiya qili-
nadi: ip gazlamadan tikilgan ko‘ylak va paxmoq matodan tikil-
gan kamzulcha.
Emadigan bolalar kiyimiga tugmachalar o‘rniga bog‘ichlar tiki-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

198
ladi. Bolalar kiyimi dazmollab, dezinfeksiya qilib turiladi.
Yosh bola tanasining har bir kilogrammi 704 sm
2
sathga, 6 ya-
shar bolada 426 sm
2
, katta odamlarda esa bu ko‘rsatkich 291 sm
2
ga teng.
Bir yashar bola har bir kg vazniga 91,3 kkal issiqlik ajratadi,
2,5 yoshli bola—71,5 kkal, katta odam esa bor-yo‘g‘i 42,2 kkal
issiqlik ajratadi.
Yosh bolalar organizmi xali yetarlicha takomillashmagani sa-
babli, tashqi muhit sharoitiga (yuqori va past haroratga, yuqori
namlikka, havo almashish tezligiga va h.k larga) kattalarga nisba-
tan chidamsiz bo‘ladi.
Shuning uchun ham teri o‘z faoliyatini to‘g‘ri bajarishi uchun
ichki kiyim qulay va ustki kiymlarni ifloslanishdan saqlashi lozim.
3 yoshdan 7 yoshgacha, ya’ni maktabgacha yoshdagi bolalarni
ustki kiyimi uchun mo‘ljallangan matolarga 50 foiz miqdorida sun’iy
va sintetik tolalar qo‘shish mumkin. 3 yoshdan kichik bolalarga
sun’iy tolali matolardan kiyim tikish mutlaqo mumkin emas.
Maktab kiyimini 10 foizgacha sintetik tola aralashtirilgan jun
matodan, bahor va kuz fasliga mo‘ljallanganini esa paxta va lavsan-
dan tikkan ma’qul.
Bolalar kiyimlari bo‘yicha sanitariya nazorati mutaxassisi bolalar
kiyimining yangi nusxalarini yaratishda rassomlar kengashida ish-
tirok etishi hamda kiyimga gigiyenik nuqtayi nazardan baho beri-
shi, kiyimlarning tayyorlanishida zarur qoidalarning amaliyotini
nazorat qilmog‘i lozim.
Poyabzalga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Poyabzalga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Poyabzalga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Poyabzalga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Poyabzalga qo‘yiladigan gigiyenik talablar
Baland poshna, tor poyafzal kishini tez charchatadi, oyoqda
qadoq paydo qiladi, tovonning uzoq muddat qisilib turishi tu-
fayli oldin panja, keyin oyoqning hamma yeri jabrlanadi. Oqi-
batda yassi oyoqlik paydo bo‘ladi, doimo qisilib turishi natijasida
esa barmoqlar qiyshayib, shilinishi hamda bo‘g‘inlar yallig‘lanishi
mumkin.
Poyabzal yengil, qulay, chidamli, yil fasli, ob-havo va mehnat
sharoitiga mos bo‘lishi kerak.
Paypoqsiz rezina kalish kiyish mumkin emas. Rezina poyabzal
oyoqni terlatadi. Yog‘in-sochinda va sovuq kunlarda oyoq sovqota-
di, natijada oyoq og‘rig‘i va boshqa kasalliklarga chalinish mumkin.
Yoz faslida, mumkin qadar, usti ochiq, tagi charm tufli kiy-
gan yaxshi. Bunday poyabzal o‘zidan havoni va namni yaxshi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

199
o‘tkazadi.
Ayniqsa sandal oyoq uchun
qulay va yengil. Sovuqda ichi
jundan tikilgan, ustiga charm qo-
plangan poyabzal kiygan ma’qul.
Bahor va kech kuzda charm etik,
botinka (paypoq yoki paytava bi-
lan) kiyish kerak. Poyabzalni har
kuni toza-lab, moylab turish ker-
ak. Shunda u yumshoq bo‘lib,
ko‘pga chidaydi.
Poshnasi baland (ayollar)
poyabzal tana og‘irlik markazining
surilishiga olib keladi. Bu esa
umurtqa pog‘onasining qiysha-
yishiga, ichki a’zolarning o‘rnidan
siljishiga sabab bo‘ladi (23-rasm).
Oqibatda har xil kasalliklar kelib
chiqadi.
Uyda kiyiladigan, ishlik va
ko‘chalik poyabzal bo‘ladi.
Tik turib ish bajaradigan
odamlarga poshnasi 3 sm li tufli yoki
botinka kiyish tavsiya qilinadi. Av-
val oyoqqa paypoq, keyin poyab-
zal kiygan ma’qul. Paypoq havoni
yaxshi o‘tkazadigan va terni tez
shimadigan matodan to‘qilgan
bo‘lishi lozim. Jun paypoq qishda
oyoqni issiq tutadi va shamollash-
dan asraydi. Oyog‘i terlaydigan
15-
15-
15-
15-
15- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Poshna balandligiga
qarab og‘irlikning panjaga va
tovonga tushishi.
kishilar faqat tabiiy matodan to‘qilgan paypoq kiyishlari lozim.
Oyoqni qisib turadigan rezina bog‘ichlar qon aylanishini
buzadi va turli kasalliklar, oyoq venalarining varikoz kengayishiga
sabab bo‘ladi.
Ichki kiyimlar
Ichki kiyimlar
Ichki kiyimlar
Ichki kiyimlar
Ichki kiyimlar
Ich kiyimlarni haftada bir marta almashtirib turish kerak. Tek-
shiruvlardan ma’lum bo‘lishicha, ich kiyimda 6 kundan keyin
4—5 %, 10 kunda esa 11 % gacha kir yig‘ilar ekan. Ip gazlamadan
to‘qilgan ich kiyim qaynatib yuvilganda bir yo‘la ham kirdan,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

200
ham mikroblardan tozalanadi.
Ko‘rpa va yostiq jildlar, choyshabning ip gazlamalardan
tikilgani ma’qul. Bularni kraxmallash (oxarlash) tavsiya
etilmaydi. Oharlangan matolar o‘zidan havoni kam o‘tkazishi
bilan birga namlikni shimmaydi.
Ko‘rpa, yostiq jild va choyshablarni har 7—10 kunda tozasiga
almashtirib turish shart.
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
1.
1.
1.
1.
1. Shaxsiy gigiyenaning vazifalari nimalardan iborat?
2.
2.
2.
2.
2. Kundalik rejimning inson salomatligiga ta’siri nimalardan iborat?
3.
3.
3.
3.
3. Hammomning gigiyenik ahamiyati nimada?
4.
4.
4.
4.
4. Og‘iz bo‘shlig‘ini parvarishlashning ahamiyatini ayting.
5.
5.
5.
5.
5. Chiniqish deganda nimani tushunasiz?
6.
6.
6.
6.
6. Oyoq kiyimlariga qanday gigiyenik talablar qo‘yiladi?
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
1.
1.
1.
1.
1. Usti yopiq cho‘milish hovuzlarida (basseyn) suv harorati
qancha bo‘lishi kerak?
A. 16—18°C; B. 18—20°C; C. 23—25°C; D.27—28°C.
2.
2.
2.
2.
2. 7 ml suvda mikrob soni va kolititri qancha bo‘lsa, hovuzdagi
suv ifloslangan hisoblanadi?
A. Mikrob sonining 1000 gacha ko‘payishi, kolititrning
100 dan10 gacha pasayishi.
B. Mikrob sonining 200 gacha ko‘payishi, kolititrning 100 dan
80 gacha pasayishi.
D. Mikrob sonining 500 gacha ko‘payishi, kolititrning 100 dan
50 gacha pasayishi.
3.
3.
3.
3.
3. Hammomning bug‘xonasida qancha muddat o‘tirish tavsiya
qilinadi?
A. 5—7 daqiqa;
B. 10—15 daqiqa;
C. 15—20 daqiqa;
D. 20—30 daqiqa.
Y
odda tuting!
Chiniqtirish
Chiniqtirish
Chiniqtirish
Chiniqtirish
Chiniqtirish — organizmning iqlim sharoitlarining
keskin o‘zgarishlariga chidamliligini oshirishga qaratil-
gan tadbirlar tizimi.
Kundalik rejim
Kundalik rejim
Kundalik rejim
Kundalik rejim
Kundalik rejim — insonning kun davomidagi turli-
tuman ish faoliyatini muayyan tartibda bajarishi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

201
R
espublikamiz 
sanitariya maorifi
sanitariya maorifi
sanitariya maorifi
sanitariya maorifi
sanitariya maorifi kasalliklarning oldini ol-
ish, salomatlikni mustahkamlash va muhofaza qilish, yuksak ish
qobiliyati, faol uzoq umr ko‘rishni ta’minlash va sog‘lom avlod-
ni tarbiyalab yetishtirish maqsadida aholining sanitariya-gigiy-
ena madaniyatini oshirishga qaratilgan davlat, jamoat va tibbiy
tadbirlar tizimidan iborat. Har bir tibbiy xodimning eng muhim
kasbiy burchi aholini sanitariya-gigiyena jihatdan tarbiyalash,
zararli odatlar (kashandalik, alkogolizm, giyohvandlik, ko‘p ovqat
yeyish)ga qarshi kurashish, salomatlikni mustahkamlashda fiz-
kultura va sportning rolini targ‘ib qilish, shuningdek, sog‘lom-
lashtirish tadbirlarini o‘tkazishdir.
Tibbiyot xodimlarining vazifasi aholi o‘rtasida sog‘lom tur-
mush tarzining mazmunini ochib berish: kasalliklarning oldini
olish, salomatlikni muhofaza qilish, ularda sog‘lom turmush
kechirishga xohish uyg‘ota bilish va uni shakllantirishga
ko‘maklashishdan iborat. Birlamchi profilaktikaning yetakchi ele-
mentlarini axloq va sog‘lom turmush tarzi ko‘nikmalarini mus-
tahkamlash va rivojlantirish, aholini (uning yoshi, jinsi va ijti-
moiy guruhlari) gigiyenik jihatdan tarbiyalash tizimining asosini
tashkil etadi. Sanitariya maorifining maqsadi — aholining sanitari-
ya madaniyatini oshirish, sog‘lig‘ini mustahkamlashda muhim
zamin bo‘lgan gigiyenaga oid bilimlarni egallash va yuksak saviya-
li, madaniy axloqni shakllantirish, mehnat qobiliyatini oshirish
va uzoq umr ko‘rishni ta’minlashdan iborat.
Ijtimoiy ongni tarbiyalashda garmonik rivojlangan insonni
shakllantirishda sanitariya maorifining roli katta. Sanitariya maorifi
kasallanishni kamaytiradigan, dardni yengillashtiradigan omil-
lardan biridir, chunki sanitariya jihatidan savodli kishilargina kasal-
likka chalinganda o‘zlarini qanday tutishni, qanday chora ko‘rishni
yaxshi biladilar.
SANITARIYA MAORIFINING NAZARIY ASOSLARI
SANITARIYA MAORIFINING NAZARIY ASOSLARI
SANITARIYA MAORIFINING NAZARIY ASOSLARI
SANITARIYA MAORIFINING NAZARIY ASOSLARI
SANITARIYA MAORIFINING NAZARIY ASOSLARI
SANITARIYA MAORIFI VA AHOLINI
SANITARIYA MAORIFI VA AHOLINI
SANITARIYA MAORIFI VA AHOLINI
SANITARIYA MAORIFI VA AHOLINI
SANITARIYA MAORIFI VA AHOLINI
GIGIYENIK JIHATDAN TARBIYALASH
GIGIYENIK JIHATDAN TARBIYALASH
GIGIYENIK JIHATDAN TARBIYALASH
GIGIYENIK JIHATDAN TARBIYALASH
GIGIYENIK JIHATDAN TARBIYALASH
VIII BOB
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

202
Oliy va o‘rta tibbiyot hamda pedagogika o‘quv yurtlarining
o‘quv dasturlarida sanitariya-gigiyena tarbiyasi va sog‘lom tur-
mush tarzini shakllantirish masalalariga katta e’tibor berilgan.
Sanitariya-gigiyena ko‘nikmalarini shakllantirish onalar, oila,
maktabgacha, maktab yoshidagi bolalarni, aholining kelajak yosh
guruhlarini tarbiyalashni o‘z ichiga oladi. Sanitariya maorifining
jamiyatimizda tutgan o‘rni juda muhim. U sog‘liqni saqlashning
bir bo‘limi, shifokorlarning muhim ish uslubi, tibbiyot fani va
targ‘ibot ishining bir sohasi, madaniy-tarbiyaviy ishlar va xalq
maorifining bir bo‘limi hamdir. Shuning uchun sanitariya maori-
fining yetakchi prinsipi davlat ahamiyatiga egaligidir (sanitariya
maorifi davlat organlari va sog‘liqni saqlash muassasalari tomoni-
dan boshqa davlat muassasalari bilan hamkorlikda olib boriladi).
Bu ishda Qizil Xoch va Qizil Yarimoy jamiyati, ko‘pgina gazeta
va jurnallar, radio va televideniye faol ishtirok etmoqda.
O‘tkaziladigan hamma tadbirlar uchun hukumatimiz tomoni-
dan mablag‘ ajratiladi va bu tadbirlar aholini ijtimoiy rivojlanti-
rishning umumdavlat kompleks rejasiga kiritilgan.
Sanitariya maorifining ilmiyligi uning barcha qonun-qoidalarini
hozirgi zamon talabiga ko‘ra, ilmiy jihatdan asoslab berishda ifo-
dalanadi. Faqat fanda isbotlangan va rasmiy ravishda tasdiqlangan
dalillarnigina ommalashtirish mumkin.
Fan yutuqlari oddiy, hammabop qilib bayon etilishi kerak.
Sanitariya maorifining profilaktik yo‘nalishi uning asosiy tayanchi
va eng muhim xususiyati hisoblanadi. Asosiy vazifa — aholiga sani-
tariya bilimlarini singdirish va sog‘liqni saqlash choralarini ko‘rishga,
kasalliklarning oldini olishga, demokratik jamiyat bergan afzallik-
lardan oqilona foydalanishga o‘rgatish, tibbiyot faolligini oshirish-
ga, aholining o‘zini muhofaza qilish tuyg‘ularini oshirishga
ko‘maklashish, tibbiy yordamga o‘z vaqtida murojaat qilishga
o‘rgatishdan iborat.
Ommaviylik sanitariya maorifining prinsipi sifatida shaxsiy suh-
batlar o‘tkazish zarurligini inkor etmaydi. Biroq, tashviqot va targ‘ibot
uslublari ancha ustun turishi lozim, bu usullar ommaviy tus olgan
bo‘lishi kerak. Aholini, jumladan, jamoat sanitariya faollarini uyu-
shtirish yo‘li bilan uni sog‘lomlashtirish tadbirlarini o‘tkazishga keng
jalb ettirish juda muhim. Sanitariya faollarini Qizil Xoch va Qizil
Yarimoy tashkiloti bilan hamkorlikda tayyorlash mumkin.
SANITARIYA MAORIFINI TASHKIL ETISH
SANITARIYA MAORIFINI TASHKIL ETISH
SANITARIYA MAORIFINI TASHKIL ETISH
SANITARIYA MAORIFINI TASHKIL ETISH
SANITARIYA MAORIFINI TASHKIL ETISH
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

203
Mamlakatda sanitariya maorifi bo‘yicha maxsus muassasalar
tarmog‘i tashkil etilgan. Sog‘liqni saqlash vazirligi (tegishli sani-
tariya-epidemiologiya boshqarmalari orqali) umumiy rahbarlik
qiladi. O‘zbekiston Sog‘liqni saqlash vazirligining sanitariya
maorifi markaziy ilmiy-tadqiqot instituti sanitariya maorifi
bo‘yicha ilmiy va metodik markaz hisoblanadi. Institutda
referativ ilmiy-tadqiqot ishlari olib boriladi — bu plakatlar,
metodik materiallar, diapozitivlar ishlab chiqadi va nashr etadi;
leksiyalar, konferensiyalar, seminarlar, ko‘rgazmalar tashkil etadi
va hokazo.
Joylarda tashkiliy rahbarlikni sanitariya maorifi uylari amalga
oshiradi. Bu uylar (Respublika, viloyat, shahar, tuman) o‘tgan
asrning 1920-yilidan mavjud. Sanitariya maorifi uylari jamoasi-
ning maqsadi—sanitariya maorifi mazmunini sog‘liqni saqlashn-
ing umumiy va mahalliy vazifalariga muvofiqligini ta’minlashdir.
Sanitariya maorifi uylari jamoasining vazifasi: mahalliy sog‘liqni
saqlash sistemasida sanita-riya maorifiga ma’muriy va maxsus
tashkiliy-uslubiy rahbarlik qi-lish; aholi o‘rtasida bevosita sanitar-
iya-oqartuv ishlari olib borish; xizmat ko‘rsatiladigan hududda
barcha sanitariya-oqartuv ishlarini rejalashtirish.
Keyingi vaqtlarda shahar poliklinikalari qoshida profilaktika
bo‘limlari tarkibida sanitariya maorifi va gigiyenik tarbiya kabinet-
lari tashkil etiladigan bo‘ldi. Ular metodik materiallar, radio
qurilmalar, proyeksion va tovush yozib oladigan apparaturalar,
plakatlar, esdaliklar to‘plami, ilmiy-ommabop adabiyotlar bilan
jihozlangan bo‘ladi. Sanitariya maorifi bo‘yicha maxsus tayyorgar-
likdan o‘tgan o‘rta maxsus tibbiyot xodimi kabinet instruktori
qilib tayinlanadi. Instruktorlarning asosiy vazifalari: aholi o‘rtasida
sanitariya-gigiyena va tibbiyot bilimlarini targ‘ib qilishning yillik va
oylik rejalarini ishlab chiqish va hayotga tadbiq qilish hamda sog‘lom
turmush tarzi uchun kurashish; bemorlar va dispanser hisobida
turadigan, kasalligi ancha xavfli kishilar o‘rtasida guruhli va yak-
ka-yakka, shaxsiy tartibda sanitariya-oqartuv ishlari olib borish;
aholini sanitariya-gigiyenik jihatdan tarbiyalash tadbirlarini
o‘tkazishga; tibbiyot xodimlarini tayyorlash uchun metodik,
ko‘rgazmali va boshqa materiallar tanlash va saqlash; qilingan ish-
larni hisobga olish, hujjatlarni yuritishdan iborat. Sanitariya maorifi
uylari va kabinetlarining xodimlari dam olish joylarida targ‘ibot
sifatida qiziqarli ko‘rgazmalar, viktorinalar, ommaviy tomosha tad-
birlarini tashkil etishga katta e’tibor beradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

204
Sanitariya maorifining uslub va vositalari
Sanitariya maorifining uslub va vositalari
Sanitariya maorifining uslub va vositalari
Sanitariya maorifining uslub va vositalari
Sanitariya maorifining uslub va vositalari
Uslub
Uslub
Uslub
Uslub
Uslub deganda aniq ish yuritish usullari tushuniladi. Og‘zaki,
bosma, ko‘rgazmali va aralash uslublar farq qilinadi. Og‘zaki usul
(ma’ruza, munozara, konferensiya, suhbat va boshqalar) asosiy
uslublardan biri hisoblanadi. Ma’ruzaga yaxshilab tayyorlanish,
uning mazmunini yozma bayon etish kerak.
Ma’ruzaga
Ma’ruzaga
Ma’ruzaga
Ma’ruzaga
Ma’ruzaga tayyorlanganda uch xil asosiy hujjat: reja, tezislar
va konspekt tuzish mumkin. Reja — bu leksiyada bayon etiladigan
tartibda yoritiladigan keng hajmli savollar ro‘yxatidir. Tezislar—
mavzudagi asosiy fikrlarning qisqacha bayoni. Konspekt—bu lek-
tor uchun esdalik ko‘chirmalar, raqamlar, misollar, ko‘rgazmali
qurollarga izohlar keltirilgan rejadir.
Ma’ruza yoki suhbatlarning mazmuni
Ma’ruza yoki suhbatlarning mazmuni
Ma’ruza yoki suhbatlarning mazmuni
Ma’ruza yoki suhbatlarning mazmuni
Ma’ruza yoki suhbatlarning mazmuni (konspekt yozish) va
o‘tkazilishiga qo‘yiladigan talablar. Har bir leksiyaning kirish,
asosiy qismlari va xulosasi bo‘ladi. Leksiya mavzusi va tinglovchilar
xilma-xilligi (yoshi, jinsi, kasb-kori, umumiy va sanitariya madani-
yati darajasi va h.) ga qarab, lektor adabiyotlar va rasmlarni to‘g‘ri
tanlashi lozim. Bayonni o‘z leksiyasining qisqacha rejasi yoki mav-
zuning mohiyatini ochishdan boshlash mumkin. Leksiyaning asosiy
qismida uning mazmuni yoritiladi; aniq, ancha muhim va ahami-
yatli ma’lumotlar bayon etiladi.
Ma’ruza hammabop va ishonarli bo‘lishi lozim. Ma’lumotni
izchil bayon etish va asosiy raqam hamda sitatalarni xotirada tik-
lash uchun konspektdan foydalanish kerak. Lektor tinglovchi-
larga razm solib qarashi, leksiya ularga qanday ta’sir ko‘rsata-
yotganligini sezishi lozim. Jamoa hayotidan, badiiy adabiyotlardan
olingan misollar bilan boyitilgan yoki kinofilmlar namoyish qi-
lish bilan o‘tkaziladigan leksiyalar tinglovchilar tomonidan yax-
shi qabul qilinadi. Leksiya oxirida aytilgan fikrlarga yakun yasash,
xulosalar chiqa-rish va tinglovchilarni lektorning tavsiyalariga amal
qilishga chaqirish lozim. Xulosani qisqa va iloji boricha ko‘tarinki
ruhda, ta’sirchan qilish kerak.
Suhbat –
Suhbat –
Suhbat –
Suhbat –
Suhbat – targ‘ibotning samarali vositasi bo‘lib, uni shifokor
hamda tibbiyot hamshirasi o‘tkazishi mumkin. Suhbatlar rejali va
rejadan tashqari bo‘lishi mumkin. Ular odatda 20 daqiqagacha
davom etadi. Suhbatning qimmatli tomoni shundaki, u tinglovchi-
lar bilan chambarchas aloqa o‘rnatishga, ularning bilim va tajri-
balaridan foydalanishga imkon beradi. Mavzuga doir rejali ravishda
guruhli (25—30 kishigacha) suhbatlar o‘tkazish uchun audito-
riyadagilarning bilimi bir xil bo‘lishi va tinglovchilarning yetarli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

205
darajada faollik ko‘rsatishi (savollar berishi, so‘zga chiqishi)
juda muhim. Leksiyalarda quyidagi mavzulardan foydalanish
mumkin:
1. Davlatimiz qarorlarida sog‘liqni saqlash masalalari.
2. Sog‘liqni saqlash sohasida respublikamizda erishilgan yutuqlar.
3. Hushyor turmush tarzi. Ichkilikbozlikni tugatish.
4. Bolalar infeksion kasalligi va uning oldini olish.
5. Yurak tomir kasalliklari va ularning oldini olish.
6. Sog‘lom turmush tarzi — salomatlik garovi.
7. Shikastlanish va uning oldini olish.
8. Uzoq umr ko‘rish asoslari.
9. Giyohvandlik — asr vabosi.
„Tibbiyot“ mavzusida o‘tkaziladigan savol-javob kechalari juda
ommalashgan. Tinglovchilar savollar berishadi, turli ixtisosdagi
shifokorlar va kechani tashkil etgan tibbiyot hamshiralari javob
berishadi. Ular ko‘rinarli joyga oldindan e’lon, afisha va savollar
yozilgan xatlar tashlanadigan quticha osib qo‘yishadi. Sexlar,
oshxonalar, klublarda o‘tkaziladigan kechalar to‘g‘risida esla-
tishadi, savollar yig‘ib javoblar tayyorlashadi, kechada ham sa-
vollar beriladi.
Matbuot
Matbuot
Matbuot
Matbuot
Matbuot—aholi bilan ishlash uchun juda qulay va ancha oson
usuldir. Uning eng keng tarqalgan shakl-xillari: broshura, kitob,
jurnal, kalendar, varaqa, sanitariya bulleteni, esdalik, shior, buk-
let, gazeta (markaziy, mahalliy, devoriy), savol-javoblar taxtasi
va boshqalar. Ularning ko‘pchiligini aholi matbuotdan, kitob
do‘konlaridan sotib olishi, kutubxonalar, o‘quv zallarida o‘qishi,
obuna bo‘lib olishi mumkin. Davolash muassasalarida bemorlar
stollar ustiga yoyib qo‘yilgan nashrdan chiqqan har xil ma’lu-
motlarni o‘qish imkoniga ega bo‘ladilar va h.
Sanitariya devoriy gazetasi va sanitariya bulleteni
Sanitariya devoriy gazetasi va sanitariya bulleteni
Sanitariya devoriy gazetasi va sanitariya bulleteni
Sanitariya devoriy gazetasi va sanitariya bulleteni
Sanitariya devoriy gazetasi va sanitariya bulleteni keng tar-
qalgan. Sanitariya bulleteni gazeta matnidan ancha qisqa bo‘lib, bi-
ror muhim mavzuni (donorlik, grippning oldini olish, ko‘chadagi
shikastlanishlar, rahit va boshqalarni) yoritadi. Xabar, maqola,
surat va boshqa rasmlar katta taxta, vatman qog‘ozga montaj qilinib,
ko‘rinarli joyga osib qo‘yiladi. Devoriy gazetalar mavzulari muas-
sasa profiliga qarab aniqlanadi, odatda gazeta ilmiy-ommabop plan-
ning kompleks masalalariga bag‘ishlanib, bunda kundalik axborot-
lar, o‘quvchilarning habarlari, hayotdan olingan dalillar, tushu-
narli qilib bayon etilgan yumor, asoslangan maslahatlardan
foydalaniladi.
Sanitariya maorifining muhim metodi – ko‘rgazmali metod
– ko‘rgazmali metod
– ko‘rgazmali metod
– ko‘rgazmali metod
– ko‘rgazmali metod
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

206
(modellar, mulyajlar, maketlar, diagrammalar, diafilmlar, surat-
lar, diapozitivlar, sxemalar, rasmlar va boshqalarni ko‘rsatish)
hisoblanadi. U ma’ruzalar, suhbatlar, dokladlar vaqtida va musta-
qil qo‘llanishi mumkin.
Targ‘ibot va tashviqot plakatlari
Targ‘ibot va tashviqot plakatlari
Targ‘ibot va tashviqot plakatlari
Targ‘ibot va tashviqot plakatlari
Targ‘ibot va tashviqot plakatlari farq qilinadi. Tashviot plakati
ochiq rangli bo‘lishi lozim, unda kishilar salomatligiga tegishli
biror muhim masala to‘g‘risida qisqacha tushuncha beriladi. Ma-
salan, „Tozalik—salomatlik garovi“. Qiz bola yoki yigitchaning
suv muolajasi qabul qilayotgan vaqtdagi sog‘lom va xushchaqchaq
qiyofasi katta qilib tasvirlangan bo‘lishi mumkin. Targ‘ibot
plakati oqilona va sermulohaza munosabatda bo‘lishni talab etadi.
Ko‘rgazmalar
Ko‘rgazmalar
Ko‘rgazmalar
Ko‘rgazmalar
Ko‘rgazmalar — gigiyena va tibbiyot fanining biror
sohadagi eksponatlarni ommalashtirish maqsadida ularni
namoyish qilish uchun har xil tartibda qo‘yilgan namunalar
to‘plami sifatida katta ahamiyat kasb etadi. Ko‘rgazmalar
statsionar yoki ko‘chma bo‘lishi mumkin. Statsionar ko‘rgazmalar
sanitariya maorifi uylari, tibbiyot muassasalarida tashkil etiladi.
Bir xil mavzudagi, mantiqan bog‘langan, gruppalari aniq
ajratilgan har xil eksponatlar bo‘lishiga rioya qilish juda muhim.
Ko‘chma ko‘rgazmalar vagon-ko‘rgazmalar,
santarg‘ibot avtomobillar va kichikroq yig‘ma-ko‘chma
ko‘rgazmalar bo‘lishi mumkin.
Sanitariya-oqartuv ishlarini olib borishda tibbiyot hamshirasi
katta rol o‘ynaydi. U bemorning uyiga borganida, poliklinika,
kasalxonalarda sog‘ayib borayotgan bemorlar va ularning oila a’zolari
bilan har kuni yakka tartibda suhbatlar o‘tkazib turadi.
Tibbiyot hamshiralari shifokorlar rahbarligida ishlaydilar. Shi-
fokor suhbat o‘tkazishda yordam beradi: adabiyotlar, ko‘rgazmali
qurollar, rasmlar tavsiya etadi, konspektni ko‘rib chiqadi, zarur
bo‘lganda yozma nutqini tasdiqlab beradi. Malaka oshirish maqsa-
dida tibbiyot hamshiralarining sanitariya maorifi metodikasi bo‘yicha
maxsus mashg‘ulotlar, tibbiyot hamshiralari kengashlarida na-
munali suhbatlar o‘tkaziladi va hokazo. Shifokorlar va o‘rta tibbi-
yot xodimlari oyiga 4 soat sanitariya-oqartuv ishlari bilan
shug‘ullanishlari; vaqt-vaqti bilan o‘z ishlariga yakun yasab turi-
shlari kerak. Sanitariy maorifining samaradorligiga quyidagi me-
zonlar yordamida baho berish mumkin: sanitariya madaniyati,
ayniqsa bolalar sanitariya madaniyatining darajasi, gigiyena bilim-
lari (uning qay ahvolda ekanligi, atrof-muhitning sanitariya hola-
ti, oiladagi turmush tarzi va maktabning gigiyenik jihatdan ta’sir
darajasi)ni aks ettiradi.
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
1.
1.
1.
1.
1. Sanitariya maorifining asosiy vazifalari nimalardan iborat?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

207
yoki Qizil Yarimoy Milliy jamiyatlari mavjud. Ular Milliy jamiy-
atlar deb ham ataladi. Qizil Xoch va Qizil Yarimoy nomlari orasida
mutlaqo farq yo‘q, Qizil Xoch va Qizil Yarimoy harakati Shvey-
sariyada vujudga kelgan. Qizil Xoch timsoli Shveysariya bayrog‘i-
dagi ranglarni teskari fonda joylashtirishdan olingan. Aslida Shvey-
sariya bayrog‘i qizil rangda bo‘lib, undagi Xoch oq rangdadir. Ba’zi
mamlakatlar Qizil Yarimoy tasviridan foydalanishni afzal ko‘-
radilar.
O‘ZBEKISTON QIZIL YARIM OY MILLIY JAMIYATI
O‘ZBEKISTON QIZIL YARIM OY MILLIY JAMIYATI
O‘ZBEKISTON QIZIL YARIM OY MILLIY JAMIYATI
O‘ZBEKISTON QIZIL YARIM OY MILLIY JAMIYATI
O‘ZBEKISTON QIZIL YARIM OY MILLIY JAMIYATI
O‘zbekiston Qizil Yarimoy Milliy jamiyati 1925- yil 14-
noyabrda tashkil topgan. 1992- yildan e’tiboran O‘zbekiston QYJ
Respublikaning mustaqil Milliy Jamiyatiga aylandi. Milliy jami-
yatning 1998- yil 5- iyuldagi navbatdagi syezdida I.A.Karimov
uning Faxriy Prezidenti etib saylandi. 1995- yilning dekabrida
O‘zbekiston QYMJ O‘rta Osiyo mamlakatlari ichida 1-bo‘lib Qizil
Xoch va Qizil Yarimoy jamiyatlari Xalqaro Federatsiyasiga qabul
qilindi.
Jamiyat faoliyatining asosiy yo‘nalishlari:
Jamiyat faoliyatining asosiy yo‘nalishlari:
Jamiyat faoliyatining asosiy yo‘nalishlari:
Jamiyat faoliyatining asosiy yo‘nalishlari:
Jamiyat faoliyatining asosiy yo‘nalishlari:
–
–
–
–
– jamiyatdagi yaxshi himoya qilinmagan aholi qatlamlariga:
jamiyatdagi yaxshi himoya qilinmagan aholi qatlamlariga:
jamiyatdagi yaxshi himoya qilinmagan aholi qatlamlariga:
jamiyatdagi yaxshi himoya qilinmagan aholi qatlamlariga:
jamiyatdagi yaxshi himoya qilinmagan aholi qatlamlariga:
yolg‘iz qariyalar, nogironlar, yetim bolalar, ko‘p bolali nochor
oilalarga imkon darajasida ijtimoiy-tibbiy yordam ko‘rsatish. Hozirgi
paytda Milliy Jamiyatda yuzlab mehribonlik hamshiralari faoliyat
ko‘rsatmoqda, ular qaramog‘ida minglab yolg‘iz qariyalar va no-
chor oilalar bor. Mamlakatimizning turli shaharlarida ijtimoiy-
tibbiy yordam markazlari yaratilmoqda;
–
–
–
–
– favqulodda holatlardan
favqulodda holatlardan
favqulodda holatlardan
favqulodda holatlardan
favqulodda holatlardan (masalan, tabiiy ofatlar, ishlab
chiqarishdagi falokatlar, ekologik halokatlardan) aziyat chek-
kanlarga yordam berishni tashkil qilish. Jamiyat tabiiy ofatlardan
azob chekkan Òurkiya, Xitoy, Eron, Pokiston, Òojikiston, Qir-
g‘iziston, Moldova, Rossiya aholisiga yordam ko‘rsatgan. 1998-
yilning o‘zida Milliy Jamiyat O‘zbekistonning 8 viloyatidagi suv
QIZIL XOCÍ VA QIZIL YÀRIMOY
QIZIL XOCÍ VA QIZIL YÀRIMOY
QIZIL XOCÍ VA QIZIL YÀRIMOY
QIZIL XOCÍ VA QIZIL YÀRIMOY
QIZIL XOCÍ VA QIZIL YÀRIMOY
JAMIYÀÒLARINING FAOLIYÀÒI
JAMIYÀÒLARINING FAOLIYÀÒI
JAMIYÀÒLARINING FAOLIYÀÒI
JAMIYÀÒLARINING FAOLIYÀÒI
JAMIYÀÒLARINING FAOLIYÀÒI
IX BOB
H
ozirgi kunda har bir mamlakatda Qizil Xoch
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

208
toshqini, sel va ko‘chkidan aziyat chekkan 10 minglab oilalarga,
shu jumladan Shohimardon aholisiga yordam ko‘rsatdi;
–
–
–
–
– mamlakatlarning barcha mintaqalari aholisi Xalqaro In-
mamlakatlarning barcha mintaqalari aholisi Xalqaro In-
mamlakatlarning barcha mintaqalari aholisi Xalqaro In-
mamlakatlarning barcha mintaqalari aholisi Xalqaro In-
mamlakatlarning barcha mintaqalari aholisi Xalqaro In-
sonparvarlik Huquqi (XIX) va Jeneva Konvensiyalari
sonparvarlik Huquqi (XIX) va Jeneva Konvensiyalari
sonparvarlik Huquqi (XIX) va Jeneva Konvensiyalari
sonparvarlik Huquqi (XIX) va Jeneva Konvensiyalari
sonparvarlik Huquqi (XIX) va Jeneva Konvensiyalari haqidagi
bilimlarni tarqatish. Umumiy ta’lim maktablari va oliy o‘quv yurtlari
uchun maxsus dasturlar ishlab chiqilgan, jumladan, hozirgi paytda
Jamiyat XKXK Mintaqaviy Vakolatxonasi bilan hamkorlikda ush-
bu tadbirlarni amalga oshirmoqda;
– XKXK va boshqa mamlakatlar Milliy Jamiyatlar bilan
XKXK va boshqa mamlakatlar Milliy Jamiyatlar bilan
XKXK va boshqa mamlakatlar Milliy Jamiyatlar bilan
XKXK va boshqa mamlakatlar Milliy Jamiyatlar bilan
XKXK va boshqa mamlakatlar Milliy Jamiyatlar bilan
hamkorlikda,
hamkorlikda,
hamkorlikda,
hamkorlikda,
hamkorlikda, qidiruv xizmati orqali, harbiy nizolar va boshqa
favqulodda holatlar natijasida bir-biridan ajralib qolgan oilalar-
ning qayta qo‘shilishiga ko‘maklashish. Qidiruv Xizmati o‘nlab
oilalarga bir-birlari, qarindoshlari, yaqinlari bilan diydor
ko‘rishishga, Vataniga qaytishga, odatdagi aloqa vositalari bu-
zulgan paytda ularning o‘zaro xat yozishlarini yo‘lga qo‘yishga
yordam berdi;
–
–
–
–
– o‘quv yurtlarida dastlabki tibbiy yordam ko‘rsatish bo‘yicha
o‘quv yurtlarida dastlabki tibbiy yordam ko‘rsatish bo‘yicha
o‘quv yurtlarida dastlabki tibbiy yordam ko‘rsatish bo‘yicha
o‘quv yurtlarida dastlabki tibbiy yordam ko‘rsatish bo‘yicha
o‘quv yurtlarida dastlabki tibbiy yordam ko‘rsatish bo‘yicha
mashg‘ulotlar o‘tkazish orqali,
mashg‘ulotlar o‘tkazish orqali,
mashg‘ulotlar o‘tkazish orqali,
mashg‘ulotlar o‘tkazish orqali,
mashg‘ulotlar o‘tkazish orqali, sanitariya ma’rifiy ishlar olib bo-
rish, sanitariya postlari musobaqalari, turli-tuman tanlovlar va
hayriya tadbirlari tashkil qilish.
Maktablar va boshqa o‘quv yurtlarida ochilayotgan Qizil
Yarimoyning yoshlar klublari–yoshlar bilan ishlashning yangi
yo‘nalishidir. Ushbu klublar o‘zlarining istaklariga muvofiq
hayriya tashkil qilishdan tortib, yoshlarning bo‘sh vaqtlarini
qiziqarli o‘tkazishgacha bo‘lgan, turli-tuman tadbirlar bilan
shug‘ullanishlari mumkin. Boshqalarga yordam berishni, o‘z
imkoniyatlarini yuzaga chiqarishni, hamfikrlar va do‘stlar
topishni istaydigan har bir kishi klubning a’zosi bo‘lishi
mumkin.
QIZIL XOCH VA QIZIL YARIMOY JAMIYAÒLARI
QIZIL XOCH VA QIZIL YARIMOY JAMIYAÒLARI
QIZIL XOCH VA QIZIL YARIMOY JAMIYAÒLARI
QIZIL XOCH VA QIZIL YARIMOY JAMIYAÒLARI
QIZIL XOCH VA QIZIL YARIMOY JAMIYAÒLARI
XALQARO FEDERATSIYASI
XALQARO FEDERATSIYASI
XALQARO FEDERATSIYASI
XALQARO FEDERATSIYASI
XALQARO FEDERATSIYASI
Bu xalqaro tashkilot turli mamlakatlar Milliy Jamiyatlarining
vakillaridan tashkil topgandir. Uning vazifasi Milliy Jamiyatlarni
qo‘llab-quvvatlash, hamda ular bilan birga, katta tabiiy falokat-
lardan aziyat chekkanlarga va qochoqlarga ommaviy ko‘chishlarda
yordam ko‘rsatishdir.
O‘zbekiston Qizil Yarimoy jamiyati faoliyatining asosiy
yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

209
1.
1.
1.
1.
1. Favqulodda vaziyatlarga va aholining ko‘chib o‘tishiga tay-
yorlanish.
2. 
2. 
2. 
2. 
2. Muruvvat yordami ko‘rsatish.
3.
3.
3.
3.
3. Xalqaro insonparvarlik huquqi bo‘yicha bilimlarni tar-
qatish.
4.
4.
4.
4.
4. Qidiruv xizmati.
5. 
5. 
5. 
5. 
5. Tibbiy-ijtimoiy „mehr-shavqat“ xizmati.
6.
6.
6.
6.
6. Jamiyatni rivojlantirish va mustahkamlash.
7.
7.
7.
7.
7. Yoshlar bilan ishlash.
XALQARO QIZIL XOCH QO‘MITASI
XALQARO QIZIL XOCH QO‘MITASI
XALQARO QIZIL XOCH QO‘MITASI
XALQARO QIZIL XOCH QO‘MITASI
XALQARO QIZIL XOCH QO‘MITASI
Xalqaro Qizil Xoch qo‘mitasi quyidagi sharoitlarda faoliyat
Xalqaro Qizil Xoch qo‘mitasi quyidagi sharoitlarda faoliyat
Xalqaro Qizil Xoch qo‘mitasi quyidagi sharoitlarda faoliyat
Xalqaro Qizil Xoch qo‘mitasi quyidagi sharoitlarda faoliyat
Xalqaro Qizil Xoch qo‘mitasi quyidagi sharoitlarda faoliyat
ko‘rsatadi:
ko‘rsatadi:
ko‘rsatadi:
ko‘rsatadi:
ko‘rsatadi:
— xalqaro qurolli mojarolar;
— xalqaro bo‘lmagan qurolli mojarolar;
— ichki betartiblik va tangliklar.
Yordam berish quyidagicha amalga oshiriladi:
— ozodlikdan mahrum qilinganlar (harbiy va fuqaro mah-
buslar) ni, qamoqda tutib turishning moddiy va psixologik sha-
roitlarini tekshirish maqsadida borib ko‘rish;
— urush yoki tabiiy ofat qurbonlariga (kasalxonalarda, qayta
tiklash markazlarida) tibbiy yordam ko‘rsatish;
– oziq-ovqat, boshpana, kiyim-kechak kabilarga ehtiyoji
bo‘lgan tinch aholini zarur narsalar bilan ta’minlash;
— oilasi, o‘z yaqinlari u haqdagi hech qanday ma’lumotga
ega bo‘lmagan, bedarak yo‘qolgan, deb e’lon qilingan shaxslarni
qidirish;
— odatdagi aloqa vositalari buzilgan taqdirda, oilaviy yozish-
malarni tashkil qilish;
— oilalarning birlashuvini tashkil qilish.
Sanitariya maorifi bo‘limiga doir amaliy mashg‘ulot
Sanitariya maorifi bo‘limiga doir amaliy mashg‘ulot
Sanitariya maorifi bo‘limiga doir amaliy mashg‘ulot
Sanitariya maorifi bo‘limiga doir amaliy mashg‘ulot
Sanitariya maorifi bo‘limiga doir amaliy mashg‘ulot
Sanitariya maorifi ishi bo‘yicha ko‘rsatilgan mavzuda
Sanitariya maorifi ishi bo‘yicha ko‘rsatilgan mavzuda
Sanitariya maorifi ishi bo‘yicha ko‘rsatilgan mavzuda
Sanitariya maorifi ishi bo‘yicha ko‘rsatilgan mavzuda
Sanitariya maorifi ishi bo‘yicha ko‘rsatilgan mavzuda
suhbat o‘tkazish uchun ma’ruza tayyorlash
suhbat o‘tkazish uchun ma’ruza tayyorlash
suhbat o‘tkazish uchun ma’ruza tayyorlash
suhbat o‘tkazish uchun ma’ruza tayyorlash
suhbat o‘tkazish uchun ma’ruza tayyorlash
O‘quvchilarning mustaqil ishi
O‘quvchilarning mustaqil ishi
O‘quvchilarning mustaqil ishi
O‘quvchilarning mustaqil ishi
O‘quvchilarning mustaqil ishi
Suhbatlar uchun taxminiy reja tuzish.
Suhbatning taxminiy rejasi.
14 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

210
Mavzu: „Giyohvandlikka qarshi kurash
„Giyohvandlikka qarshi kurash
„Giyohvandlikka qarshi kurash
„Giyohvandlikka qarshi kurash
„Giyohvandlikka qarshi kurash
barchaning burchi!“.
barchaning burchi!“.
barchaning burchi!“.
barchaning burchi!“.
barchaning burchi!“.
„Giyohvandlik“ illatidan o‘zingizni asrang! Ming afsuslar
bo‘lsinki, so‘ngi yillarda ushbu atama tez-tez uchraydigan bo‘lib
qoldi. Sog‘lom yurgan odam narkotik (giyohvand) moddani bir-
ikki marotaba tatib ko‘rganidan so‘ng uning „quli“ga aylanib qoladi.
Narkotiklar ana shunday makkor zahardir. Hech bir inson
onasidan narkoman (giyohvand) bo‘lib tug‘ilmaydi. Bu „Oq
ajal“ domiga ayniqsa, yoshlar ko‘proq ilinadilar: intizomi yo-
mon, foydali mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanishni xohlamay-
digan, irodasi bo‘sh, ota-onaning nazoratidan chetroqda
bo‘lgan, o‘z-o‘zini nazorat qilishga irodasi yetishmaydigan va
o‘zining mustaqil fikriga ega bo‘lmagan, birovning gapini ma’-
qulaydigan yoshlar yo‘liqadilar. Ko‘pincha, ular narkotiklarni
birovlarga taqlid qilib, qiziqib tatib ko‘radilar, ana shunda ular
ajal jari yoqasiga kelib qolganliklaridan bexabar qoladilar. Gi-
yohvandni na o‘qish, na ish va na oila qiziqtiradi. Uning birdan bir
tashvishi o‘ziga tegishli miqdordagi narkotikni topib, o‘z vaqti-
da qabul qilishdan iborat bo‘lib qoladi. U o‘sha tegishli dozani
topa olmasa, unga erishish uchun har qanday tubanlikka, past-
kashlikka, jinoyat sodir etishga ham qodir bo‘ladi. Bunda u
o‘zining tuqqan onasini ham ayamaydi. Narkotiklar organizm-
ga maxsus ta’sir etadigan kuchli zahar hisoblanadi. Narkotik
ta’sirida bosh miya atrofiyaga uchraydi, jinsiy zaiflik ro‘y bera-
di, nafas yo‘llarining shilliq qavati va o‘pka to‘qimasining kasal-
liklarga qarshi kurashish salohiyati pasayib ketadi. Òutqanoq
tutadi, bir shprisdan bir necha narkomanning foydalanishi
oqibatida OIÒS (SPID), gepatit va qon orqali yuqadigan boshqa
kasalliklar kelib chiqadi. Giyohvand (narkoman) ning borgan
sari rangi zahil, yuzi ko‘pchigan, yuz terisi burishgan, ajin
bosgan, tishlari to‘kilganligining guvohi bo‘lasiz. Yer yuzida
bir kunda 18000 nafar inson VICH bilan zararlanmoqda. Shun-
dan 10000 nafari OIÒS tufayli halok bo‘lmoqda. Dunyoda OIÒS
bilan zararlanganlarning 60% ga yaqinrog‘i 15—24 yoshgacha,
10% i 15 yoshgacha bo‘lgan bolalardir. Hozirgacha OIÒS tufayli
butun dunyoda 25 mln. odam halok bo‘lgan, 63 mln. dan ortiq
odam shu kasallik bilan yashab kelmoqda. Har bir daqiqada
Yer yuzida 11 nafar erkak, ayol yoki yosh bola VICH virusini
o‘ziga yuqtirmoqda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

211
Farzandingiz narkotik olyapti, deb shubhalansangiz:
Farzandingiz narkotik olyapti, deb shubhalansangiz:
Farzandingiz narkotik olyapti, deb shubhalansangiz:
Farzandingiz narkotik olyapti, deb shubhalansangiz:
Farzandingiz narkotik olyapti, deb shubhalansangiz:
1. „Aqlini kirgizib qo‘yishga“ harakat qilmang, do‘q-po‘pisa
qilmang, jazolamang, bunday harakatlar teskari natija berishi
mumkin.
2. Farzandingiz nima sababdan bu yo‘lga kirib qolganini aniq-
lashga harakat qiling, qutulish yo‘llarini birga axtaring, ruhan
madad bering.
3. Farzandingizni birgalikda mutaxassisga borib maslahat olish-
ga ko‘ndiring.
4. O‘zbekistonda 1999- yilda qabul qilingan „Narkotik vosita-
lar va psixotrop moddalar to‘g‘risida“gi Qonunning 3-bandida
belgilanishicha: giyohvandlik (narkotik) moddalarga ruhiy- jis-
moniy jihatdan berilish bilan bog‘liq kasallikdir. Ushbu qonun-
ning 44- bandida davolanish uchun narkologik muassasaga ixti-
yoriy murojaat qilgan bemorlar iltimosiga ko‘ra, xufiyona davo-
lash ta’minlanadi, deyilgan.
Xulosa
Xulosa
Xulosa
Xulosa
Xulosa
Birinchi navbatda, yoshlarni giyohvandlik balosidan asrash
yo‘llarini amalga oshirish, yoshlarni bo‘sh vaqtlaridan unumli
foydalanishni tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Adashganlarga
esa tegishli maslahatlar berish, ularning hayotini mazmunan boyi-
tishga ko‘maklashish katta ahamiyatga ega.
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
1.
1.
1.
1.
1. Qizil Yarimoy va Qizil Xoch jamiyatlarining vazifalari nima-
lardan iborat?
2.
2.
2.
2.
2. Giyohvandlik nima? Uning belgilarini qanday aniqlash
mumkin?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

212
bo‘lagi bo‘lib, mehnat jarayoni va ishlab chiqarish muhiti sha-
roitlarining organizmga ta’sirini o‘rganadi hamda mehnatkashlar-
ning sog‘lig‘ini saqlash, qobiliyatini va mehnat unumdorligini oshi-
rishni ta’minlaydigan gigiyenik va davolash-profilaktika tadbirlarini
ishlab chiqadi.
Mehnat gigiyenasi quyidagi masalalarni o‘rganadi.
1. Ish jarayonida organizmda sodir bo‘ladigan fiziologik
o‘zgarishlarni aniqlash. Ishchining korxonadagi mehnat qilish
qobiliyatini aniqlash, shu asosda oqilona mehnat va dam olish tar-
tibini tuzish.
2. Korxonada fizik, kimyoviy, radiologik va boshqa omillar-
ning ishchilar organizmiga ta’sirini o‘rganish natijasiga qarab, ular-
ning gigiyenik me’yorlarini tavsiya qilish. Òexnologik jarayonni
o‘rganib, ish joylarining jihozlanishi, ishlatiladigan mahsulot va
chiqindilarning organizmga ta’sirini o‘rganish.
3. Ishchilar o‘rtasida kasallanish hodisalari sabablari va ish
jarayonidagi omillarning organizmga ta’sirini aniqlab, tegishli pro-
filaktik tadbirlar tavsiya qilish. «Mehnat» va «ish» tushuncha-
larini bir-biridan farq qilish lozim. Ish deganda, turli mushak-
lar faoliyati: yugurish, cho‘milish va shunga o‘xshashlar tushu-
niladi, mehnat esa ishchi kuchining aniq, foydali mehnatni
bajarishga sarflanishidir.
Mehnat organizmda sodir bo‘ladigan biologik jarayonlar-
ning me’yorida kechishi, shuningdek odamning ijtimoiy faoli-
yatini bajarishi uchun zarur. Biroq, odam qulay ijtimoiy va
fiziologik- gigiyenik sharoitlarda mehnat qilganidagina bu jara-
yon unga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shuning uchun ish joylarini sog‘lomlashtirishga qaratilgan aniq
tadbirlar ishlab chiqilishi kerak. Bular faqat ishchilar salomatligini
saqlabgina qolmay, balki ular kelgusida ham sihat-salomat bo‘lishi
va mehnat unumdorligining oshishiga olib boradi.
Ishchi salomatligiga salbiy ta’sir qiladigan va ish qobiliyatini
pasaytiradigan har xil kasalliklar paydo qiladigan sharoitda ish-
lasa, bu kasb zararli hisoblanadi.
MEHNAÒ GIGIYENASI
MEHNAÒ GIGIYENASI
MEHNAÒ GIGIYENASI
MEHNAÒ GIGIYENASI
MEHNAÒ GIGIYENASI
X BOB
M
ehnat gigiyenasi—umumiy gigiyena fanining bir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

213
Kasbiy zararlarni 3 guruhga bo‘lish mumkin.
1. Mehnatni noto‘g‘ri tashkil qilishga aloqador zararlar:
– asab sistemasining ortiqcha zo‘riqishi;
– tananing uzoq vaqtgacha bir vaziyatda bo‘lishi;
– harakat apparatlari va ayrim sezgi a’zolari (ko‘rish, eshi-
tish) ning ortiqcha zo‘riqishi;
– noto‘g‘ri mehnat tartibi.
2. Ishlab chiqarish jarayoniga aloqador zararlar:
– fizik omillar (noqulay mikroiqlim, atmosfera bosimining
o‘zgarishlari va b);
– kimyoviy va fizik-kimyoviy omillar (gazlar, chang, bug‘lar);
– biologik omillar (mikroorganizmlar, gijjalarning tuxum-
lari va b);
– radiologik omillar va hokazo.
3. Mehnat sharoitiga aloqador zararlar. Bunga havo alma-
shinishi, ventilatsiya, yoritilishi, maydon sathi, kubatura va
boshqalarning yetarli bo‘lmasligi kiradi.
Ishchilar organizmiga kasb omillarining ta’siri natijasida kasbga
aloqador kasalliklar rivojlanishi mumkin. Bu kasalliklar organi-
zmda o‘ziga xos og‘ir o‘zgarishlar paydo qilib, ular mehnat qo-
biliyatini yo‘qotish oqibatida o‘limga olib borishi mumkin. Benzol
bilan surunkali zaharlanishda qon hosil qilish a’zolari zararlani-
shi, tebratuvchi (vibro) asboblar bilan ishlaganda vibratsion kasal-
lik, shaxtyorlarda o‘pkada erkin kremniy (II) oksid changi
to‘planishi natijasida silikoz paydo bo‘lishi shunday kasalliklarga
misol bo‘ladi.
Uzoq yillar davomida tik turib ishlash oqibatida, chunonchi,
to‘qimachilik dastgohi oldida, oyoq venasining kengayishi ham
kasb kasalligiga kiradi.
Ba’zan, kasb omillari kasallik paydo qilmasa ham, organizm-
ning immun-biologik xususiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, tashqi
muhit ta’siriga chidamsiz qilib qo‘yadi. Masalan, revmatizm, po-
liartritlar baliqchilarda va shaxtyorlarda ko‘p uchraydi va hokazo.
Kasbga aloqador salbiy omillarni bilish kasb kasalliklarining oldi-
ni olish uchun chora-tadbirlar qo‘llash imkonini beradi.
BAJARILADIGAN ISHNI ENERGIYA SARFIGA KO‘RA
BAJARILADIGAN ISHNI ENERGIYA SARFIGA KO‘RA
BAJARILADIGAN ISHNI ENERGIYA SARFIGA KO‘RA
BAJARILADIGAN ISHNI ENERGIYA SARFIGA KO‘RA
BAJARILADIGAN ISHNI ENERGIYA SARFIGA KO‘RA
GURUHLARGA AJRAÒISH
GURUHLARGA AJRAÒISH
GURUHLARGA AJRAÒISH
GURUHLARGA AJRAÒISH
GURUHLARGA AJRAÒISH
Mushak ishtirokida bajariladigan har qanday ish energiya sarfiga
ko‘ra: yengil, o‘rtacha og‘irlikda va og‘ir ishlarga bo‘linadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

214
Ish jarayonida bir minutda 0,5 l kislorod talab qilinadigan ish
yengil hisoblanadi. Bunday ishni bajarishda bir sutkada o‘rtacha
2300—3000 kkal energiya sarflanadi.
Bunga aqliy ish bilan shug‘ullanish, uncha og‘ir bo‘lmagan
jismoniy ish bajarishni talab qilmaydigan, o‘tirib bajariladigan
ishlar (tikuvchi-motoristkalar, mayda buyumlar sifatini tekshi-
ruvchilar, korxona xizmatchilari va hokazo) kiradi.
O‘rtacha og‘irlikdagi ishlarga ish jarayonida bir minutda 0,5 dan
1 
l gacha kislorod talab qiluvchi, energiya sarfi esa minutiga 2,5 dan
5 kkalni tashkil qiluvchi ishlar kiradi. Bunday ishlarni bajarishda bir
kunlik energiya sarfi 3100—3900 kkalni tashkil qiladi. Bunday ish-
larga turib bajariladigan ishlar (asbobsozlik va mexanika sexlarining
ishchilari, tikuvchilar, ip yigiruvchilar va hokazo); yurib turib ish
bajaradigan ishchilar (dastgohlarda ishlaydigan ishchilar, og‘ir yukni
ko‘tarishni talab qilmaydigan kasblar va hokazolar) kiradi.
Og‘ir ishlar guruhiga kiradigan ishlar minutiga 1 
l dan ko‘p
kislorod talab qiladigan ishlar kiradi. Energiya sarfi esa minutiga
5 kkaldan ortadi. Bunday ishchilarga arrakashlar, yuk tashuvchi-
lar, temirchilar va hokazolar kiradi. Bular bir sutkada 4000—
4500 kkal va undan ko‘p energiya sarflaydilar.
Hozirgi kunda ishlab chiqarish sharoitini yaxshilash va
sog‘lomlashtirish uchun barcha imkoniyatlar yaratilgan.
Estetika
Estetika
Estetika
Estetika
Estetika—go‘zallik haqidagi, badiiy idrok qonuniyatlari
to‘g‘risidagi fan. Ilgari estetikaning ishga aloqasi yo‘q deb hisobla-
nar edi. Shuning uchun korxonalardagi dastgohlarning beo‘x-
shovligi, qora rangga bo‘yalishi, devorning xiraligi, kishilarning qora,
beo‘xshov tikilgan xalatlarda ishlashi bilan hech kimning ishi yo‘q
edi. Biroq, so‘nggi yillarda ishlab chiqarish estetikasi yaratildi va u
muvaffaqiyatli rivojlanmoqda. Ishlab chiqarish estetikasiga xonalar-
ning tozaligi bilan bir qatorda, badiiy jihatdan bezatilganligi, yax-
shi yoritilishi, dastgohlar, mashinalar, asboblar va boshqa jihoz-
larning chiroyliligi, devorlar, mashinalar va jihozlarning rangi, jis-
moniy ish vaqtida musiqa yangrab turishi va boshqalar kiradi.
MEHNAT JARAYONIDA AYRIM A’ZOLAR VA
MEHNAT JARAYONIDA AYRIM A’ZOLAR VA
MEHNAT JARAYONIDA AYRIM A’ZOLAR VA
MEHNAT JARAYONIDA AYRIM A’ZOLAR VA
MEHNAT JARAYONIDA AYRIM A’ZOLAR VA
SISTEMALARDA RO‘Y BERADIGAN FUNKSIONAL
SISTEMALARDA RO‘Y BERADIGAN FUNKSIONAL
SISTEMALARDA RO‘Y BERADIGAN FUNKSIONAL
SISTEMALARDA RO‘Y BERADIGAN FUNKSIONAL
SISTEMALARDA RO‘Y BERADIGAN FUNKSIONAL
O‘ZGARISHLAR
O‘ZGARISHLAR
O‘ZGARISHLAR
O‘ZGARISHLAR
O‘ZGARISHLAR
Mehnat jarayonida organizmda muhim morfologik, fiziologik
va kimyoviy o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Jismoniy va aqliy mehnat
farq qilinadi. Aqliy mehnatda zo‘riqish, asosan, asab sistemasin-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

215
ing oliy bo‘limi—bosh miya katta ayrim sharlari va po‘stlog‘iga tushadi.
Jismoniy mehnatda markaziy nerv sistemasidan tashqari, asab,
mushak apparati, yurak tomirlari, nafas va issiqlikni idora etadigan
sistemalar katta ish bajaradi.
Ish kunlari hatto ish boshlashdan avval organizmda moddalar
almashinuvining oshishi, puls va nafas olishning tezlashuvidan
iborat shartli refleks ko‘rinishidagi funksional siljishlar kuzatiladi.
Bunda ishlab chiqarish sharoiti va vaqt shartli ta’sirlovchilar bo‘lib
hisoblanadi.
Markaziy nerv sistemasidan mushaklarga yetib keladigan
nerv impulslari ta’sirida mushaklarda ularning qisqarishini kel-
tirib chiqaradigan o‘ziga xos jarayonlar ro‘y beradi. Ishlayot-
gan mushaklarning kislorodga va oziq moddalarga ehtiyoji oshi-
shi shunga olib keladiki, jismoniy mehnatda organizmning
ko‘pgina fiziologik sistemalari faoliyati sezilarli o‘zgaradi. Yurak
tomir sistemasida talaygina o‘zgarishlar ro‘y beradi; yurak
qisqarishlari tezlashadi va ishning ayrim turlarida puls bir
minutda 90—150 marta va bundan ko‘p uradi.
Yurakning sistolik hajmi ham oshadi. Natijada yurak hayday-
digan minutlik qon hajmi 3—5 dan 30—40 l gacha yetadi. Eng
yuqori arterial bosim 5—30 mm simob ustunigacha ko‘tarilishi
mumkin.
Ish tugagandan so‘ng organizmda ro‘y bergan o‘zgarishlar
darrov yo‘qolmaydi. Ma’lum vaqtgacha nafas va puls tezlashgan
holda qoladi. Ish tugash davridan boshlab organizmning dastlabki
holatga qaytgunicha o‘tadigan vaqt tiklanish davri deyiladi. Òiklan-
ish davrida ishlab turgan a’zolarda oksidlanib ulgurmagan mod-
dalar almashinuvi mahsulotlari yig‘ilib bo‘ladi. Ish jarayonida
o‘zgarish faqatgina nafas, yurak tomir sistemasidagina emas, balki
deyarli barcha sistemalarda yuzaga keladi. Og‘ir, notinch davomli
ishda yoki ish noto‘g‘ri tashkil qilinganda odam juda toliqib qoladi.
ÒOLIQISH VA UNING OLDINI OLISH
ÒOLIQISH VA UNING OLDINI OLISH
ÒOLIQISH VA UNING OLDINI OLISH
ÒOLIQISH VA UNING OLDINI OLISH
ÒOLIQISH VA UNING OLDINI OLISH
Òoliqish—organizmning alohida fiziologik holati bo‘lib uzoq
vaqt yoki zo‘r berib ishlash natijasida yuzaga keladi va ish qobili-
yatining pasayishi bilan ifodalanadi. U qator fiziologik diqqat funk-
siyasining yomonlashuvi, mushaklar chidamliligining pasayishi,
ish bajarish bilan bog‘liq jarayonlar muvozanatining buzilishi va
biokimyoviy (qonda qand miqdorining kamayishi, sut kislota dara-
jasining oshishi va hokazo) ko‘rsatkichlar bilan aniqlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

216
Òoliqish—qaytar hodisa. Òegishli hordiq chiqargandan so‘ng
toliqish yo‘qoladi va organizmning ish qobiliyati asli holiga keladi.
Òoliqish natijasida paydo bo‘ladigan subyektiv charchoq sez-
gisi dam olish zarurligidan xabar beradi. Mehnat tartibiga rioya
qilinmasa, toliqish holdan toyishga olib keladi. Holdan toyish
patologik holat hisoblanadi. Og‘ir yoki uzoq davom etadigan ish-
da uzoq vaqt davomida dam olinmaganda va ish qobiliyati tiklan-
maganda shunday hodisa yuz beradi. Òoliqishda markaziy nerv
sistemasining o‘ta qo‘zg‘alishi (muhofaza tormozlanishining yetarli
emasligi) kuzatiladi, natijada odamning kayfiyati yomonlashadi,
jahldor bo‘ladi, uyqusizlik paydo bo‘ladi. O‘ta toliqish nevrozlar-
ga, yurak-tomir kasalliklari, gipertoniya, me’da yarasi kasalligi-
ning rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Holdan toygan organi-
zmning himoya kuchlari pasayib ketadi. Bunday paytda miriqib,
to‘yib uxlab hordiq chiqarish kerak, ba’zan davo tadbirlari ko‘rish
ham zarur bo‘ladi.
Ko‘p charchash aksari mehnat jarayonini noto‘g‘ri tashkil
qilish, katta asab-ruhiy quvvat va ko‘p energiya sarflashni talab
etadigan yoki nisbatan ko‘p bo‘lmagan mushaklar guruhining
jadal faoliyati, noqulay ish holati (vaziyat) bilan bog‘liq ishlarni
bajarish oqibati deb, hisoblanadi.
Òoliqish va holdan toyishga qarshi kurashish bo‘yicha tadbirlar
ishlab chiqish mehnat gigiyenasining muhim vazifasi hisoblanadi.
ÒOLIQISHGA QARSHI KURASHISH VA MEHNAT
ÒOLIQISHGA QARSHI KURASHISH VA MEHNAT
ÒOLIQISHGA QARSHI KURASHISH VA MEHNAT
ÒOLIQISHGA QARSHI KURASHISH VA MEHNAT
ÒOLIQISHGA QARSHI KURASHISH VA MEHNAT
JARAYONINI TO‘G‘RI TASHKIL QILISH
JARAYONINI TO‘G‘RI TASHKIL QILISH
JARAYONINI TO‘G‘RI TASHKIL QILISH
JARAYONINI TO‘G‘RI TASHKIL QILISH
JARAYONINI TO‘G‘RI TASHKIL QILISH
Òoliqishning rivojlanishida markaziy nerv sistemasining funk-
sional holati yetakchi o‘rin tutishi isbotlangan. Aniq va puxta reja
tuzib, ishlab chiqarish jarayonini puxta, to‘g‘ri tashkil etish, ish
joyining saranjom-sarishta bo‘lishi, sanoat estetikasi vositalari va
boshqa ijobiy omillar ish qobiliyatining oshishiga olib keladi. Ishni
to‘g‘ri tashkil qilinmasligi, aniq maqsad, reja bo‘lmasligi, gigiyena
sharoitlarining yomonligi ruhiyatga salbiy ta’sir qiladi, ish unu-
mi pasayadi va odam tez toliqib qoladi.
Odamning mehnat qobiliyati ko‘p jihatdan o‘z kasbini naqa-
dar yaxshi o‘zlashtirganiga, tajribasiga bog‘liq. Muayyan mushak
ishini ko‘p marta, muntazam takrorlash yo‘li bilan organizm-
ning ish qobiliyatini va chidamliligini oshirish–ishga moyillik
deyiladi. Ishga moyillik va o‘rgatish natijasida organizmda yangi
vaqtinchalik shartli reflekslar vujudga kelib, ular harakatlari-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

217
ning yaxshiroq uyg‘unlashishiga va yurak tomirlari, nafas ham-
da boshqa sistemalarning uyg‘un ishlashiga imkon beradi. Hara-
katlar chaqqon va bexato bo‘ladi, bu markaziy nerv sistemasi
ishini osonlashtiradi, mushaklar kuchi tejalgan holda sarfla-
nadi.
Organizmning energetik sarflari dinamik va statik ishdan tashkil
topadi. Mushaklarning statik ishi tez charchashga olib keladi, chunki
bunda qo‘zg‘alish bosh miya po‘stlog‘ining chegaralangan bitta
sohasiga yig‘iladi, mushaklarning dinamik ishida esa po‘stloqning
turli sohalari navbatma-navbat qo‘zg‘aladi. Noqulay vaziyatda ish-
lashga bog‘liq bo‘lgan mushaklarning statik ishini iloji boricha
kamaytirish g‘oyat muhim. Buning uchun odamning tana
o‘lchovlariga, qo‘l kuchiga mos keladigan dastgohlar va moslama-
larda ishlash kerak va hokazo, shundagina ish unumli bo‘ladi va
odam charchab qolmaydi (24-rasm). Odam qulay o‘tirganda mu-
shaklarning statik ish kuchi hammadan ko‘p bo‘ladi. Shu tufayli
ishni o‘tirib bajargan yaxshi. Stulda oyoqlar uchun (pol yoki kur-
siga), sonlar va chanoq uchun (o‘tiriladigan joy chuqurligi son
uzunligining 2/3 qismiga teng bo‘lishi), bel uchun suyanchiq,
tirsaklar uchun tayanch bo‘lishi kerak.
Òik turib ishlaganda mumkin qadar kamroq egilish lozim.
Ishlovchining bo‘yiga mos keladigan asboblar o‘lchovini tanlash
bu jihatdan ahamiyatlidir. 5 kg gacha kuch sarflanadigan ishni
o‘tirib, 10 kg ligini o‘tirib va tik turib, 20 kg da esa tik turib
bajargan qulay. Ish joyida ishlatiladigan asboblarni o‘ylab joylash-
tirish va ishning to‘g‘ri usullarini qo‘llash ortiqcha harakatlar qili-
shning oldini oladi.
Ko‘p energiya sarflash bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarda (o‘roq-
chilar, daraxt kesuvchilar, yer qazuvchilar, hammollar, temirchi-
lar va b.) toliqib qolmaslik uchun ish jarayonini mexanizatsiya-
lash va avtomatlashtirish muhim ahamiyatga ega.
Ish turi o‘zgartirib turilganda toliqish ancha kamayadi, chun-
ki bunda bosh miya po‘stlog‘ining turli sohalari navbatma-navbat
ishlaydi. Aqliy mehnatdan so‘ng jismoniy mehnat qilish va, ak-
sincha, ayniqsa, muhim.
Ish bir maromda olib borilganda uning unumi ortadi. Aqliy
mehnat izchillikda bajarilganda ish samarali bo‘ladi.
Aqliy va jismoniy mehnat qilganda toliqib qolmaslik uchun
mikroiqlim, sof havo, ish joyini yetarlicha yoritish, shovqin-
suron bo‘lmasligi, to‘g‘ri ovqatlanish muhim ahamiyatga ega.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

218
24-
24-
24-
24-
24- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Tavsiya qilinadigan
optimal ish zonasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

219
Bir kunda uzog‘i bilan 8 soat mehnat qilish kerak. Birqancha
kasblar, masalan ko‘mir va tog‘ sanoati ishchilari uchun 6 soatlik
ish kuni belgilangan. Mehnat bilan dam olishni oqilona navbat-
lashtirib olib borish kerak.
I.M. Sechenov yengil va o‘rtacha og‘irlikdagi ishdan keyingi
faoliyatli dam olish faoliyatsiz dam olishga qaraganda toliqishni
tezroq va yaxshiroq qoldiradi, deb aytgan. Og‘ir ishdan keyingina
toliqishni bartaraf qilish uchun to‘liq osoyishtalik zarur. Dam ol-
ishning korxonada va ishdan tashqari vaqtdagi turlari mavjud. Agar
ish kuni tig‘iz bo‘lsa, har 1—2 soatda 5—10 daqiqa tanaffus qili-
nadi. Davomli tanaffus qilish maqsadga muvofiq emas, chunki
bunda odam ishdan „sovib qoladi“. Òanaffus paytlarida gimnastik
mashqlar bilan shug‘ullanish foydali. Fizkultpauzalar sof havoda
o‘tkaziladi. Mabodo xonada o‘tkaziladigan bo‘lsa, oldin xona yax-
shilab shamollatiladi. Fizkultpauzani 2 marta: tushgi tanaffusdan
2 soat oldin va ish tugashiga 2 soat qolganda qilish maqsadga mu-
vofiq. Gimnastika mashqlari asab markazlariga ijobiy ta’sir qili-
shidan tashqari, qon aylanishini yaxshilaydi va qorinda dimlanish
hodisalarini yo‘qotadi. Yaxshi kayfiyat, charchoqning qolishi va
tetiklik faol dam olishning samarasi hisoblanadi. Bir qancha fabri-
kalar va zavodlarda fizkultpauza joriy qilinganda mehnat unumi
3—14% ga oshgan. Òanaffuslar vaqtida musiqa eshitish yaxshi ta’sir
ko‘rsatadi.
Òushki tanaffus 1 soat bo‘lishi kerak. Ish kuni davomida mehnat
unumining barqaror bo‘lishi, shuningdek, fiziologik siljishlar
amplitudasi va tiklanish davrining davomiyligi korxonada dam ol-
ishni mazmunli uyushtirish va o‘tkazishning mezoni hisoblanadi.
Ko‘rilayotgan tadbirlarga qaramay, ishchi ish kuni davomida va
hafta oxirida biroz, yil mobaynida esa ko‘proq toliqadi. Juda toliqib
qolmaslik uchun ishdan tashqari vaqtda, ish kuni tugagandan
so‘ng, har haftada bir kun dam olish, yillik mehnat ta’tilida miri-
qib hordiq chiqarish kerak.
GAVDA VAZIYAÒIGA BOG‘LIQ KASB KASALLIKLARI
GAVDA VAZIYAÒIGA BOG‘LIQ KASB KASALLIKLARI
GAVDA VAZIYAÒIGA BOG‘LIQ KASB KASALLIKLARI
GAVDA VAZIYAÒIGA BOG‘LIQ KASB KASALLIKLARI
GAVDA VAZIYAÒIGA BOG‘LIQ KASB KASALLIKLARI
Kasallikning bu guruhiga noqulay yoki bir zayldagi vaziyatda
ishlash natijasida kelib chiqadigan kasb kasalliklari kiradi. Òik turib
ishlashda yassioyoqlik paydo bo‘lishi mumkin. Yassioyoqlik ko‘pincha
yuk tashuvchilarda, to‘qimachilarda, novvoylarda rivojlanadi. Uzoq
yillar ishlagani sari kasallik zo‘rayib, oyoq panjasi shakli o‘zgarib,
og‘riq paydo bo‘lishi, qon aylanishi buzilishi va tez charchab
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

220
qoladigan bo‘lib qolish mumkin. Hozirgi vaqtda ko‘p mehnat
talab qiladigan ishlab chiqarish jarayonini mexanizatsiyalash tu-
fayli bu kasallik kamroq uchraydigan bo‘lib qoldi.
Og‘ir yuk ko‘tarish va tashishda gavdani majburiy egishda (dast-
gohlarda ishlovchilar, harf teruvchilar, sartaroshlar va hokazo.)
umurtqa pog‘onasiga tushadigan og‘irlik umurtqa pog‘onasini turli
xilda qiyshaytirib qo‘yishi mumkin (skolioz). O‘smirlik yoshida tik
turib uzoq ishlash natijasida ayollarda chanoq shakli o‘zgarishi,
oyoq venalari varikoz kengayib, tromboflebit,trofik buzilishlar
paydo bo‘lishi mumkin.
Òik turib zo‘riqib ishlaganda qorin ichi bosimi oshadi va churra
tushishi (chov, qorin churralari), ayollarda qinning tushishi va
chiqib qolishi, bachadon vaziyati o‘zgarishi mumkin.
O‘tirib bajariladigan ish birmuncha qulay bo‘ladi, biroq bun-
day ishlar ayrim buzilishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Avva-
lo, orqadagi turli xil mushaklarga og‘irlik bir me’yorda tushmasli-
gi oqibatida, chevarlarda, mashinachilarda kuzatiladigan umurtqa
pog‘onasi qiyshayishi (skolioz), ko‘krak qafasining ichiga botishi
kabi o‘zgarishlar paydo bo‘lishini ko‘rsatib o‘tish kerak.
Uzoq vaqtgacha o‘tirib ishlash, kolitlar, surunkali qabziyatlar,
hazmning buzilishi, bavosil rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Kichik chanoq a’zolarida qon dimlanishi oqibatida ayollarda
hayz ko‘rish davri buziladi. Bu xildagi buzilishlarning oldini ol-
ish uchun ish jarayonini mexanizatsiyalash, ish bajarish vazi-
yatini esa vaqti-vaqti bilan almashtirib turish zarur. Mushak
zo‘riqishini kamaytiradigan va umurtqaning qiyshayishiga yo‘l
qo‘ymaydigan mebeldan foydalanish maqsadga muvofiq. Max-
sus tanlangan jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish, mikro-
pauzalar qilib turish kerak.
Ba’zi ishlarni bajarganda ayrim mushak guruhlari va a’zolari
zo‘riqib ishlaydi, bu esa ba’zan kasbga doir nevrozlar rivojlanish-
iga olib keladi. U matn bosuvchilar, skripkachilarda kuzatiladi.
Oyoqlarning koordinator nevrozlari velosipedchilarda, lab va tilning
tirishib qolishi esa karnaychi, surnaychi va puflab chalinadigan
asboblarni chaladigan musiqachilarda uchraydi.
Karnaychi, surnaychilarda, shisha puflovchilarda nafas a’zolari
va tovush boylamlarining taranglashuvi kasbga aloqador o‘pka
emfizemasini keltirib chiqarishi mumkin.
Pedagoglar va ashulachilarda surunkali laringitlar paydo bo‘lishi
mumkin. Juda mayda qismlar (detallar) bilan ishlaydigan ishlarda
(soatsozlar, zargarlar va b.) ayniqsa, yorug‘lik yetarli bo‘lmaganda,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

221
ko‘zga zo‘r keladi. Bunda uzoqdan ko‘rolmaydigan bo‘lib qolish
mumkin. Buning oldini olish uchun ish yuzasi yetarlicha yoritili-
shi, ko‘z bilan qismlar ortasidagi masofa 35 sm bo‘lishi kerak.
KORXONALARDA ZAHARLI BIRIKMALAR,
KORXONALARDA ZAHARLI BIRIKMALAR,
KORXONALARDA ZAHARLI BIRIKMALAR,
KORXONALARDA ZAHARLI BIRIKMALAR,
KORXONALARDA ZAHARLI BIRIKMALAR,
KASB ÒUFAYLI ZAHARLANISH VA UNING
KASB ÒUFAYLI ZAHARLANISH VA UNING
KASB ÒUFAYLI ZAHARLANISH VA UNING
KASB ÒUFAYLI ZAHARLANISH VA UNING
KASB ÒUFAYLI ZAHARLANISH VA UNING
OLDINI OLISH CHORA-TADBIRLARI
OLDINI OLISH CHORA-TADBIRLARI
OLDINI OLISH CHORA-TADBIRLARI
OLDINI OLISH CHORA-TADBIRLARI
OLDINI OLISH CHORA-TADBIRLARI
Sanoatda va qishloq xo‘jaligida kimyoviy birikmalar keng miq-
yosda qo‘llaniladi. Kimyoviy birikmalar metallurgiya sanoatida, foyda-
li qazilmalarni qazib olish, metallarni qayta ishlash sanoatida, plast-
massa va sintetik qatrondan mahsulotlar olishda qo‘llaniladi va h.
Qishloq xo‘jaligida kimyoviy birikmalar o‘g‘it sifatida, qishloq xo‘ja-
lik zararkunandalari, kasallik qo‘zg‘atuvchilari, begona o‘tlarni qirish-
da, g‘o‘za bargini sun’iy to‘ktirish va quritish maqsadida ishlatiladi.
Ba’zi kimyoviy birikmalar ma’lum sharoitda o‘tkir va surunkali
zaharlanishlarni keltirib chiqarishi mumkin.
KORXONADA ZAHARLI BIRIKMALAR VA ULARNING
KORXONADA ZAHARLI BIRIKMALAR VA ULARNING
KORXONADA ZAHARLI BIRIKMALAR VA ULARNING
KORXONADA ZAHARLI BIRIKMALAR VA ULARNING
KORXONADA ZAHARLI BIRIKMALAR VA ULARNING
ORGANIZMGA TA’SIRI
ORGANIZMGA TA’SIRI
ORGANIZMGA TA’SIRI
ORGANIZMGA TA’SIRI
ORGANIZMGA TA’SIRI
Korxonada ish jarayonida ma’lum sharoitda ishchiga kimyoviy
birikma ta’sir qilishi natijasida uning organizmida moddalar al-
mashinuvi buzilsa va u o‘tkinchi—funksional yoki organik o‘zga-
rishlar keltirib chiqarsa, u sanoat zahari deyiladi.
Sanoatda zaharli moddalar xomashyo sifatida (anilin—
to‘qimachilik kombinatlarida matoni bo‘yash uchun) ishlatiladi,
yordamchi unsur (xlor—matoni oqlash uchun) sifatida va u ish
jarayonida qo‘shimcha birikma holida (yonganda—karbon oksidi)
hosil bo‘lishi mumkin.
Sanoatda zaharli birikmalar organizmga nafas yo‘llari orqali
shuningdek, me’da va jarohatlanmagan teri orqali tushishi mum-
kin. Kimyoviy birikmalarning organizmga tushishi ularning fizik va
kimyoviy xossalariga, ko‘p jihatdan tashqi ko‘rinishiga (gazsi-
mon, suyuq, quyuq, kukun va h.k.) va suvda, organizm shi-
ralarida, erituvchi birikmalarda, yog‘da erishiga bog‘liq.
Gaz va yuqori darajada dispersli kimyoviy birikmalar, asosan,
havo bilan, nafas olish a’zolari orqali organizmga tushadi.
Zaharli moddalar organizmga kirishidan boshlab ichkariga surila
boshlaydi. O‘pka alveolalarining yuzasi zaharli birikmalarni
o‘zlashtirib olish xususiyatiga ega, uning sathi gorizontal holatda
yoziladigan bo‘lsa, 90 m
2
dan oshadi. O‘pka alveolalari yuzasining
kattaligi alveola membranalarining yupqaligi, o‘pka to‘qimalarida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

222
limfa tomirlari tarmoqlarining behisobligi, nafas olishda havo bi-
lan kiradigan zaharli aerozollarning tez shimilib qonga o‘tishiga
imkon beradi. Dispers zaharli moddalarning bir qismi ovqat hazm
qilish a’zolari orqali tushadi. Bundan tashqari, zaharli moddalar
shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilmaslik, iflos qo‘l bilan ovqat-
lanish yoki tamaki chekish, shuningdek, zaharlangan oziq-ovqat
mahsulotlari hamda ichimlik suvlari iste‘mol qilish orqali ham
organizmga kirishi mumkin.
Me’da-ichak yo‘lidan surilgan zaharli moddalar organizmga
qon tomirlari hamda limfa orqali tarqaladi, qon aylanish doirasiga
tushishdan oldin vena orqali jigarga kiradi, bu yerda bir qismi
parchalanib, bir qismi parchalanmagan holda o‘t pufagiga, keyin
ichakka o‘tadi va ahlat bilan chiqib ketadi. Demak, me’da-ichak
orqali organizmga tushgan zaharli modda yuqori nafas yo‘llari orqali
o‘pkaga tushgandagi kabi xavfli bo‘lmaydi.
Shikastlanmagan teri yuzasidan organizmga tushgan kimyo-
viy birikmalar organizmdagi lipoidlarda yaxshi to‘planish xususi-
yatiga ega. Shu sababli asab tolalarining oxirida to‘planib, ma’lum
miqdorga yetgach, zaharlilik xususiyatini yuzaga chiqaradi. Bu-
larga simob-organik, fosfor-organik, xlor-organik va boshqa birik-
malar kiradi. Zaharli birikmalar qaysi yo‘l orqali organizmga tushi-
shidan qatiy nazar, a‘zolarda har xil o‘zgarishlarga uchraydi: ok-
sidlanadi, gidrolizlanadi, aminlik xususiyatini yo‘qotadi va aksariyati
zaharsizlanadi yoki zaharli xususiyati kamayadi.
Noorganik birikmalar, o‘z navbatida, oksidlanishga uchraydi
va a’zo hamda to‘qimalarda erimaydigan holatda to‘planadi (masa-
lan, qo‘rg‘oshin, ftor va boshqalar), og‘ir metallar esa a’zolarda
jamg‘arma holida saqlanadi.
Ko‘pchilik zaharli birikmalar organizmda o‘z tarkibini
o‘zgartirib, zaharsiz shaklga aylanib, organizmdan chiqib ketadi.
Ba’zi hollarda, ya’ni organizmda biror kasallik bo‘lsa yoki organi-
zmga tushgan modda o‘ta zaharli bo‘lib, ko‘p miqdorda tushsa,
organizm zaharlanishini keltirib chiqarishi mumkin.
Korxonada ba’zi kimyoviy birikmalardan zaharlanish
Korxonada ba’zi kimyoviy birikmalardan zaharlanish
Korxonada ba’zi kimyoviy birikmalardan zaharlanish
Korxonada ba’zi kimyoviy birikmalardan zaharlanish
Korxonada ba’zi kimyoviy birikmalardan zaharlanish
va uning oldini olish chora-tadbirlari
va uning oldini olish chora-tadbirlari
va uning oldini olish chora-tadbirlari
va uning oldini olish chora-tadbirlari
va uning oldini olish chora-tadbirlari
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish. 
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish. 
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish. 
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish. 
Qo‘rg‘oshindan zaharlanish. Qo‘rg‘oshin nafas orqali tusha-
di, bunda u katta qon aylanish doirasiga tushib a’zolarga tarqaladi.
Ba’zan me’da orqali ham organizmga tushishi va ajratish a’zolari
(buyrak, ichak,) orqali chiqib ketishi mumkin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

223
Astenovegetativ sindrom, eritrotsitlardagi o‘zgarishlar zahar-
lanishning dastlabki belgilari hisoblanadi. Qo‘rg‘oshindan zahar-
lanishda ilikning ta’sirlanishi natijasida eritrotsitlarda bazofil donacha-
lari hosil bo‘la boshlaydi. Bu faqat shu kasallikka xos spetsifik belgi
bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari, qo‘rg‘oshin bilan zaharlan-
ganda siydikda uning miqdori 0,1 mg/l dan oshib ketadi.
Zaharlanish alomati oshgan sari kamqonlik hamda gemolitik
sariqlik yuzaga keladi. Òish milklarida qo‘rg‘oshindan zaharlanishga
xos so‘lak bilan ajraladigan qo‘rg‘oshinning vodorod sulfid bilan
birikmasi—sariqroq binafsha rangli gardish hosil bo‘ladi. Qo‘rg‘oshin
bilan zaharlangan odamning rangi sariq-ko‘kimtir tusda bo‘ladi.
Qo‘rg‘oshin bilan zaharlanganlar siydigida gematoporfirin miq-
dori oshib ketadi. Bu qon pigmentlarining parchalanishidan dalolat
beradi (uning miqdori 1 l siydikda 0,8 dan 3 mg gacha boradi).
Kasallik rivojlangan sari qorin burab og‘riydi, kuchaniq keladi,
ichakning silliq mushaklari torayishi natijasida ichak o‘qtin-o‘qtin
sanchiydi, og‘riqda ba’zan jarrohlik muolajasi ko‘rish zarur bo‘lib
qoladi. Qo‘rg‘oshindan zaharlanganda ishtaha yo‘qoladi, me’dada
qatar va qabziyat alomatlari paydo bo‘ladi. Ba’zan qo‘rg‘oshin
periferik asab sistemasiga ta’sir qiladi, shu tufayli parezlar yuzaga
keladi, hatto yozuvchi mushaklar falajlanadi, zaharlanishning
og‘ir turida ensefalopatiya alomatlari kuzatiladi.
Zaharlanishning oldini olish uchun bo‘yoq o‘rnida qo‘rg‘oshin
oq bo‘yog‘ini ishlatish, arra yasashda, qo‘rg‘oshindan taglik qili-
shda, chinni hamda oyna sanoatida ishlatish man qilinadi.
Qo‘rg‘oshinsiz ishlashning iloji bo‘lmaganda, ishni mexanizatsi-
yalash, qo‘rg‘oshin ajratadigan ish joylariga (dudkash) chang tort-
kichlar o‘rnatish, ish joylarini chang tortuvchi asboblar bilan
tozalash maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Maishiy xonalarning sanitariya holatiga ahamiyat berish
muhim gigiyenik talablar qatoriga kiradi. Ishchilar maxsus kor-
jomalar bilan ta’minlanishlari kerak. Qo‘rg‘oshin bilan ishlashga
ayollar va o‘smirlar qo‘yilmaydi. Ishdan so‘ng ishchilar dush qabul
qilishlari, shaxsiy gigiyenaga qat’iy amal qilishlari talab qilinadi.
Sil kasalining ochiq turi kamqonlik, ateroskleroz, gipertoniya,
me’da qatari, ichak kasalliklari va markaziy nerv sistemasida kasali
bor odamlar qo‘rg‘oshin bilan ishlashga qo‘yilmaydi.
Margimush (mishyak) preparatlarining organizmga ta’siri.
Margimush (mishyak) preparatlarining organizmga ta’siri.
Margimush (mishyak) preparatlarining organizmga ta’siri.
Margimush (mishyak) preparatlarining organizmga ta’siri.
Margimush (mishyak) preparatlarining organizmga ta’siri.
Margimush mishyak preparati organizmga qaysi yo‘l bilan (nafas
a’zolari, me’da va teri orqali) tushishidan qat’iy nazar, mayda
qon tomirlariga juda kuchli ta’sir qiladigan zahar bo‘lib, qon tomir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

224
devorlarini, vegetativ asab sistemasini zararlaydi. U qon tomirlar
devorining o‘tkazuvchanligini oshiradi, ayniqsa ichak tomirlarini
qattiq zaharlaydi. Margimush to‘qimalar faoliyatini izdan chiqaradi.
Markaziy nerv sistemasi va periferik nervlarning ichki a’zolarini
zaharlaydi. Margimush bilan zaharlanishning uch xil turi ma’lum.
1.
1.
1.
1.
1. Ovqat hazm qilish a’zolari orqali 
Ovqat hazm qilish a’zolari orqali 
Ovqat hazm qilish a’zolari orqali 
Ovqat hazm qilish a’zolari orqali 
Ovqat hazm qilish a’zolari orqali tushgandan keyin 0,5—
2 soat o‘tgach,zahar miqdoriga qarab, zaharlanish alomatlari yu-
zaga chiqa boshlaydi. Og‘izda metall ta’mi seziladi,tomoq kuyganga
o‘xshab achishadi, qayt xuruji va qorin bo‘shlig‘ida qattiq og‘riq
boshlanadi. Qusuqqa goho margimush tuzlari bilan bo‘yalgan ko‘k
rangli o‘t aralash tushadi. Bir necha soatdan keyin qusish to‘xtaydi,
ammo qorindagi og‘riq to‘xtamaydi. Zaharlanishning birinchi kun-
larida tez-tez ich suradi. Natijada organizm ko‘p suyuqlik yo‘qotadi.
Siydik kamayadi, ovoz xirillab ba’zan chiqmay qoladi. Oyoq tort-
ishadi, yurak urishi sekinlashib, tomir urishi sust va notekis bo‘lib
qoladi. Bosh aylanishi, harorat tushishi, bexushlik, alaxlash or-
tadi, og‘ir hollarda bemor falajlikdan o‘ladi.
Umumiy zaharlanish alomatlari, odatda 2—3 kundan tortib
to 1—2 haftagacha davom etadi. Shundan so‘ng bemor sekin-asta
tuzala boshlaydi. Oradan 8—15 kun o‘tgach, asab tolalari o‘tgan
joylarda qattiq og‘riq paydo bo‘ladi, sezuvchanlik yo‘qoladi. Bu
hol, ayniqsa, oyoq-qo‘llarda kuchli bo‘ladi. Margimush preparat-
lari bilan zaharlanganda bu alomatlar juda sekin yo‘qola boshlaydi:
ba’zi hollarda yuz nervi, uch shoxli nerv tolalari, til osti va adash-
gan nerv tolalariga shikast yetadi. Bunday hollarda teri atrofiyaga
uchrab po‘st tashlaydi, bu jarayon ayniqsa tovonda, qo‘l kaftida
kuchli bo‘ladi. Soch to‘kiladi, milk yara bo‘lib, tirnoqlar o‘z rangini
yo‘qotadi.
2.
2.
2.
2.
2. Falajlaydigan tur. 
Falajlaydigan tur. 
Falajlaydigan tur. 
Falajlaydigan tur. 
Falajlaydigan tur. Margimush preparatlari organizmga ko‘p
miqdorda tushganda, odam behol bo‘lib qoladi, nafas olish va qon
tomirlar harakatini boshqaruvchi markazlar falajlanadi. Oradan
bir necha soat o‘tar-o‘tmas bemor o‘lib qoladi. Bunda me’da ichak
turidagi alomatlar bo‘lmasligi mumkin.
3.
3.
3.
3.
3. Margimush aerozoli nafas a’zolariga, ko‘zning shilliq
Margimush aerozoli nafas a’zolariga, ko‘zning shilliq
Margimush aerozoli nafas a’zolariga, ko‘zning shilliq
Margimush aerozoli nafas a’zolariga, ko‘zning shilliq
Margimush aerozoli nafas a’zolariga, ko‘zning shilliq
qavatiga
qavatiga
qavatiga
qavatiga
qavatiga tushganida shilliq qavatlar qizaradi, shishib ketadi, be-
mor qon aralash balg‘am tashlaydi, tezda yordam ko‘rsatilmasa,
burnidan ko‘p qon oqadi. Margimushning zaharli miqdori 0,01—
0,052 g, o‘ldiradigan miqdori 0,06—0,2 g. Margimushdan su-
runkali zaharlanish mumkin, bunda ishtaha yo‘qoladi, ko‘ngil
ayniydi, me’dada og‘riq paydo bo‘ladi, vaqti-vaqti bilan ich keta-
di. Jigar bora-bora sirrozga uchraydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

225
Simob preparatlaridan zaharlanish alomatlari.
Simob preparatlaridan zaharlanish alomatlari.
Simob preparatlaridan zaharlanish alomatlari.
Simob preparatlaridan zaharlanish alomatlari.
Simob preparatlaridan zaharlanish alomatlari. Simobdan za-
harlangan odamning ko‘ngli ayniydi, ishtahasi pasayadi, ovqat-
dan keyin og‘iz bemaza bo‘ladi. Odamning toborà holi qurib, oyoq-
qo‘llari bo‘shashadi, tishi, tomog‘i, to‘sh osti va qorni og‘riydi.
Ko‘pincha stomatit, gingivit yuzaga kelib, lab-lunj shishib ketadi,
tomoq qizarib sal bosganda qonaydi, milklarda goho simob bilan
zaharlanganga xos kulrang gardish paydo bo‘ladi. Kasallik avj ol-
gan sari ko‘ngil aynishi kuchayib, odam hadeb safro yoki qon
aralash qusaveradi, tilni karash bog‘laydi.
Odatda, odamning ichi tez-tez sassiq, goho qon aralash kela-
di, qorni qappayadi, paypaslaganda og‘riydi, jigari kattalashadi.
Simob tutgan preparatlar asab sistemasiga ham kuchli ta’sir
ko‘rsatadi. Ba’zi reflekslar yo‘qolib, asab tolalari o‘tgan joy og‘rishi
mumkin. Og‘ir hollarda bemorning ruhi keskin tushib, loqayd
bo‘lib qolib, gaplashmaydi, o‘lim vahimasi tutadi yoki, aksin-
cha, dimog‘i chog‘ bo‘ladi.
Bemorning yurak faoliyatida ham ma’lum darajada o‘zgarishlar
jumladan, aritmiya kuzatiladi. Qon bosimi deyarli o‘zgarmaydi.
Qonda leykotsitoz va SOEning oshganligi ko‘rinadi, zaharlangan
odam odatda yurak urishi to‘xtab qolishidan o‘ladi.
Òetroetil qo‘rg‘oshindan zaharlanish.
Òetroetil qo‘rg‘oshindan zaharlanish.
Òetroetil qo‘rg‘oshindan zaharlanish.
Òetroetil qo‘rg‘oshindan zaharlanish.
Òetroetil qo‘rg‘oshindan zaharlanish. Òetroetil qo‘rg‘oshin
Pb (C
2
H 
5
)
4
—moysimon suyuqlik, shirin olma hidiga o‘xshash,
200 
o
C da qaynaydi. Bug‘i havoga nisbatan 11,2 marta og‘ir, etil-
langan benzin bilan etil suyuqligining 57 % ni tashkil qiladi.
Òetroetil qo‘rg‘oshin asab tolalarini zaharlovchi birikma. Za-
harlanishda eng oldin ruhiy o‘zgarishlar jumladan, bosh og‘rishi,
bosh aylanishi, almoyi-aljoyi tushlar ko‘rish va hokazolar kuza-
tiladi. Og‘ir zaharlanganda vas-vaslik, xotira va idrokning susayishi
ba’zi vaqtda zaharli ensefalopatiya alomatlari kuzatiladi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi. Zaharlanishning oldini olish uchun ventilatsiya
yaxshi ishlashi, ishchilarni maxsus korjoma va gaz niqob bilan
ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Zaharli birikma miqdorini labo-
ratoriyada muntazam tekshirib turish kerak. Etil suyuqlik benzin
bilan maxsus moslamalarda aralashtiriladi.
Is gazidan zaharlanish.
Is gazidan zaharlanish.
Is gazidan zaharlanish.
Is gazidan zaharlanish.
Is gazidan zaharlanish. Is gazi (CO) rangsiz, hidsiz, korxona
sharoitida eng ko‘p uchraydigan zaharli birikma. Qayerdaki yoqilg‘i
chala yonsa, o‘sha yerda is gazi hosil bo‘ladi. Òutun tarkibida 3 %
gacha, ishlangan gazda 13% gacha, portlovchi gazlar tarkibida 50
dan 60% gacha is gazi bo‘ladi. Is gazi faqat sanoat korxonalari
ishchilariga emas, balki qishloq xo‘jaligidagi traktor, kombayn
haydovchilari va boshqalarga ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
15 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

226
Is gazi organizmga nafas a’zolari orqali kiradi. Gemoglobinga
yaqinligi kislorodga nisbatan 300 hissa ko‘p, shuning uchun ham
gemoglobin bilan juda mahkam birikma—karboksigemoglobin hosil
qiladi. Oqibatda gemoglobinning to‘qimalarga kislorod tashish xu-
susiyati juda pasayib, gipoksiyaga, og‘ir zaharlanganda anoksi-
yaga olib kelishi mumkin.
Is gazining katta miqdori tarkibida temir moddasi bor. Nafas
olish fermentini parchalaydi. Bu, o‘z yo‘lida, to‘qimalarning na-
fas olish faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Is gazi bilan zaharlanganda organizmda uglevod va oqsil al-
mashinuvi buziladi, natijada asidoz alomatlari yuzaga keladi. Qon
tarkibida kaliy va kalsiy muvozanati, markaziy nerv sistemasi faoli-
yati buziladi. Bosh miyada bosimning oshish alomatlari, qon quyi-
lishlar, yurak mushaklarida, qon quyilishi kuzatiladi. Organizmda
kislorod yetishmasligi oqibatida markaziy nerv sistemasi faoliyati
buziladi.
Is gazi organizmdan (o‘pka orqali) havo bilan chiqariladi. Za-
harlanishning yengil turida chakkada bosim hamda qattiq tomir
urishi, boshning aylanishi, og‘rishi, ko‘krak qisishi, bo‘shashish,
ko‘ngil aynishi kabi alomatlar kuzatiladi. Zaharlanishning og‘ir
turida odam xushidan ketadi, talvasa tutadi, tilini tishlaydi, siyib
yuboradi. Òomir yuza va tez uradi, aritmiya, galyusinatsiya va
boshqalar kuzatiladi. Is gazidan surunkali kasallanish mumkinligi
ham aniqlangan, bunda markaziy nerv sistemasi faoliyatining
buzilishi (bosh og‘rig‘i, aylanishi, uyqusizlik, tajanglik va boshqa
alomatlar) kuzatiladi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi. Is gazi hosil bo‘ladigan ish joylarini zich berki-
tish, ventilatsiya o‘rnatish tavsiya etiladi. Is gazi hosil bo‘ladigan
ish joylarida markaziy asab sistemasida o‘zgarishlar bor kishi-
larning ishlashi mumkin emas.
Vodorod sulfitdan zaharlanish.
Vodorod sulfitdan zaharlanish.
Vodorod sulfitdan zaharlanish.
Vodorod sulfitdan zaharlanish.
Vodorod sulfitdan zaharlanish. Vodorod sulfid (H
2
S) rangsiz
gaz bo‘lib, hidi palag‘da tuxum hidini eslatadi, 60,2 
o
C da qay-
naydi, zichligi havoga nisbatan 1,1912.
Sanoatda vodorod sulfid metallarni birikmalardan cho‘ktirishda,
margimushdan kislotalarni tozalashda, sun’iy shoyi fabrika-
larida, kimyoviy va teri zavodlarida hamda kimyoviy laboratoriya-
larda, neft qazib olishda va qayta ishlashda hosil bo‘ladi.
Oksidlovchi fermentlar faoliyatiga ta’sir etish natijasida ok-
sidlanish jarayonlari qurshovga uchraydi. Kam miqdorda ta’sir et-
ganda (konyunktivit), ko‘zdan yosh oqishi, yorug‘likdan cho‘-
chish, yuqori nafas a’zolarining yallig‘lanishi, dispeptik va boshqa
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

227
o‘zgarishlar kuzatiladi. Uzoq muddat ta’sir qilganda markaziy asab
sistemasi, jumladan: muvozanatni saqlay olmaslik, tutqanoq, falaj-
lik, keyinchalik bronxopnevmoniya hamda psixoz kuzatiladi. Pro-
filaktikasi—vodorod sulfid hosil bo‘ladigan ish joylarini to‘liq zich-
lash, havo so‘rgichlar (ventilatsiya) zarur.
Azot oksididan zaharlanish.
Azot oksididan zaharlanish.
Azot oksididan zaharlanish.
Azot oksididan zaharlanish.
Azot oksididan zaharlanish. Azot oksid (NO) rangsiz gaz,
havoga nisbatan zichligi 1,04, havoda O
2
bilan qo‘shilib azot (II)
oksidga aylanadi (NO
4
). Oddiy sharoitda uchuvchi suyuqlik. Ish-
chilar sanoatda nitratsiya jarayonida, azot kislotani qizdirishda va
shaxtalarda portlatish ishlarida azot oksid ta’siriga uchraydilar. Ok-
sidli va ikki oksidli azotning organizmga ta’siri har xil. Azot oksidi
ta’sirida qondagi gemoglobin tezlik bilan metgemoglobinga aylana-
di. Shu sababli azot oksidi anoksemiya beradi. Ikki oksidli azot
kuydiruvchi xususiyatga ega, chunki u organizmda azotli va azot
kislotasiga aylanadi.
Yuqori konsentratsiyali azot oksidi bilan taxminan 6 soat na-
fas olgandan so‘ng, zaharlanishning ilk alomatlari—yo‘tal, nafas
qisishi; og‘ir zaharlanishda o‘pka shishishi, bronxopnevmoniya,
bosh og‘rishi, yurak faoliyatining susayishi kuzatiladi.
Profilaktikasi. 
Profilaktikasi. 
Profilaktikasi. 
Profilaktikasi. 
Profilaktikasi. Azot oksidlari hosil bo‘ladigan ish joylarini ger-
metizatsiya qilish, ventilatsiya o‘rnatish tavsiya etiladi. Òog‘ jins-
larini portlatishdan so‘ng ish joylarini shamollatish zarur.
Benzindan zaharlanish. 
Benzindan zaharlanish. 
Benzindan zaharlanish. 
Benzindan zaharlanish. 
Benzindan zaharlanish. Benzin yengil alangalanish xususiya-
tiga ega bo‘lgan suyuqlik, uy haroratida bug‘lanadi, bug‘i havodan
og‘ir. Benzin bug‘ holida organizmga nafas a’zolari orqali tushadi,
shikastlanmagan teri orqali organizmga so‘riladi va tarkibini
o‘zgartmagan holda o‘pka va buyrak orqali tashqariga chiqib ketadi.
Neftni qayta ishlash, rezina sanoati, bosmaxonalarda, garajda
ishlovchilarning faoliyati bevosita benzin bilan bog‘liq. Benzin
yog‘larda va lipoidlarda yaxshi eriydi. Benzin ta’sirida o‘tkir va
surunkali zaharlanish kuzatiladi.
O‘tkir zaharlanishda sarxushlik, jizzakilik, galyusinatsiya, bosh
og‘rig‘i, bosh aylanish kuzatiladi. Og‘ir zaharlanishda hushni
yo‘qotish, tutqanoq tutishi alomatlari sodir bo‘ladi. Surunkali
zaharlanishda ham bosh og‘rig‘i, ishtaha pasayishi, kamqonlik
belgilari paydo bo‘ladi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi.
Profilaktikasi. Benzin ajraladigan joylarda havo so‘rgich (ven-
tilatsiya) o‘rnatish, benzin bilan ishlaganda gazniqobdan foyda-
la-nish tavsiya qilinadi.
Benzoldan zaharlanish. 
Benzoldan zaharlanish. 
Benzoldan zaharlanish. 
Benzoldan zaharlanish. 
Benzoldan zaharlanish. Benzol C
6
H
6
hushbo‘y suyuqlik. Qay-
nash temperaturasi 79,6 °C. Uy haroratida parchalanadi. Bug‘i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

228
havoga nisbatan uch marta og‘ir. Sanoatda benzol yog‘lar, laklar,
bo‘yoqlar, kauchukni eritish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari,
nitrobenzol, anilin, yog‘ni oqlashda, toshko‘mir, neft qazib olish
jarayonida hamda kimyo-farmatsevtika korxonalarida erituvchi sifa-
tida ishlatiladi. Benzol bug‘ shaklida nafas a’zolari orqali, suyuq
holdagisi shikastlanmagan teri yuzasidan yog‘larda eruvchi sifatida
organizmga tushadi va o‘pka, buyrak orqali chiqib ketadi. O‘tkir
zaharlanish sanoatda kam uchraydi, bunda bosh og‘rishi, bosh
aylanishi, juda bezovtalik, uzoq uxlash alomatlari, mushaklar torti-
shishi, hushni yo‘qotish, taxikardiya, qon bosimi pasayishi kuza-
tiladi. Surunkali kasallikda yog‘ga boy asab hujayralari qon ishlab
chiquvchi a’zolar jarohatlanadi, milk, burundan qon oqadi. Qonda
oldin leykositoz, keyin leykopeniya, eritropeniya kuzatiladi. Ge-
moglobin kamayishi tufayli qon ivishi keskin kamayadi.
Surunkali zaharlangan odamlarda chidamlilik pasayadi. Su-
runkali zaharlanishda teriga tariqdek-tariqdek toshmalar toshadi.
Zaharlanishdan saqlanish uchun benzol o‘rniga kam zaharli toluol,
etil spirti ishlatish kerak. Buning iloji bo‘lmasa, joylarni zich
berkitish, havoso‘rgich o‘rnatish tavsiya qilinadi.
SANOAÒDA ZAHARLANISHNING OLDINI OLISH
SANOAÒDA ZAHARLANISHNING OLDINI OLISH
SANOAÒDA ZAHARLANISHNING OLDINI OLISH
SANOAÒDA ZAHARLANISHNING OLDINI OLISH
SANOAÒDA ZAHARLANISHNING OLDINI OLISH
ÒADBIRLARI
ÒADBIRLARI
ÒADBIRLARI
ÒADBIRLARI
ÒADBIRLARI
Zaharlanishlarning oldini olish uchun zaharli moddalarni
qo‘llamaslik (gugurt ishlab chiqarish sanoatida zaharli sariq fos-
for o‘rniga zaharsiz qizil fosfor, qo‘rg‘oshin belilasi o‘rniga ruxli
belila ishlatish kerak va h.k) zarur.
Ba’zi bir joylarda zaharli birikma o‘rniga zaharliligi ancha past
birikmalar (metil spirt o‘rniga boshqa spirtlar, benzol o‘rniga ben-
zin va h.k) ishlatish mumkin.
Bundan tashqari,havfsizlik choralariga texnikani takomillash-
tirish, yo‘li bilan erishish mumkin. Zaharli birikmalar hosil
bo‘ladigan joylarni zich berkitish, havoso‘rgichlar o‘rnatish, ish-
chilarni korjoma va respiratorlar bilan ta’minlash, tushuntirish
ishlari olib borish darkor.
Agar zaharli moddani ishlatish zarur bo‘lsa, miqdori YQKM
YQKM
YQKM
YQKM
YQKM
(yo‘l qo‘yilgan konsentratsiya miqdori) ruxsatidan yuqori bo‘l-
masligi shart.
Har bir zaharlanish hodisasi og‘ir yoki yengil bo‘lishidan
qat’iy nazar, hisobga olinishi va bunday voqea qaytarilmasligi uchun
uning sababi ochiq-oydin aniqlanishi, tegishli choralar ko‘rilishi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

229
lozim. Ishga kirishdan oldin va ishga kirgach o‘z vaqtida tibbiy
ko‘rikdan o‘tib turish muhim ahamiyatga ega.
Navbatdagi tibbiy ko‘rik rejasi zaharli moddalarning fizik va
kimyoviy xususiyatiga qarab tuziladi. Zaharli moddalarning qaysi
a’zoning qanday xususiyatiga ta’sir qilishi mumkinligini hisobga
olgan holda tib komissiya va mo‘ljallangan laboratoriya tekshiruv-
lari o‘tkaziladi.
Olingan ma’lumotlarga ko‘ra tegishli choralar ko‘riladi (be-
morni chuqurroq tekshirish uchun dispanser ko‘rigidan o‘tkazish,
shifoxonaga yotqizish, sanatoriyaga yuborish va boshqalar). Sog‘lig‘iga
qarab, vaqtincha ishdan chetlatish, boshqa ishga o‘tkazish masa-
lalari hal qilinadi.
Kimyo sanoati ishchilari yoki zaharli kimyoviy birikmalar bi-
lan ishlovchilar davlat hisobidan vitaminli ovqatlar bilan ta’min-
lanishlari kerak.
KON SANOATIDA MEHNAT GIGIYENASI
KON SANOATIDA MEHNAT GIGIYENASI
KON SANOATIDA MEHNAT GIGIYENASI
KON SANOATIDA MEHNAT GIGIYENASI
KON SANOATIDA MEHNAT GIGIYENASI
Ma’lumki, foydali qazilmalar ochiq (karyer) va yer osti (shax-
ta) usullari bilan qazib chiqariladi. Foydali qazilmalarni ochiq
usulda qazib chiqarish eng ilg‘or usul hisoblanadi. Chunki u mah-
sulot tannarxini nihoyatda kamaytirish bilan birga sog‘lom ish
sharoitida oz mehnat sarflab foydali qazilma zaxirasini to‘liq qazib
olishni ta’minlaydi.
Rudani yer ostidan qazib chiqarishning asosiy jarayonlari
quyidagilardan iborat: burg‘ilash, portlatish, navlarga ajratish, jins-
lar va rudalarni ortish, tashish, tushirish.
Konchilik sanoatidagi mehnat sharoiti uchun zararli omillar
quyidagilar hisoblanadi: noqulay ob-havo sharoiti, chang va za-
harli gazlar ajralishi, shovqin hamda tebranishlar, og‘ir jismoniy
ishlar va h.k.
Ob-havo sharoiti va uning kishi organizmiga ta’siri.
Ob-havo sharoiti va uning kishi organizmiga ta’siri.
Ob-havo sharoiti va uning kishi organizmiga ta’siri.
Ob-havo sharoiti va uning kishi organizmiga ta’siri.
Ob-havo sharoiti va uning kishi organizmiga ta’siri. Ishlab
chiqarish binolaridagi havo sharoiti yoki ishlab chiqarish mikroiqli-
mi deganda kishi organizmini issiqlik holatiga ta’sir qiluvchi omil-
lar uyg‘unligi tushuniladi. Bunga harorat, nisbiy namlik va havo
harakati tezligi kiradi.
Shaxta ichidagi harorat, konning chuqurligi, tashqi haro-
rat va shaxtaga beriladigan havo miqdori bilan belgilanadi. Kon
uncha chuqur bo‘lmaganda va qazilgan joy cho‘zilib ketmagan-
da u yerdagi harorat, asosan, yer sathidagi havo haroratiga
bog‘liq bo‘ladi. Kon chuqurlashgani sari u yerga kiradigan at-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

230
mosfera havosi zichlashadi, natijada harorat shaxtaning har 100
metr chuqurligida taxminan 1 ° C ga oshadi. Shaxta havosi ha-
roratiga qazilma atrofi jinslarining harorati ham ta’sir qiladi.
Yer sathidan 23—30 metr chuqurlikda harorat yil bo‘yi bir
maromda turadi va shu joyning o‘rtacha yillik haroratiga teng
bo‘ladi. Ruda havosining namligi yoki unda suv bug‘larining
mavjudligi konning havo haroratiga va u yerning suvga serobli-
giga bog‘liq. Suvning ko‘p miqdorda bug‘lanishi natijasida kon
havosining suv bug‘lari bilan to‘yinishi 90% va undan yuqori
bo‘lishi mumkin.
Havo harakatining tezligi shaxtaga beriladigan havo hajmiga va
shtreklarning kesib o‘tishiga bog‘liq. Shuning uchun ham foydali
qazilmalar yerosti usuli bilan qazib olinayotganda havo oqimining
tezligi havo haroratiga qarab o‘zgarib turadi.
Yer ostidagi qazilma harorati bilan tashqaridagi havo harorati
o‘rtasidagi katta farq, yuqori namlik, shuningdek, qazilma tashi-
ladigan joylardagi havo oqimining tezligi organizmning issiqlik al-
mashinuviga salbiy ta’sir qiladi, u shamollash kasalliklarining kelib
chiqishiga sabab bo‘ladi. Ayniqsa, yilning sovuq fasllarida shamol-
lash kasalliklari birmuncha ko‘payadi. Har bir ishchining mehnatni
muhofaza qilish qonuni talablariga muvofiq qo‘llangan tadbirlarga
va ishlab chiqarishda o‘rnatilgan sanitariya qoidalariga, gigiyena ta-
lablariga amal qilishlari shaxtalarda shamollash kasalliklariga qarshi
kurashishning oqilona yo‘lidir.
Shaxta havosining zararli gazlar bilan ifloslanishi.
Shaxta havosining zararli gazlar bilan ifloslanishi.
Shaxta havosining zararli gazlar bilan ifloslanishi.
Shaxta havosining zararli gazlar bilan ifloslanishi.
Shaxta havosining zararli gazlar bilan ifloslanishi.
Kon havosi tarkibidagi gazlar ichida eng havflisi (azot oksid va
uglerod oksid) portlovchi gazlardir. Bu gazlar miqdori qo‘lla-
niladigan portlovchi modda tarkibiga va uning har bir portlashda
qancha sarflanishiga bog‘liq. Qo‘porishdan keyin qazilmalarni ish-
lashga kirishish mutlaqo mumkin emas. Portlovchi gazlardan
tashqari, konlar havosida joyiga qarab metan, vodorod sulfid va
oltingugurt sulfidli gazlar bo‘lishi mumkin. Gazlar bilan zahar-
lanish xavfi yaxshi shamollatilmagan (ayniqsa, burg‘ilash oxiri-
da) joylarda kuchli bo‘ladi.
Foydali qazilmalarni qazib chiqarishda shovqin va tebranish.
Foydali qazilmalarni qazib chiqarishda shovqin va tebranish.
Foydali qazilmalarni qazib chiqarishda shovqin va tebranish.
Foydali qazilmalarni qazib chiqarishda shovqin va tebranish.
Foydali qazilmalarni qazib chiqarishda shovqin va tebranish.
Kon ishlari turli mashinalarda va mexanizmlarda (pnevmatik
burg‘ilovchi mashinalar, nasoslar, ventilatorlar va b.) Asbob-
lardan (burg‘ilovchi va otboy bolg‘alari), transport vositalari va
boshqalar shovqinining uzoq vaqt (bir necha yillar) davomida
ta’sir etishi eshitish pardalarining doimiy qattiq tebranib turishi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

231
karlikka olib kelishi mumkin. Shuningdek, shovqin— eshitish a’zo-
lari faoliyatini susaytirishdan tashqari, asab sistemasini qisman
ishdan chiqarishi ham mumkin (serjahllik, tez charchab qolish).
Mashina va asboblardan chiqadigan shovqin xavfsiz darajada
bo‘lishi shart, shu jarayonni uzoqdan turib boshqaradigan bo‘lish
lozim. Ko‘pgina mexanizm va asboblar (pnevmatik burg‘ilovchi mashi-
nalar, otboy (qo‘poruvchi) bolg‘alar) uchun maxsus shovqin
pasaytirgichlardan foydalaniladi. Mexanizmlar turli asboblarning
texnik buzuq joylarini o‘z vaqtida tuzatish, moylash, shovqin ta’sirida
kelib chiqadigan kasalliklarning oldini olishda muhim o‘rin tutadi.
Ish jarayonidagi tebranish yoki silkinish kishi organizmiga
yomon ta’sir qilishi natijasida 
tebranish kasalligi kelib chiqishi
mumkin. Bu kasallikni birinchi marta E.S Andreyeva-Galanina
batafsil o‘rgangan va uni tebranish kasalligi deb atagan, bu kasal-
lik uning nomi bilan bog‘liq. Oyoq-qo‘llarda og‘riq turishi, teri
sezgisining pasayib ketishi, shuningdek, vaqt-vaqti bilan rang
o‘chishi, qo‘llarning uvishib, muzlab qolishi, boshqacha aytgan-
da, barmoqlar bukilishining qiyinligi, qo‘lning ishlamay qolishi
kasallikning asosiy belgilaridir. Bularning hammasi qon aylani-
shining buzilishi natijasida ro‘y beradi.
Ish jarayonida avtomatik ravishda o‘tadigan tebranishni qabul
qiluvchi moslamalar va murakkab ishlarni bajaruvchi asboblardan
foydalanish vibratsiya kasalligini oldini olishning eng yaxshi usuli
hisoblanadi. Bunda tebratuvchi kuch burg‘ilovchiga ta’sir qilmay-
di, chunki uning vazifasi mashina va moslamalarni o‘rnatish,
burg‘ilash asboblarini almashtirish va ishini kuzatib turishdan
iborat bo‘ladi.
Maxsus ushlab turgich va ayiradigan ustinlarni qo‘llanilishi
orqali burg‘ilovchilarning ishi ancha yengillashadi va ishning xavflilik
darajasi kamayadi, shu bilan birga ish unumi ortadi. Maxsus
tirgovichning qo‘llanilishi burg‘ilarni kuch sarf qilmagan holda
zarur vaziyatda ushlab turishga imkon beradi.
Òitrash kasalligining oldini olish uchun ishga kiruvchilar
mehnat xavfsizligiga doir dastlabki ma’lumotlarni (tavsiyanoma-
ni) va ish qoidasini yaxshi bilib olishlari zarur.
Ishchilarni dastlab va vaqt-vaqti bilan tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish
titrash kasalligining oldini olish tadbirlari ichida eng muhimi
hisoblanadi. Lekin kasallikning ilk belgilari paydo bo‘lishi bilanoq,
navbatdagi ko‘rikni kutib o‘tirmasdan, darhol vrachga murojaat
qilish kerak. Bemor vrachga qancha erta uchrasa, tuzalishi ham
shuncha oson bo‘ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

232
CHANG VA UNING KISHI ORGANIZMIGA TA’SIRI
CHANG VA UNING KISHI ORGANIZMIGA TA’SIRI
CHANG VA UNING KISHI ORGANIZMIGA TA’SIRI
CHANG VA UNING KISHI ORGANIZMIGA TA’SIRI
CHANG VA UNING KISHI ORGANIZMIGA TA’SIRI
Har qanday chang ham kishi organizmiga zararli ta’sir qiladi.
Changning kishi organizmiga zararli ta’siri darajasi, uning tarkibi,
solishtirma og‘irligi, zarrachalarning katta-kichikligi, shakli, havo
hajmi birligidagi chang zarrachalarining miqdori va kishining
changli havodan nafas olish muddatiga qarab aniqlanadi. Foydali
qazilmalarni qazish paytida chiqadigan chang havo bilan kishi teri-
siga, ko‘z shilliq pardasiga tushadi, nafas yo‘llariga kiradi, chang
teriga tushganda ter bezlari chiqish yo‘llarining berkilib qolishi
oqibatida terining yog‘ chiqarish faoliyati buziladi, organizmning
isib ketishiga sabab bo‘ladi, bu esa ob-havo noqulay bo‘lgan
sharoitlarda juda ham xavflidir. Yog‘ bezlari berkilib qolganda badanda
toshma toshib keyin yiringli yarachalar paydo bo‘ladi.
Chang yuqori nafas yo‘llariga ta’sir qilib, burunning shilliq parda-
sini yallig‘lantiradi, u shishib ketadi. Bunday hollarda shilliq ko‘p
ajraladi. Changning uzoq vaqt ta’sir etishi oqibatida shilliq qavat at-
rofiyaga uchrab juda yupqalashadi. Unda qobiq paydo bo‘ladi, burun
ichi qurib qoladi. Bunday holat uzoq cho‘zilganda chang nafas yo‘lla-
riga chuqurroq kiradi. Bronxlarning shilliq pardasi changga ta’sir-
chan bo‘ladi va shu bois chang bronxiti paydo bo‘lishi mumkin.
Konning changli bo‘limlarida uzoq yillar davomida ishlaganda
o‘pkaning surunkali kasalligi — pnevmokonioz kelib chiqadi.
Kon changi tarkibidagi erkin kremniy (II) oksid pnevmokonioz-
ning bir turi—silikoz kasalligining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.
Òog‘ jinslarini suv bilan burg‘ilash, ortishdan oldin qo‘porilgan
tog‘ jinslariga suv sepish va yetarlicha shamollatishni tashkil qilish
natijasida kon havosidagi chang miqdori asosan yirik chang zarra-
chalari hisobiga kamayadi.
Yer osti konlarini sun’iy ravishda shamollatib turish konlarda
changga qarshi kurashish shartlaridan biri hisoblanadi. Tog‘ jin-
sini qazish chuqurlashgan sari qo‘shimcha ravishda mahalliy
mexanik tarzda shamollatishdan foydalanish kerak.
Changlanishga qarshi kurash olib borishning umumiy tadbir-
lari bilan bir qatorda, shaxsiy gigiyena va shaxsiy himoya tadbir-
larining qo‘llanilishi jumladan, changga qarshi respirator taqish
muhim ahamiyatga ega.
CHANGDAN SAQLANISH TADBIRLARI
CHANGDAN SAQLANISH TADBIRLARI
CHANGDAN SAQLANISH TADBIRLARI
CHANGDAN SAQLANISH TADBIRLARI
CHANGDAN SAQLANISH TADBIRLARI
Yer ostida ishlaydigan ishchilarni zarur shaxsiy muhofaza as-
bob-anjomlari korjomalar, yer ostida qaziladigan joylarni yetarli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

233
darajada sun’iy yoritish qurilmalari bilan ta’minlash tavsiya etiladi.
Birinchi navbatda, changli ish joyida ishlaydigan shaxslar-
ning ish kunini qisqartirish, qo‘shimcha mehnat ta’tili berish,
ovqatlanishini yaxshilash, dam olish uylari, profilaktoriyalar va
sanatoriy-kurortlarga davolanish uchun yo‘llanmalar berish bi-
lan ularning sog‘lig‘ini mustahkamlash tadbirlarining hammasi
hukumatning kon sanoati sohasida kasalliklarga qarshi kurash
haqidagi qarorida ko‘zda tutilgan.
Korxonadagi chang, chang ta’sirida kelib chiqadigan
Korxonadagi chang, chang ta’sirida kelib chiqadigan
Korxonadagi chang, chang ta’sirida kelib chiqadigan
Korxonadagi chang, chang ta’sirida kelib chiqadigan
Korxonadagi chang, chang ta’sirida kelib chiqadigan
kasalliklar va ularning oldini olish
kasalliklar va ularning oldini olish
kasalliklar va ularning oldini olish
kasalliklar va ularning oldini olish
kasalliklar va ularning oldini olish
Korxonada changga qarshi kurashish muhim ahamiyatga ega,
chunki deyarli har bir korxonada ish jarayonida chang bo‘ladi.
Qurilish sanoatida (olovga chidamli mahsulotlar tayyorlashda,
g‘isht, sement olishda va b.), chinni, sopol idishlar ishlab chiqarish-
da, un tortish, paxta tozalash va qayta ishlash korxonalarida,
mashinasozlik, metallurgiya sanoati, to‘qimachilik sanoatining
xomashyo tayyorlash va yigiruv sexlarida, qishloq xo‘jaligida va
shunga o‘xshash juda ko‘p korxonalarda chang chiqadi. Korxona
changi ta’sirida o‘ziga xos kasalliklar (pnevmokonioz, surunkali
bronxit) hamda laringit, traxeit, teri kasalliklari paydo bo‘lishi
mumkin.
Changga qarshi kurash sanitariya va gigiyena muassasalari xo-
dimlarininggina ishi bo‘lib qolmay, bu ish iqtisodchilar hamda
sanoat xodimlarining ishi hamdir. Bundan tashqari, changga qarshi
kurashish sog‘liqni saqlashgina bo‘lib qolmay, qimmatli mah-
sulotlarni havoga chiqib ketishidan saqlash ham demakdir. Chang
umrni qisqartiradi, yaroqsiz mahsulotlarni ko‘paytiradi, oynalar-
ning ifloslanishi tufayli ish joylariga quyosh nuri tushishi kama-
yadi, ma’lum sharoitda qo‘porish, yong‘in chiqarish xususiyat-
lariga ham ega.
SHOVQINNING ORGANIZMGA ÒA’SIRI VA
SHOVQINNING ORGANIZMGA ÒA’SIRI VA
SHOVQINNING ORGANIZMGA ÒA’SIRI VA
SHOVQINNING ORGANIZMGA ÒA’SIRI VA
SHOVQINNING ORGANIZMGA ÒA’SIRI VA
UNING OLDINI OLISH CHORA-TADBIRLARI
UNING OLDINI OLISH CHORA-TADBIRLARI
UNING OLDINI OLISH CHORA-TADBIRLARI
UNING OLDINI OLISH CHORA-TADBIRLARI
UNING OLDINI OLISH CHORA-TADBIRLARI
Shovqin deb vaqt davomida takrorlanmaydigan, murakkab
munosabatlari bilan ajralib turadigan tovushga aytiladi.
Shovqin balandligi deb davriy jarayondan iborat shovqinga ayti-
ladi. Bu jarayon uyg‘un bo‘lsa, shovqin balandligi oddiy yoki sof
bo‘ladi. Sof shovqin balandligining asosiy fizik xarakteristikasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

234
uning tezligi hisoblanadi. Nouyg‘un tebranishlarga murakkab shov-
qin balandligi deyiladi. Òebranishlarning elastik muhitdagi tezligi
odam qulog‘iga eshitiladigan chegarada, ya’ni 16 dan 20000 Hz
orasida bo‘ladi. Boylama to‘lqinlar tarzida tarqaladigan tebranish-
lar tovush tebranishlari deb ataladi. Òo‘lqin tezligi 16 Hz dan
kichik bo‘lmasa infratovush va 20000 Hz dan yuqori bo‘lsa ultra-
tovush deb ataladi. Infratovush va ultratovush eshituv a’zolari
orqali qabul qilinmaydi.
SHOVQINNING ORGANIZMGA TA’SIRI
SHOVQINNING ORGANIZMGA TA’SIRI
SHOVQINNING ORGANIZMGA TA’SIRI
SHOVQINNING ORGANIZMGA TA’SIRI
SHOVQINNING ORGANIZMGA TA’SIRI
Kuchli shovqin ta’sirida eshitish analizatorlariga o‘zgarishlar
paydo bo‘ladi. Eshitish a’zolari shovqinga nisbatan hosil bo‘ladigan
adaptatsiyaning vaqtincha pasayishida kuzatiladi. Uzoq muddat-
li akustik ta’sirda shovqinga nisbatan sezgirlik oshadi. Oldin sekin-
asta o‘z holiga keladigan (eshitish charchashi), keyinchalik shovqin
ta’sir ko‘rsatguncha bir me’yorda sezuvchanlikni saqlashi kuza-
tiladi.
Shovqin kishi organizmiga umumbiologik qo‘zg‘atuvchi sifati-
da ta’sir ko‘rsatadi. Faqat eshitish a’zolariga ta’sir qilib qolmay,
bosh miya strukturasiga ham ta’sir ko‘rsatadi, oqibatda har xil
funksional o‘zgarishlar yuz beradi. Jumladan, shovqin ta’sirida
kapillyarlarning qisqarishi natijasida periferik qon aylanishi buzi-
lishi, qon bosimi ko‘tarilishi mumkin.
Shovqinning salbiy ta’sirida odamning gaplari noaniq bo‘lib
qoladi, o‘zini yomon sezadi, toliqadi, ish unumi pasayadi, oqi-
batda shovqin kasalligi kelib chiqadi. Bunda shovqin xarakteri, ba-
landligi, tezligi va ta’sir etish davomiyligi hamda organizmning
shovqinga qarshi shaxsiy sezuvchanligi muhim ahamiyatga ega.
Ish joyida shovqin uzoq vaqt davomida baland bo‘lsa, eshitish
qobiliyati koxlear nevritiga xos ravishda sekin-asta pasaya boradi,
bora-bora odam garang bo‘lib qolishi mumkin. Ba’zi bir odam-
larda eshitish a’zolari deyarli bir oy ichida shovqin ta’sirida
o‘zgarishga uchrasa, boshqa odamlarda sekin-asta rivojlanuvchi
o‘zgarishlar uzoq yillardan keyin yuzaga chiqishi mumkin.
Eshitish qobiliyatini yo‘qotish muhim fiziologik kamchilik
bo‘lib, ish qobiliyati tushib ketishining asosiy sababchisi hisobla-
nadi. Shovqin ta’sirida nevrasteniya alomatlari ba’zi hollarda qon
tomir vegetodisfunksiyasi sindromi, ko‘pincha gipertoniya tipi-
dagi neórosirkulator disfunksiya uchraydi. Kuchli shovqin ta’sirida
asab sistemasidagi o‘zgarishlar, asosan, eshitish a’zolariga taal-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

235
luqli bo‘ladi. Ishchilar, asosan, bosh og‘rishi, bosh aylanishi, xoti-
raning susayishi, ish qobiliyatining pasayishi, uyqusizlik, ishta-
hasizlik, yurak sanchishi va boshqalardan shikoyat qiladilar.
Shovqinga qarshi chora-tadbirlari
Shovqinga qarshi chora-tadbirlari
Shovqinga qarshi chora-tadbirlari
Shovqinga qarshi chora-tadbirlari
Shovqinga qarshi chora-tadbirlari
Shovqinning odam organizmiga (akustik) ta’sirining oldini olish
uchun qator tashkiliy-texnik va tibbiy chora-tadbirlar ko‘rish: aholi
yashaydigan joylarni ko‘kalamzorlashtirish, ko‘cha harakatini tar-
tibga solish, sershovqin transportlar o‘rniga past tovushli transport
vositalaridan foydalanish (masalan, tramvay o‘rniga trolleybus),
transportlarda signal qo‘llashni man’ etish, turar joy binolarini
tovush o‘tkazmaydigan materiallardan qurish, shuningdek lift,
nasos, ventilator yordamida shovqinni kamaytirish kerak va h.k.
Sanoat korxonalarida va qishloq xo‘jaligida shovqinga qarshi
kurash texnikaviy hamda tibbiy-profilaktik tadbirlarni qo‘llanilishi
yo‘li bilan olib boriladi. Òexnik usul uch yo‘nalishda olib boriladi:
shovqin hosil bo‘lishini bartaraf etish yoki kamaytirish, shovqin
kuchini ishchigacha bo‘lgan masofada kamaytirish va ishchilarni
shovqindan himoya qilishdan iborat.
Bundan tashqari, shovqin hosil qiluvchi jarayonlarni shov-
qinsiz qilish, zarb bilan urganda chiqadigan shovqinni urmasdan
bajariladigan ishga almashtirish, shovqin yutuvchi materiallar:
gazlama, kigiz, tiqin, g‘ovak rezina va boshqalar qo‘llanilishi, havo
bilan bug‘, gaz chiqqanda hosil bo‘ladigan shovqinni kamaytirish
uchun shovqin yutkichlardan foydalanish kerak. Shovqinni che-
garalash maqsadida ish ma’lum masofadan turib boshqariladi. Pult
shovqinsiz joyga o‘rnatiladi. Shovqindan saqlovchi shaxsiy himoya
moslamalaridan (antifonlardan) foydalangan ma’qul.
Mexanik shovqin bilan bog‘liq ishga kirishdan oldin va ishga
kirgandan keyin dastlabki 3 yil davomida har 3,6,12 oyda, keyin-
chalik har 3 yilda ishchilar tibbiy ko‘rikdan o‘tib turishlari kerak.
Bunda ishchilar terapevt, otolaringolog, nevropatolog va boshqalar
ko‘rigidan o‘tkaziladi.
Òebranish, tebranish kasalligi va uning oldini olish
Òebranish, tebranish kasalligi va uning oldini olish
Òebranish, tebranish kasalligi va uning oldini olish
Òebranish, tebranish kasalligi va uning oldini olish
Òebranish, tebranish kasalligi va uning oldini olish
chora-tadbirlari, tebranish tabiati
chora-tadbirlari, tebranish tabiati
chora-tadbirlari, tebranish tabiati
chora-tadbirlari, tebranish tabiati
chora-tadbirlari, tebranish tabiati
Jismning biror o‘rta vaziyatda uzluksiz ravishda goh o‘ng, goh
chap tomonga og‘ishi bilan takrorlanadigan harakat tebranma hara-
kat yoki
tebranish (vibratsiya) deb ataladi. Òebranma harakat atom-
lar va molekulalar uchun xos: muhit zarrachalarining tebranma
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

236
harakati tovushni keltirib chiqaradi, ko‘pgina elektr hodisalarini
masalan: o‘zgaruvchan tok, elektr tebranishlari, elektromagnit
to‘lqinlari va shu kabilar tebranma harakatga asoslangan.
ÒEBRANISH KASALLIGI
ÒEBRANISH KASALLIGI
ÒEBRANISH KASALLIGI
ÒEBRANISH KASALLIGI
ÒEBRANISH KASALLIGI
Uzoq muddat davomida, noqulay ob-havo sharoitida tebra-
nish ta’sirida ishlaganda organizmda o‘zgarishlar yuz berib, teb-
ranish kasalligini keltirib chiqarishi mumkin. Kasallik asosida nerv-
reflektor va neyrogumoral mexanizmdagi murakkab o‘zgarishlar
yotadi, bu, o‘z navbatida, reseptorlarda va markaziy nerv siste-
masida jiddiy o‘zgarishlar keltirib chiqaradi. Oqibatda simpatik
gangliyalar, ayniqsa, qon tomir tonusini boshqaradigan sistema
ko‘proq zararlanadi.
Lekin kuchli tebranish organizmning tayanch-harakat
a’zolariga (mushaklar, biriktiruvchi apparatlar, suyak, bo‘g‘inlarga
bevosita ta’sir etishi ham mumkin).
Òebranish kasalligini birinchi marta 1911-yilda italiyalik vrach
G. Lori ta’riflab bergan. Kasallik asta-sekin boshlanib uzoq vaqt-
gacha ish qobiliyatiga ta’sir etmaydi. Kishining boshi og‘rib asa-
biylashadi, uyqusi buziladi, tez charchab qoladi, qo‘l panjasi
vaqti-vaqti bilan zirqirab og‘riydi, barmoqlar tirishib- uvishib
qoladi, sezgirlik buziladi, to‘qimalar oziqlanishi izdan chiqadi,
ba’zan barmoqlar shishadi. Vibratsiya kasalligi III bosqichda o‘tadi:
I bosqich—boshlang‘ich davr.
I bosqich—boshlang‘ich davr.
I bosqich—boshlang‘ich davr.
I bosqich—boshlang‘ich davr.
I bosqich—boshlang‘ich davr. Bunda qon tomirlarining shi-
kastlanishi kasallikning asosiy belgisi hisoblanadi, jumladan, peri-
ferik qon tomirlar faoliyati hamda umumiy gemodinamika kapillar-
lar maromi buziladi. Bemor ko‘pincha sovqotadi yoki qo‘lini so-
vuq suvda yuvganda to‘satdan barmoqlari oqarganini payqaydi.
II bosqich—o‘zgarishlar deyarli yuzaga chiqqan davr. 
II bosqich—o‘zgarishlar deyarli yuzaga chiqqan davr. 
II bosqich—o‘zgarishlar deyarli yuzaga chiqqan davr. 
II bosqich—o‘zgarishlar deyarli yuzaga chiqqan davr. 
II bosqich—o‘zgarishlar deyarli yuzaga chiqqan davr. Bunda
qon tomirlar qisqarishi natijasida to‘qimalarning oziqlanishi bu-
zilib, barmoqlar shishadi, sovqotib uvishadi, sezuvchanlik yo‘qoladi.
III bosqich—kasallikning rivojlangan davri. 
III bosqich—kasallikning rivojlangan davri. 
III bosqich—kasallikning rivojlangan davri. 
III bosqich—kasallikning rivojlangan davri. 
III bosqich—kasallikning rivojlangan davri. Bunda tebranish
kasalligining polinevropatik alomatlari yuzaga keladi. Qo‘l ezib,
mijg‘ib, uzoq muddat og‘riydi, asosan, kechasi uxlab yotganda
yoki dam olganda qo‘l uvishib qoladi. Sezgirlik kamayib, muzdek
bo‘lib qoladi. Kasallikning shu bosqichida ta’m bilish va og‘riqni
sezish susayadi.
Suyak sistemasida degenerativ-distrofik o‘zgarishlar, suyak qadog‘i,
enostoz, qo‘lning katta bo‘g‘inlarida shaklni o‘zgartiruvchi artroz,
artritlar, kista o‘smalar va boshqa patologik o‘zgarishlar paydo bo‘ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

237
Profilaktikasi. 
Profilaktikasi. 
Profilaktikasi. 
Profilaktikasi. 
Profilaktikasi. Òebranib ishlaydigan moslamalarni sanoat kor-
xonalarida hamda qishloq xo‘jaligida keng qo‘llanilishi profilaktik
tadbirlarni ham keng miqyosda joriy etishni taqozo etadi. Profilak-
tik tadbirlar quyidagilardan iborat: gigiyena me’yorlarini tuzish va
unga rioya qilish; texnik usullarni qo‘llab, tebranishni chegaralash
va uning ta’sirini kamaytirish; vaqtida ishlab, vaqtida dam olish,
profilaktika va davolash usullariga rioya qilish.
Òebranish kasalligini o‘z vaqtida aniqlash, profilaktika va davo-
lash chora-tadbirlarini ko‘rish, bemorlarni dispanser ro‘yxatiga
olish muhim ahamiyatga ega.
Profilaktika tadbirlariga quyidagilar kiradi:
Profilaktika tadbirlariga quyidagilar kiradi:
Profilaktika tadbirlariga quyidagilar kiradi:
Profilaktika tadbirlariga quyidagilar kiradi:
Profilaktika tadbirlariga quyidagilar kiradi:
— qo‘l uchun iliq suv muolajalari (vannachalar) yoki quruq
issiq havoda isitish;
— kaft va qo‘lning yelka qismini uqalash (o‘zi va bir-birini);
— ish orasida gimnastika bilan muntazam shug‘ullanish;
— ultrabinafsha nur bilan ta’sir qilish;
— vitaminlar, quvvat beruvchi dori-darmonlar, ruhiy xotir-
jamlik hamda kislorodli kokteyl tavsiya qilinadi.
QISHLOQ XO‘JALIGIDA MEHNAÒ GIGIYENASI
QISHLOQ XO‘JALIGIDA MEHNAÒ GIGIYENASI
QISHLOQ XO‘JALIGIDA MEHNAÒ GIGIYENASI
QISHLOQ XO‘JALIGIDA MEHNAÒ GIGIYENASI
QISHLOQ XO‘JALIGIDA MEHNAÒ GIGIYENASI
Qishloq xo‘jaligi xalq xo‘jaligining muhim tarmoqlaridan biri
bo‘lib, asosan, oziq-ovqat mahsulotlari yetishtiruvchi sohadir.
Qishloq xo‘jaligi ishlari, asosan, ikki tarmoqqa bo‘linadi.
1. O‘simlik mahsulotlari (g‘alla, sabzavot, meva, poliz va hoka-
zo) yetishtirish.
2. Chorvachilik mahsulotlari (qoramol, parrandachilik,
baliqchilik va h.) yetishtirish.
PAXTAKORLARNING MEHNAT GIGIYENASI
PAXTAKORLARNING MEHNAT GIGIYENASI
PAXTAKORLARNING MEHNAT GIGIYENASI
PAXTAKORLARNING MEHNAT GIGIYENASI
PAXTAKORLARNING MEHNAT GIGIYENASI
Ma’lumki, dala mehnatkashlari bir umr ochiq havoda mehnat
qiladilar. Dala toza bo‘lgani bilan, mehnat gigiyenasi qoidalariga
amal qilinmasa, sog‘liqqa yomon ta’sir qilishi ham mumkin.
O‘zbekistonda havo harorati tez-tez keskin o‘zgarib turadi,
yozda kechasi salqin (tog‘li hududlarda) hatto sovuq, kunduz-
lari issiq bo‘ladi, bahor va kuz fasllarida ham havo keskin o‘zgarib
turadi. Yil fasllari va iqlimiy o‘zgarishlarni hisobga olgan holda
kiyinish, ishni va dam olishni to‘g‘ri tashkil qilish, o‘z vaqtida
to‘g‘ri ovqatlanish sog‘liqni saqlashning asosiy talablaridan
hisoblanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

238
Chigit ekishdan oldingi ishlarda mehnat gigiyenasi
Chigit ekishdan oldingi ishlarda mehnat gigiyenasi
Chigit ekishdan oldingi ishlarda mehnat gigiyenasi
Chigit ekishdan oldingi ishlarda mehnat gigiyenasi
Chigit ekishdan oldingi ishlarda mehnat gigiyenasi
Paxtakorlar qish va bahor fasllarida ariq va zovurlarni toza-
lash, yangi o‘zlashtirilgan yerlarda ariqlar ochish, yerlarning
sho‘rini yuvish, ekishga tayyorlash, o‘g‘itlar sepish, yer hay-
dash va ko‘pgina ishlar bilan band bo‘ladilar. Bu davrda dala mehnat-
kashlarining ishlashi va dam olishi uchun sharoit yaratishga
alohida e’tibor berish, dala shiyponlarini yaxshilab jihozlash va
isitish , albatta issiq ovqat va choy, toza suv bo‘lishi kerak.
Qishloq xo‘jalik xodimlari ish kuni davomida har ikki soatda
10 minutdan dam olib turishlari kerak. Shunda hordiq chiqadi va
mehnat unumi ortadi.
Chigit ekish va g‘ozani parvarish qilish davrida
Chigit ekish va g‘ozani parvarish qilish davrida
Chigit ekish va g‘ozani parvarish qilish davrida
Chigit ekish va g‘ozani parvarish qilish davrida
Chigit ekish va g‘ozani parvarish qilish davrida
mehnat gigiyenasi
mehnat gigiyenasi
mehnat gigiyenasi
mehnat gigiyenasi
mehnat gigiyenasi
Yer ekishga tayyor bo‘lgach, ekish uchun chigit paxta toza-
lash zavodlari yoki tayyorlov punktlaridan olinadi. Urug‘lik chi-
gitlar turli kimyoviy moddalar, 1990- yildan boshlab tigam, for-
malin va boshqalar bilan dorilanadi.
Agar dorilangan chigitni zavod tayyorlov punktlaridan ol-
ishda, tashishda va saqlashda ehtiyot bo‘linmasa, chigitdagi kim-
yoviy moddalar bug‘lanib kishilar sog‘ligiga zarar yetkazishi mum-
kin. Shuning uchun ish vaqtida albatta, ehtiyot choralari ko‘rish
zarur. Bular quyidagilardan iborat:
–urig‘lik chigitning qanday kimyoviy moddalar bilan dorilan-
ganini bilish, shunga qarab, ehtiyot choralari ko‘rish;
–chigitni olish va tashishda shifokor tekshiruvidan o‘tgan
sog‘lom kishilar ishlashi kerak;
–o‘smirlar, homilador va emizikli ayollarga dorilangan chigit-
lar bilan ishlashga ruxsat etilmaydi. Sanitariya maorifi, shifokor
va agronom dehqonlarga, dala ishchilariga zaharlanishdan saqla-
nish yo‘llari va zaharlanish alomatlari, davo-choralari ko‘rish
haqida tushuncha berishlari lozim;
–dorilangan chigitlarni qabul qilib olishga va tashishga tayin-
langan shaxslar uchun maxsus korjomalar (kombinezon, qo‘lqop,
respirator yoki og‘iz-burun boylanadigan doka va ehtiyot
ko‘zoynagi) ajratilishi kerak;
ñhigit solingan qalin qog‘oz qoplar yirtilib ketmasligi lozim.
Dorilangan chigitni tashish uchun maxsus transport vositalari
ajratilishi va unda odam, oziq-ovqat va yem- xashak tashilmasligi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

239
qa’tiy nazorat qilinishi zarur, ish tamom bo‘lgandan keyin ustki
kiyimni yaxshilab tozalash, ich kiyimni esa har ikki-uch kunda
almashtirish kerak. Kombinezon, qo‘lqop korjoma va respirator-
larni uyga olib ketishga ruxsat etilmaydi. Ish joyida ovqatlanish,
suv ichish, chekish mumkin emas, ovqatlanish oldidan va ish
tugagandan keyin yuz-qo‘lni, albatta, sovunlab yuvish, iloji bo‘lsa
cho‘milish lozim;
–chigitni tashib bo‘lgandan keyin transportning yog‘och qis-
mini xlorli ohak bo‘tqasi, temir qismini esa, kerosin bilan, keyin
suv bilan yuvish lozim;
–urug‘lik chigit turar-joy va xo‘jalik binolaridan kamida 25 metr
narida joylashgan maxsus binoda saqlanadi. Zaharli preparatlar
turadigan omborga havo yaxshi kirib turishi, tomi butun bo‘lishi
va eshigini qulflab qo‘yish kerak.
Yer haydalib ekishga tayyor bo‘lgandan keyin tuproqning
o‘rtacha harorati taxminan 10 °C bo‘lganda chigit ekishga kirishi-
ladi. Chigit dorilanadigan apparatlar jips berkiladigan bo‘lishi ke-
rak. Chang chiqadigan joylarda havo so‘rish moslamasi o‘rnatiladi.
Chigitni quruq dorilash qat’iyan man etiladi. Dorilash davrida
ishchilar xavfsizlik qoidalariga qat’iy rioya qilishlari kerak.Ularning
ish kuni 6 soatdan oshmasligi lozim. Ovqatlanish uchun alohida
joy (ish joyidan kamida 100 metr narida) ajratiladi. Dorilangan
chigitni tashiydigan ishchilar shaxsiy gigiyena qoidalariga qat’iy
rioya qilishlari kerak.
Chigit traktorga ulangan, maxsus seyalkalar yordamida mart-
ning oxiri va aprel oyining boshlarida ekiladi. Bunda shamol qaysi
tomonga esishiga e’tibor beriladi.
Ekish vaqtida tuproq changi, ishlangan gazlar va dorilangan
chigitdan chiqadigan kimyoviy birikmalar sog‘liqqa yomon ta’sir
qiladi. Ular yuqori nafas yo‘llarining yallig‘lanishiga, bosh
og‘rishi, bosh aylanishi, ko‘ngil aynishi, qayt qilish, ko‘zning
achishishi, yosh oqishi, hatto ko‘zning yallig‘lanishiga sabab
bo‘lishi mumkin.
Chigit ekadigan shaxslar yuz-qo‘llarini sovunlab yuvish,
og‘izlarini qaynatilgan suv bilan chayib turishlari, ehtiyot ko‘zoy-
nagi taqishlari, sut, qatiq va boshqa sut mahsulotlari ichib turish-
lari kerak.
Chopiq qilish, zaharli moddalarni (sepish) purkash paytida,
g‘o‘zani o‘gitlashda ham, albatta, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya
qilishlari zarur. Chopiq vaqtida changli havodan tashqari quyosh
nuri ham salbiy ta’sir qilishi mumkin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

240
Shuning uchun bu ishlarni bajarish vaqtida shaxsiy gigiyena
qoidalariga rioya qilishdan tashqari, oftobdan saqlanish uchun
kultivatorlar ustiga soyabon o‘rnatish maqsadga muvofiqdir.
Mirobning mehnat gigiyenasi
Mirobning mehnat gigiyenasi
Mirobning mehnat gigiyenasi
Mirobning mehnat gigiyenasi
Mirobning mehnat gigiyenasi
O‘rta Osiyoning nisbiy iqlim sharoitida hosildorlikni oshiradi-
gan eng muhim omillardan biri–ekinlarni to‘g‘ri sug‘orishdir.
O‘rta Osiyo sharoitida sug‘orish ishlari deyarli yil bo‘yi davom
etadi, ya’ni yilning hamma faslida kunning issiq-sovug‘i, quyosh
yog‘dusi, shamol, yog‘in-sochin, havodagi namlikning ortib yoki
kamayib ketishi, iqlim sharoitiga xos o‘zgarib turishi va boshqa
omillar shular jumlasidan.
Masalan, miroblar kuz va qish fasllarida havo harorati res-
publikamizning shimoliy hududlarida 10—15 ° C sovuq, janubda
0—5 °C iliq, nisbiy namlik 70—80 %, shamolning tezligi 10—12 m/s
bo‘lgan sharoitda ishlatiladi. Ular kun bo‘yi suv kechadilar.
Ko‘klamda (mart-aprel) havo uncha sovuq bo‘lmaydi, lekin
suvning harorati 7—10 ° C dan ortmaydi, havo harorati keskin
o‘zgarishi, ya’ni ertalib 12—10 ° C, kunduzgi 25—28 ° C bo‘lishi
mumkin, ko‘pincha kuchli (sekundiga 15—20 metr) shamol esa-
di. Miroblar yozda kun bo‘yi ishlaydilar. Masalan, iyun, avgust
oylarida kun ancha isib ketadi, ertalab hatto 26—28 ° C ga yetadi,
kech soat 19—20 ga borganda ham 28—38 ° C dan pasaymaydi.
Quyosh issig‘i mirobga kuchli ta’sir qilishi mumkin. Havo isigan-
da nisbiy namlik va shamol tezligi pasayib ketadi. Suvning harorati
esa iyunda 11—16 ° C, iyulda 17—19 ° C bo‘ladi.
Mirob ko‘pincha g‘o‘zani, ancha past haroratda kechalari ham
sug‘oradi, ko‘pincha tizzasigacha sovuq suv kechadi. Òanasi issiq-
da, oyog‘i esa suvda bo‘ladi.
Suv bilan havo harorati o‘rtasidagi bunday farq miroblar or-
ganizmida ma’lum o‘zgarishlar paydo qiladi. Masalan, yoz
mavsumida miroblarning tomir urishi minutiga 100–130 marta-
gacha yetadi, kun oxiriga borib qon bosimi oshadi, ayniqsa, quyi
bosim ko‘tariladi.
Bu–miroblar yurak-tomir sistemasida funksional o‘zgarishlar
rivojlanayotganidan darak beradi. Bunga ob-havo omillari, og‘ir
ish, sovuq suv va boshqalar ta’siri sabab bo‘ladi, sovuq fasllarda
ishlagan miroblarda sovuqqa adaptatsiya (moshlashish)ning paydo
bo‘lishi ham ehtimoldan xoli emas. Lekin, yozda issiq havoda ish-
laganda miroblarda sovuqqa nisbatan paydo bo‘lgan adaptatsiya
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

241
organizmning kuchli issiq chiqarishi natijasida o‘z-o‘zidan
yo‘qolib ketadi. Kuzda—uzun yozdan so‘ng sovuqqa o‘rganish
ko‘klamdagiga qaraganda ancha qiyin kechadi. Fasllarga shu tariqa
moslashish ayrim hollarda miroblarning salomatligiga yomon ta’sir
ko‘rsatishi mumkin.
Suvchilar ko‘pincha, bo‘g‘imlarning og‘rishi, oyoq-qo‘llar-
ning achishishi, eti uvishib, sovuq qotayotgandek bo‘lishi,
(paresteziya)dan shikoyat qiladilar, bu og‘riq, ayniqsa, kechasi
zo‘rayadi.
Kapillyaroskopiya tekshirishlarining ko‘rsatishicha, miroblar-
ning tomirlarida ko‘pincha torayish alomatlari bo‘ladi. Buning ustiga,
miroblar oyog‘ining barmoq tomirlari suv bilan aloqador
bo‘lmagan kishilarnikiga qaraganda birmuncha qisqa bo‘ladi.
Shuningdek, miroblar tomirlaridan qon sust o‘tadi, ayrim hol-
larda qon quyilishi ro‘y beradi. Miroblarda bo‘ladigan bunday
o‘zgarishlar ularning doimiy suv kechib ishlashi natijasida kelib
chiqadi. Mayda tomirlarning uzoq vaqt torayib turishi natijasida
tomir devorlarida funksional va trofik o‘zgarishlar paydo bo‘ladi,
ularning diametri va shakli har xil bo‘lib o‘zgaradi, bu esa, o‘z
navbatida, mayda tomirlarning funksional faoliyati buzilishiga olib
keladi. Bundan tashqari, miroblar mehnatini xarakterlovchi hamma
gigiyenik omillar yig‘indisi ularning shamollash kasalliklariga (yu-
qori nafas yo‘llari yallig‘lanishi, bronxit, zotiljam va boshqalar)
yo‘liqishi uchun qulaylik tug‘iladi. Yurak tomir sistemasida o‘z-
garishlar, yuqori nafas yo‘llarida surunkali kasalliklar bo‘lgan,
revmatizm va bo‘g‘imlarida dardi bo‘lgan, asab-mushak kasallik-
lari bor kishilar miroblikka qo‘yilmaydi.
Miroblar sovuq havo va suv o‘tkazmaydigan, issiq tutadigan
korjoma va poyabzal bilan ta’minlanishlari kerak.
Yozlik korjoma (soyabon, qalpoq, havoni yaxshi o‘tkazadigan,
rangi och ip-gazlama kiyim) miroblarni oftob urishi va isib
ketishidan saqlaydigan bo‘lishi kerak. Ish qobiliyatini yuqori dara-
jada saqlash uchun mehnat va dam olish tartibiga qat’iyan rioya
qilish, belgilangan muddatdan ortiq ishlashga yo‘l qo‘ymaslik lo-
zim. Miroblar ishini 8 soatlik, navbatma-navbat tashkil qilish,
ayniqsa, yoz kunlarida juda muhimdir.
Miroblar dala shiyponlarida issiq ovqat yeyishlari, ichimlik suvi
bilan yetarlicha ta’minlanishlari lozim.
Sug‘orish ishlari tugagandan so‘ng miroblar tibbiy ko‘rikdan
o‘tkaziladi, zarur bo‘lsa, tegishli davo choralari ko‘riladi, dam
olishlariga sharoit yaratib beriladi.
16 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

242
Òibbiyot xodimlari qishloq xo‘jaligi ishchilari, miroblar o‘rtasida
shamollash va boshqa kasalliklar tarqalishining oldini olish,
shuningdek, ish paytida xavfsizlik qoidalariga qat’iy rioya qilinishi
borasida sanitariya maorifi ishlarini muntazam olib borishlari kerak.
Òerimchilarning mehnat gigiyenasi
Òerimchilarning mehnat gigiyenasi
Òerimchilarning mehnat gigiyenasi
Òerimchilarning mehnat gigiyenasi
Òerimchilarning mehnat gigiyenasi
Paxta terimi qishloq xo‘jaligidagi eng og‘ir va mashaqqatli
mehnat hisoblanadi. Paxta qo‘l bilan yarim engashgan holda terila-
di. Bunda terimchining bel va orqa mushaklariga zo‘r keladi, ba’zi
terimchilar paxtani tiz cho‘kib yoki cho‘kkalab ham teradilar.
Bunday holat salomatlikka putur yetkazadi.
Òerimchi etagi paxta bilan to‘lgan sari bel, qorin va oyoqlarga
tushadigan og‘irlik orta boradi. Bir etak paxta 8—10 kg keladi, uni
ko‘pincha, terimchi 100—150 metr masofaga ko‘tarib boradi. Har
bir terimchi kuniga 70 dan 150 kg gacha paxta teradi.
50 minut ishlab 10 minut dam olib turgan terimchilarning
ishi unumli bo‘ladi. 10 minut ichida orqa mushaklar dam olib,
qon aylanishi asliga keladi. Bunday ishlash mehnat unumini 9-
10% ga oshiradi.
Gigiyena nuqtayi nazaridan yuqori nav paxta terilayotganda
etaklardan, navi pasayganda terimchining bo‘yiga loyiq keladigan
qopdan foydalanish maqsadga muvofiq. Qop yerga tegib turgani
uchun paxtaning og‘irligi terimchiga bilinmaydi. Qopga paxta ko‘p
siqqanidan uni hadeb bo‘shatishga ovora bo‘lmaydi. Paxta terayot-
ganda chanoqlar qo‘l terisini zararlashi mumkin.
Shu yerdan chang bilan mikrob kirishi, oqibatda qo‘l barmo-
qlari shishib yallig‘lanishi mumkin. Shu sababli ish tugagach,
har kuni tirnalgan, shilingan joylarga yod eritmasi yoki brilliant
yashili surtish, keyin vazelin yoki glitserin suritish tavsiya etiladi.
G‘o‘za serchang bo‘lgani uchun terim paytida yuz, qo‘l, ko‘z,
burun changdan ta’sirlanadi, ko‘proq og‘riydi, chunki pesho-
nadan oqqan ter chang bilan ko‘zga kirib, shilliq pardalarni
ta’sirlaydi. Shuning uchun terimchi peshonasiga doka yoki ro‘mol
taqib olsa, ter ko‘zga tushmaydi.
Paxta sentabr, oktabr oylarida terila boshlaydi. Bu davrda haro-
rat tez-tez o‘zgarib turadi, birdaniga 20 ° C darajadan ko‘tarilib
yoki juda pasayib ketishi mumkin. Òerimchilar kunduzi 4—5 soat-
da, ya’ni 28—30 ° C gacha issiqda, ertalab ancha salqin havo (3—
5 ° C) da ishlaydilar. Noyabr oylarida ertalab ko‘pincha shudring,
ba’zan qor ham yog‘adi. Shu sababli, tashqi muhit haroratini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

243
hisobga olgan holda kiyinish zarur. Ish davrida energetik harajat-
larni qoplaydigan miqdorda taomlar bilan ovqatlanish, chanqovni
bosish uchun faqat qaynagan suv yoki yaxna ko‘k choy ichish,
shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish tavsiya etiladi.
Homilador ayollar homiladorlikning 4-oyidan qisqartirilgan
ish kuniga o‘tkaziladi. O‘smirlarga 18 yoshgacha paxta terishga rux-
sat etilmaydi.
Mashina terimida mehnat gigiyenasi
Mashina terimida mehnat gigiyenasi
Mashina terimida mehnat gigiyenasi
Mashina terimida mehnat gigiyenasi
Mashina terimida mehnat gigiyenasi
Ma’lumki, hozirgi kunda paxtaning ko‘p qismi paxta teradigan
mashinalar yordamida terib olinadi. Paxta teradigan mashina mo-
toridan chiqayotgan to‘la yonib ulgurmagan yoqilg‘i va chang havo-
ni ifloslantiradi. Motor va mexanizmlarning shovqini, tebranishi,
noqulay ob-havo sharoiti mexanizatorga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shovqin asosan motordan chiqadi. Masalan, Ò-28X4 trak-
torining maksimal tezligi 100—400 H
2
ga teng keladigan keng
diapazonli tovush quvvatiga ega bo‘lgan shovqin chiqaradi. Bu ruxsat
etilgan me’yordan 3—20 dB ko‘p demakdir. Paxta terish mashi-
nasi ham ishlab turgan paytda, 94—103 dB balandlikdagi shov-
qin chiqaradi. Bu ham ruxsat etilgan darajadan 8—25 dB ko‘pdir.
Mexanizatorning ishi mashinaning tebranishiga qo‘shilib,
doimo silkinish bilan kechadi. Òebranish amplitudasi 78 mm,
chayqalish tezligi sekundiga 0,06 dan 0,7 m gacha bo‘lishi mum-
kin. Òebranish amplitudasi oshib ketganda uning tezligi kamayadi.
O‘rindiqning silkinishi ko‘p jihatdan agregat ulangan qismlarda-
gi boltlarni siqib tortilganligi va amortizatorlarning holatiga bog‘liq
bo‘ladi. Mexanizator mashina oldingi g‘ildiragining g‘o‘za qator
oralaridan to‘g‘ri yurishini va terilgan paxtani katta va kichik bun-
kerlarga beto‘xtov tushib turishini kuzatib turadi. Bunda ko‘z
zo‘riqib charchaydi.
Mexanizatorlarning vaqtida ishlab, vaqtida dam olishi va ovqat-
lanishi uchun qulay sharoit yaratib berish ularning sog‘-salomat
bo‘lishida muhim ahamiyatga ega.
Ish jarayonida haydovchining qo‘li yoqilg‘i va moy, g‘o‘zalardagi
qoldiq kimyoviy moddalar bilan ham ifloslanadi. Agar shaxsiy
gigiyenaga rioya qilinmasa, qoldiq kimyoviy birikmalar ta’siri tu-
fayli o‘tkir va surunkali kasalliklarga chalinish mumkin. Bunday
kasalliklar ro‘y berganda kishining boshi og‘riydi, odam tez char-
chaydi, jahldor bo‘lib qoladi, ishtahasi yo‘qoladi, jig‘ildoni qay-
naydi, spirtli ichimliklar ichilganda bu alomatlar kuchayadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

244
Bundan tashqari, yuqorida aytilgan kimyoviy moddalar
ko‘pincha teriga, ayniqsa burun shilliq qavatiga kuchli ta’sir etadi,
bu kasalliklarning oldini olish uchun haydovchi-mexanizatorlar
qo‘llarini tez-tez sovunlab yuvishlari, og‘iz-burunlarini chayib
turishlari va spirtli ichimliklar ichmasliklari kerak.
Mexanizatorlar paxta terish vaqtida tez-tez orqaga burilib qaray-
dilar. Oqibatda bo‘yin, ba’zan esa bosh ham og‘riydi. Shuning uchun
o‘rindiq oldiga ko‘zgu o‘rnatilishi va shu ko‘zgu orqali butun mexa-
nizmlar ishini kuzatish lozim.
Har bir paxta terish mashinasida dori quticha (dori qopchiq)
va toza suvli, og‘zi yopiladigan, suvdon bo‘lishi darkor.
Past navli paxta va ko‘sak ÓM-18 ko‘sak chuvish mashinasida
tozalanganda ko‘p chang chiqadi. Shuning uchun ko‘sak chuvish
mashinasiga changni haydaydigan mexanizmlar o‘rnatish, ish-
chilarni respiratorlar bilan ta’minlash lozim. Mexanizatorlar ish
paytida qator noxush omillarga duch keladilar, bu omillar or-
ganizmga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham, paxtakor-
lar o‘rtasida sog‘lomlashtirish chora-tadbirlarini olib borish muhim
ahamiyatga ega.
Hozirgi kunda mashinasozlik sanoati kabinalarining eshiklari
zich bekiladigan,toza havo bilan ta’minlash maqsadida kondi-
tsionerlar o‘rnatilgan, ishchi o‘rindiqlari takomillashtirilgan o‘zi-
yurar agregatlarni ko‘p miqdorda ishlab chiqarmoqda.
Mexanizator mashinani boshqarish bilan birga, uning texnik
holatini ham nazorat qilib turishi kerak. Mexanizatorning faoliy-
ati ishlab chiqarish muhitidagi ko‘pgina omillar ta’sirida kechadi,
ob-havo sharoitlari, havo tarkibidagi chang va tutun, qo‘llanilgan
har xil kimyoviy moddalar aralashmasi, shovqin, tebranish,statik
zo‘riqish va boshqalar shunday omillarga kiradi. Qishloq xo‘jalik
ishlari mavsumga qarab o‘zgarib turadi. Qishda ish ancha kamayib,
ko‘klam va yozda ko‘payadi. Ekish, o‘tash, hosilni yig‘ib-terib ol-
ish davrida ish, ayniqsa, qizg‘in bo‘ladi. Har qanday vaziyatda
mehnat va dam olishni to‘g‘ri tashkil etish, gigiyenaga amal qilish
lozim bo‘ladi.
QISHLOQ XO‘JALIGIDA KIMYOVIY BIRIKMALAR BILAN
QISHLOQ XO‘JALIGIDA KIMYOVIY BIRIKMALAR BILAN
QISHLOQ XO‘JALIGIDA KIMYOVIY BIRIKMALAR BILAN
QISHLOQ XO‘JALIGIDA KIMYOVIY BIRIKMALAR BILAN
QISHLOQ XO‘JALIGIDA KIMYOVIY BIRIKMALAR BILAN
ISHLASHDA MEHNAÒ GIGIYENASI
ISHLASHDA MEHNAÒ GIGIYENASI
ISHLASHDA MEHNAÒ GIGIYENASI
ISHLASHDA MEHNAÒ GIGIYENASI
ISHLASHDA MEHNAÒ GIGIYENASI
O‘rta Osiyoning serquyosh tabiati dehqonchilik uchun qulay
bo‘lishi bilan birga, qishloq xo‘jaligi ekinlariga zarar yetkazadigan
har xil hasharotlarning va kasallik qo‘zg‘atuvchi jonivorlarning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

245
ko‘payishiga ham imkon tug‘diradi. Zararkunanda-hasharotlar
o‘simliklar tanasida rivojlanib, ularni birqancha kasalliklarga duchor
qilishi mumkin.
Zararkunandalar juda tez ko‘payib, qishloq xo‘jaligiga katta
iqtisodiy zarar keltiradi.
Qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan kimyoviy moddalar zarar-
kunanda-hasharotlarga va o‘simliklar kasalliklariga qarshi kurash-
da, begona o‘tlarni yo‘qotishda, g‘o‘za bargini sun’iy to‘kishda
yaxshi natijalar bersa ham, uni ishlatishda sanitariya gigiyena
qoidalariga rioya qilinmasa, ko‘ngilsiz voqealar sodir bo‘lishi
mumkin.
Bu birikmalarning odam va hayvon organizmi uchun zaharli
ekanini nazarda tutadigan bo‘lsak, ular joylarda muttasil to‘planib
atrof-muhit, odam va hayvonlar sog‘lig‘ining kushandasi sifatida
ko‘payadi.
Modomiki, shunday ekan, qishloq xo‘jaligida kimyoviy birik-
malarning keng miqyosda qo‘llanilishi tibbiyot xodimlariga zahar-
lanish hodisalarining oldini olish, zaharlanganda tibbiy yordam
ko‘rsatish, shuningdek, sanitariya maorifi ishlari saviyasini oshi-
rishni muhim vazifa qilib qo‘yadi.
Zararkunanda-hasharotlarga, kasallik qo‘zg‘atuvchilarga, yov-
voyi o‘tlarga qarshi qo‘llaniladigan hamda g‘o‘za bargini sun’iy usulda
to‘ktiruvchi, tanasini qurituvchi kimyoviy birikmalar 
pestitsidlar
deb ataladi.
Qishloq xo‘jaligida ishlatilayotgan zaharli kimyoviy birikma-
lar qanday maqsadlarda qo‘llanilishiga qarab, quyidagi guruhlarga
bo‘linadi:
Akaratsidlar—o‘simlik kanalarini yo‘qotishda qo‘llaniladi.
Bakteritsidlar—bakteriyalarga va bakteriyalardan kasallangan
o‘simliklarga qarshi ishlatiladi.
Gerbitsidlar—yovvoyi o‘tlarga
qarshi ishlatiladi. 
Desikantlar—g‘o‘za tuplarini batamom quri-
tadi. 
Defoliantlar—g‘o‘za barglarini sun’iy to‘ktiradi. Insektitsid-
lar—qishloq xo‘jaligida va ro‘zg‘orda uchraydigan hasharotlarni
o‘ldiradi.
Fumigatlar—kasallik paydo qiluvchi zararkunandalarga
qarshi (bug‘ yoki gaz holida) ishlatiladi. 
Fungitsidlar—zam-
burug‘lar paydo qilgan kasalliklarga qarshi ishlatiladi. 
Nemato-
tsidlar—mayda dumaloq chuvalchanglarga qarshi qo‘llaniladi.
Molyukotsidlar yoki limotsidlar—mollyuskalar yoki shu gu-
ruhga kiruvchi shilliq qurtlarga qarshi ishlatiladi. 
Repellentlar—
chivin va boshqa hasharotlarni qochirish uchun ishlatiladigan
kimyoviy birikmadir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

246
Kimyoviy tuzilishiga ko‘ra, 
pestitsidlar quyidagi guruhlarga
bo‘linadi: anorganik birikmalar—margumush, ftor, bariy, oltin-
gugurt va xloratlar.
O‘simliklar, bakteriyalar va zamburug‘lardan olinadigan pre-
paratlar—piretrum, anabazin sulfat, nikotin sulfat, antibiotiklar.
Organik birikmalar— bu guruhga qishloq xo‘jaligida keng ish-
latiladigan va ta’sir xususiyati kuchli bo‘lgan quyidagi birikmalar
kiradi:
– xlororganik birikmalar (xob); geksaxloran, GXSG (gek-
saxlor siklogeksan), geptaxlor, polixlorpinen, polixlorkamfen va
boshqalar;
—fosfororganik birikmalar (fob): metofos, 3-xlorli metafos,
3-metilnitrafos, karbofos, DDVF, fozalon, metilmerkaptofos,
rogor, antio, sayfos va b:
— karbonat, tio-ditiokarbonat kislotalarning mahsulotlari—
sevin, karbation, eptam, siram, saneb tetraetiltiuramdisulfid
(ÒMÒD) va b;
—nitrafenal guruhidan olinadigan kimyoviy moddalar— ni-
trofen, dinitroorgokrizol va b;
—margimush birikmalari–kalsiy arsenat, protras, parij yashili
va b;
— simob birikmalari— granozan, merkuran, sulema va
boshqalar.
Pestisidlarning hammasi zararli ta’sir ko‘rsatib quyidagi gu-
ruhlarga bo‘linadi:
a) xlor-organik birikmalar. Bu moddalarning hammasi ham or-
ganizmga nafas yo‘llari, me’da-ichak, shikastlanmagan teri orqali
kirishi mumkin. Xlor-organik moddalarning ko‘pchiligi kumulya-
siyalanish xususiyatiga ega. Xlor-organik moddalar tashqi muhit
ta’siriga o‘ta chidamli . Bu preparatlar issiq qonli hayvonlar va odam
organizmida sekinlik bilan parchalanadi; turli to‘qimalarda ( ko‘pin-
cha yog‘ to‘qimalarda) va a’zolarda to‘planadi. Shu tufayli uzoq vaqt
davomida oz-ozdan organizmga kirib, surunkali zaharlanishga sabab
bo‘ladi. Surunkali zaharlanishning boshlang‘ich belgilari: bosh
og‘rig‘i, bosh aylanishi, uyqusizlik, ishtaha bo‘g‘ilishi, hansirash,
taxikardiya bilan boshlanadi. Zaharlanishning og‘ir hollarida -asab
sistemasida o‘zgarishlar (nervlar yo‘nalishi bo‘yicha og‘riq, qo‘l-
oyoqlarning qaltirashi va h.) paydo bo‘ladi. Surunkali zaharlanishda
jigarda kasallik qo‘zg‘atish bu guruh pestisidlarga xos xususiyatdir;
b)fosfor-organik birikmalar. Fosfor-organik moddalarning or-
ganizmga zaharli ta’siri (avenindan boshqa) hayot uchun muhim
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

247
ferment–xolinesterazaga zarar yetkazish (qurshovga olish) xu-
susiyatidir. Bu ferment faolligi susayishi natijasida organizmda kasal-
likka xos turli o‘zgarishlar paydo bo‘ladi;
v) simobli birikmalar ichida granozan bug‘doy, tariq, no‘xat,
loviya va boshqa donli urug‘larni ekishdan oldin ishlatiladi. Grano-
zan yoqimsiz huddi kulrang kukun. Uni boshqa o‘xshash prepa-
ratlardan farqlash uchun odatda to‘q sariq rangga bo‘yaladi;
g) organik gerbitsidlar. Organik birikmalarga taaluqli gerbitsid-
lar–fenoksisirka, karbomin va ditikarbomin kislotalari, mochevi-
na hosilalaridan iborat. Gerbitsidlar va ularning hosilalari nafas
yo‘llari, me’da-ichak va shikastlanmagan teri orqali kirib, organi-
zmning zaharlanishiga sabab bo‘ladi. Bular shuningdek, teriga,
burun va ko‘z shilliq pardalariga yallig‘lantiruvchi ta’sir ko‘rsatish
xususiyatiga egadir.
PESÒITSIDLARDAN ZAHARLANISHNING
PESÒITSIDLARDAN ZAHARLANISHNING
PESÒITSIDLARDAN ZAHARLANISHNING
PESÒITSIDLARDAN ZAHARLANISHNING
PESÒITSIDLARDAN ZAHARLANISHNING
OLDINI OLISH
OLDINI OLISH
OLDINI OLISH
OLDINI OLISH
OLDINI OLISH
Sog‘lom, jismonan baquvvat, ilgari og‘ir kasal bo‘lmagan,
shaxslarga pestitsidlar bilan ishlashga ruxsat etiladi. Surunkali
og‘ir kasalliklar bilan og‘rib o‘tgan shaxslar, yoshi o‘tib qol-
gan kishilar, ayollar ( ayniqsa, homiladorlik va emizikli davri-
da) va o‘smirlarga pestitsidlar bilan ishlashga ruxsat etilmaydi.
Har bir odam ish boshlashdan oldin profilaktika qonun-qoi-
dalari bilan tanishishi, zaharli moddalar bilan ishlashga mos-
lashgan korjomalar (kombinezon, etik, qo‘lqop, paypoq, qal-
poq, respirator, gazniqob, himoya ko‘zoynagi va b.) bilan
ta’minlanishi kerak.
Zaharli kimyoviy birikmalar va urug‘liklar maxsus trans-
portda tashiladi. Bu transportda odam, oziq-ovqat, yem- xashak
tashish aslo mumkin emas. Zaharli birikmalarni yuklash, tashish
va tushirishda idishlarning butunligi, to‘kilib- sochilmasligiga e’ti-
bor berish lozim. Pestitsidlar tashib bo‘lingandan so‘ng trans-
portning taxta qismini xlorli ohak bo‘tqasi, so‘ngra suv bilan,
metall qismini esa kerosin yoki benzin bilan yuvish kerak.
Pestitsidlar saqlanadigan omborlar kishilar yashaydigan uy-
joylar, molxonalar va suv manbalaridan kamida 200 metr uzoq-
likda bo‘lishi shart. Òozalash oson bo‘lishi uchun omborxona de-
vorlari, pollari tekis va silliq bo‘lishi kerak. Omborxonada shaxsiy
kiyim, korjoma uchun shkaflar, yetarlicha suv, cho‘milish uchun
dush va h. bo‘lishi zarur.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

248
Ish tugagandan so‘ng korjomani yaxshilab tozalash va shkafga
osib qo‘yish kerak. Ombor binosi derazalarida havoni tozalab tu-
rish uchun ochiladigan framuga va darchalar bo‘lishi lozim.
Qabul qilingan va berilgan pestitsidlar hisobotini qat’iy rav-
ishda olib borish kerak. Omborga notanish kishilarning kirishi
qat’iyan man etiladi.
Pestitsidlardan bo‘shagan idishlar, qog‘oz xaltalar va yog‘och
bochkalar, polietilen xaltalar yoqiladi, kuli 200 metr nariga
ko‘miladi, temir idishlar saqlash uchun maxsus omborlarga top-
shiriladi. Ulardan turmushda foydalanish mumkin emas.
O‘simliklarga dorini shamol bo‘lmaganda (shamolning tezligi
sekundiga 2 metrdan oshmaganda), ertalab va kunning ikkinchi
yarmida, harorat pasaygan vaqtda, sepish kerak.
Respublikamizning aholi yashaydigan joylaridan uzoq may-
donlarni dorilashda samolyotlar xizmatidan foydalaniladi. Lekin bu
usulda zaharli birikmalar (sepilishi kerak bo‘lmagan suv manba-
lari, o‘tloqlar, yakka hol xonadonlar va b.) shamolning tezligiga
qarab, 2–3 km gacha tarqalishini hisobga olib, sepish maydonlari-
ning xaritasi puxta ishlanishi va qat’iy nazorat ostiga olinishi lozim.
DALA SHIYPONLARIGA QO‘YILADIGAN
DALA SHIYPONLARIGA QO‘YILADIGAN
DALA SHIYPONLARIGA QO‘YILADIGAN
DALA SHIYPONLARIGA QO‘YILADIGAN
DALA SHIYPONLARIGA QO‘YILADIGAN
SANIÒARIYA-GIGIYENA ÒALABLARI
SANIÒARIYA-GIGIYENA ÒALABLARI
SANIÒARIYA-GIGIYENA ÒALABLARI
SANIÒARIYA-GIGIYENA ÒALABLARI
SANIÒARIYA-GIGIYENA ÒALABLARI
Dala ishlari ayni kun qizigan paytlarda mexanizatorlar va ish-
chilarning dam olishlari va ovqatlanishlari uchun aholi mavzelari-
dan uzoq joylarda dala shiyponlari tashkil qilinadi.
Mexanizatorlar va ishchilar ko‘klamdan to kuzgacha ko‘p
vaqtlarini dalada o‘tkazadilar. Shuning uchun ham ularning
madaniy-maishiy sharoiti yaxshi bo‘lishi kerak.
Dala shiyponi ishchilar ishlaydigan maydon o‘rtasiga, baland
va quruq, pokiza joyga qurilishi, yomg‘ir va qor suvi to‘planmasligi,
kemiruvchilar in qo‘ymaydigan bo‘lishi lozim. Suv oqib ketishi
uchun shiypon maydonini qiyaroq qilingani katta yo‘ldan kamida
75–100 metr masofada joylashgani ma’qul.
Shiyponning dam olinadigan asosiy binosi maydonning bir
tomoniga, ishlab chiqarish-xo‘jalik xonalari esa shamolga qarshi
tomonga, kamida 50 metr nariga solinadi.
Ishlab chiqarish-xo‘jalik binolari qurishda sanitariya-gigiyena
talablariga rioya qilish lozim.
O‘rtadagi maydon ko‘kalamzorlashtirilishi—mevali va manzarali
daraxtlar ekilishi lozim. Shiypon atrofiga meva daraxtlari o‘tqizish,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

249
tomorqa ekinlari yetishtirish foydali. Dala shiyponida yotoqxo-
na, oshxona, dam olish xonasi, oziq-ovqat mahsulotlari saqla-
nadigan yerto‘la va boshqa yordamchi korxonalar bo‘lishi kerak.
O‘zbekiston sharoitida shiyponda yotoqxonalar maydonining
janub tomoniga, ayvon, oshxona esa shimol tomonga qaratib
quriladi.
Har bir xonaga 4–6 ta karavot qo‘yiladi, bu yerda kiyim osila-
digan ilgak, taburetka, stol va javonlar bo‘lishi kerak. Yotoqxo-
nada kiyim va poyabzalni quritish uchun alohida xona hamda shax-
siy buyumlar qo‘yiladigan xona bo‘lishi kerak.
Dala shiyponida, albatta, toza ichimlik suvi bo‘lishi lozim. Qu-
duq bo‘lsa, unga oqava suvlar tushmaydigan bo‘lishi kerak.
Ochiq havzalardan olinadigan suv xlorli ohak bilan zararsiz-
lantiriladi yoki qaynatib ichiladi. Dala shiyponlarini suv bilan
ta’minlashni nazorat qilib turish uchun jamoatchilik vakili belgi-
lanadi. Bu vakil uchastka kasalxonasi yoki feldsher-akusherlik
punktidan suvni xlorlash (agar zarur bo‘lsa) haqida batafsil
ko‘rsatma oladi.
Dala oshxonasi xodimlari maxsus kiyimlar bilan ta’minlanishi
hamda vaqt-vaqti bilan tibbiyot tekshiruvidan o‘tib turishlari lozim.
Oshxona xojatxona, yuvindi to‘kiladigan o‘ra va molxonadan
kamida 50 metr narida qurilgani ma’qul.
Oshxonadagi go‘sht va baliq ichi ruxlangan idishlarda, non–
yopiq qutiga, sut–sirli bidonlarda yoki kastrulkalarda saqlanadi.
Ovqat qozonda yoki sirlangan kastrulkalarda pishiriladi. Òay-
yor ovqat og‘zi yopiladigan idishga solinib, oshxonada yoki
yerto‘lalarda uzog‘i bilan 4 soatgacha, sovuq masalliqlar esa 2
soat saqlanadi.
Dala shiyponida mexanik ustaxona, temirchilik, kirxona, trak-
tor va boshqa qishloq xo‘jalik mashinalari qo‘yiladigan bostirma,
yoqilg‘i to‘ldirish qurilmalari, yonilg‘i va moylash materiallari
uchun omborxona joylashtiriladi. Hovlida quduq va xo‘jalik ehtiyo-
jlari uchun hovuz bo‘lishi kerak.
Ichki kiyim va korjomalar ham shiyponda yuviladi. Yerni va
mavjud suv manbalarini iflos qilmaslik uchun kirxona va dush-
xonalardan chiqadigan mag‘zava kichkina ariqcha orqali shiypon-
dan ancha nariga oqizib yuboriladi.
Rakovinalar yotoqxona va oshxona yaqiniga-bostirma ostiga
o‘rnatiladi, oshxonada esa alohida rakovina bo‘lishi kerak.
Shiyponda tozalikka rioya qilish, suvni xlorlash, shikastlanish
va baxtsiz hodisalar yuz berganda vrach kelguncha yordam
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

250
ko‘rsatish uchun jamoatchi sanitariya vakillari tayinlanadi. Shiy-
ponda zarur dori-darmonlar bo‘lishi shart.
Dala shiyponi atrofini doimo tozalab turish, chiqindilarni o‘z
vaqtida olib ketish lozim. Shunda pashsha ko‘paymaydi, kasal-
liklarning oldi olinadi.
Chiqindilar turar joy va jamoat binolaridan 50 metr naridagi
chuqurchalarga tashlanadi.
Chuqurning eni yarim metr, chuqurligi bir metr qilib qazi-
ladi, o‘ra atrofi o‘rab qo‘yiladi. Qo‘lansa hid tarqalmasligi uchun
axlat ustiga har kuni yupqa qilib tuproq tashlab turiladi.
Bunday o‘ralar sizot suvlar chuqur joylashgani (2,5–3 metrdan
past), tuprog‘i suvni kam o‘tkazadigan (soz va og‘ir, soz tuproq-
li) yerlardan kovlanadi. Chiqindilarning chirishi natijasida yuqori
harorat paydo bo‘ladi, kasallik paydo qiluvchi bakteriyalar va gij-
jalar o‘lib ketadi va 6–12 oydan so‘ng chirindiga aylanadi. Bu
chirindini yuqori sifatli o‘g‘it o‘rnida ishlatish mumkin.
Hojatxona shiypondan va suv manbaidan kamida 20 metr
uzoqqa quriladi va unga vaqt-vaqti bilan dezinfeksiyalovchi mod-
dalar sepib turiladi.
CHORVADORLARNING MEHNAÒ GIGIYENASI
CHORVADORLARNING MEHNAÒ GIGIYENASI
CHORVADORLARNING MEHNAÒ GIGIYENASI
CHORVADORLARNING MEHNAÒ GIGIYENASI
CHORVADORLARNING MEHNAÒ GIGIYENASI
Ma’lumki, O‘zbekistonda chorvachilik keng rivojlantirilmoq-
da. Chorvachilik sertarmoq bo‘lishiga qaramasdan, chorvadorlar
mehnatida umumiy o‘xshashliklar bor. Chorvadorlar molxonada
to‘plangan har xil gazli havodan nafas oladilar, mushaklarga zo‘r
keladigan og‘ir jismoniy mehnat qiladilar. Bundan tashqari, ba’zi
kasalliklar (brutsellyoz, kuydirgi, sil va b.) hayvonlardan odamga
yuqishi mumkin. Molxona havosi, asosan, vodorod sulfid, kar-
bonat kislota va ammiak bilan ifloslanadi.
Qish faslida molxona havosi tarkibida ammiak miqdori sani-
tariya me’yoridan oshib ketishi mumkin. Vodorod sulfid va
karbonat kislota miqdori deyarli oshmaydi. Molxona harorati
qish faslida 3–13 °C iliq, nisbiy namlik esa 18 dan 95 % atrofida
bo‘ladi.
Sut fermalarida sutni qo‘lda sog‘ish og‘ir va mashaqqatli ish
bo‘lib, qo‘l va yelka mushaklariga zo‘r keladi. Bundan tashqari,
uzoq muddat noqulay–cho‘kkayib o‘tirish natijasida ish qobiliyati
pasayishi bilan birga sog‘uvchida kasb kasalligi, jumladan: ney-
romiozit, periferik angionevrozlar, tendovaginitlar, poliartritlar
yuzaga kelishi mumkin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

251
Sut sog‘uvchilarning barmoqlarida uchraydigan „sog‘uvchi tu-
gunchasi“ deb ataluvchi kasallik o‘ziga xos virusli kasallik bo‘lib, sut-
ni qo‘lda sog‘ish vaqtida kasal sigir yelini g‘uddalaridan o‘tadi. Bu-
ning oldini olish uchun sutni PDA-1 yoki „Òandem“ qurilmalari
yordamida sog‘ish odat tusiga kirib bormoqda. Bunday qurilmalarni
qurish imkoni bo‘lmagan kichik fermerlarda esa sigirni aylanib tu-
radigan o‘tirgichlarda o‘tirib sog‘ish tavsiya qilinadi. Bundan tashqari,
sog‘ishga o‘tirishdan oldin 2–3 daqiqa davomida sog‘uvchi o‘z
qo‘llarini uqalashi, barmoq uchlaridan to tirsak bo‘g‘inlarigacha sila-
shi lozim. Bu ish unumini oshirishga hamda charchashning oldini
olishga yordam beradi. Sut sog‘ib bo‘lgandan so‘ng bu muolaja yana
takrorlanadi. Qo‘lni uqalagandan keyin 10–15 daqiqa davomida ha-
rorati 36–38 °C bo‘lgan issiq suvga solib o‘tirish hamda har kuni
20– 30 daqiqa jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish zarur.
Deyarli barcha fermerlarda og‘ir jismoniy ish bilan bir qatorda
molboqarlar va sut sog‘uvchilarda zamburug‘li kasalliklar–akti-
nomikoz, staxibotriotoksikoz, sporotrixoz kasalliklari uchrab tura-
di. Kasal mollarni boqadigan, tagini tozalash bilan band bo‘lgan
shaxslarda oqsim, brutsellyoz, kuydirgi, tulyaremiya, qo‘y checha-
gi, cho‘chqa saramasi tarqalishi mumkin. Zamonaviy fermalarda
ishlar mexanizatsiyalashtirilishi hamda avtomatlashtirilishi lozim.
Ferma qurish uchun ajratilgan maydon tepalikda (yomg‘ir va
qor suvlari to‘planmaydigan joyda) suv manbaiga yaqin, atrofi
maysazor va aholi yashaydigan joydan kamida 250 metr narida
bo‘lgani ma’qul. Molxona devorlari silliq qilib suvaladi, oqlanadi,
yer asfaltlanadi, quyuq loy bilan shag‘al aralashtirilib shibbala-
nadi yoki taxta qoqiladi.
Molxona ichida yorug‘lik koeffitsienti qo‘raning biqiniga
o‘rnatilgan oyna hisobiga 1:10–1:12 bo‘lishi kerak. Sun’iy yorug‘lik
shaxmat tarzida o‘rnatilgan elektrolampa hisobiga bo‘lib, sigirlar-
ni sog‘ish vaqtida 75 lk, yem-hashak tarqatish vaqtida–10 lk bo‘li-
shi kerak. Molxona havosi tabiiy ravishda shamollatiladi.
Zamonaviy fermerlarning oxurlari o‘rnatilgan avtosug‘orgich
hamda oxurlar o‘rnatiladi, relslarga o‘rnatilgan vagonchalarda yem-
xashak keltirib taqsimlanadi. Molxona o‘rtasida ham relslarga
o‘rnatilgan vagonchalar bo‘lib, bunga chiqindilar solinadi va mol-
xonadan chiqarilib tashlanadi.
Katta fermalarda maxsus sexlarda ozuqa resept bo‘yicha sifatli
qilib tayyorlanadi.
Fermerlarda ayollar uchun maxsus gigiyena xonasi, dushxona
hamda dam olish va ovqatlanish xonalari bo‘lishi kerak.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

252
„Mehnat gigiyenasi“ bo‘limiga doir
„Mehnat gigiyenasi“ bo‘limiga doir
„Mehnat gigiyenasi“ bo‘limiga doir
„Mehnat gigiyenasi“ bo‘limiga doir
„Mehnat gigiyenasi“ bo‘limiga doir
amaliy mashg‘ulot
amaliy mashg‘ulot
amaliy mashg‘ulot
amaliy mashg‘ulot
amaliy mashg‘ulot
Havo tarkibidagi chang miqdorini aniqlash
Havo tarkibidagi chang miqdorini aniqlash
Havo tarkibidagi chang miqdorini aniqlash
Havo tarkibidagi chang miqdorini aniqlash
Havo tarkibidagi chang miqdorini aniqlash
Ish joylarida 
havo tarkibidagi chang sifati (chang zarrachalari-
ning soni–konimetrik usul) va 
miqdori (ma’lum bir hajmdagi
changning miqdori-gravimetrik usul) aniqlanadi.
Kerakli jihozlar. Korxonalar havosining changlanganini ifo-
dalash uchun xaritalar, respirator, analitik tarozi, allonj, AGFA-
FPP-15 suzgichlari, rezina shlanglar, aspirator (chang tort-
gich), reometr, eksikator, Ouens-1 apparati, mikroskop, lupa,
mikrometr, changdan namuna olish uchun oyna va unga qopla-
ma, psixrometr, barometr, azot, kremniy (II) oksidning miq-
dori to‘g‘risidagi ma’lumot, yuqori konsentratsiyali sulfat kis-
lota.
1. Konimetrik usulda 
Konimetrik usulda 
Konimetrik usulda 
Konimetrik usulda 
Konimetrik usulda ma’lum hajmdagi chang zarrachalari sonini
aniqlash bilan birga uning kattaligi, shakli, rangi, o‘tkir qirralari
borligini aniqlash mumkin. Demak, bu usul chang zarrachalariga
sifat jihatdan baho berishga imkon beradi. Aksariyat chang zarracha-
lari mayda bo‘lganligi tufayli mikroskop, lupa va h.k. lardan foy-
dalaniladi.
Chang zarrachalarini katta-
kichikligi Ouens asbobida aniq-
lanadi (25-rasm). Ouens-1 as-
bobining ishlashi quyidagilarga
asoslangan: tarkibida chang
zarrachalari tutgan havo as-
bobning naysimon qismida suv
bug‘i bilan to‘yintiriladi, so‘ng
nasos yordamida tor tuynuk
orqali katta bo‘lmagan kamera-
ga tortiladi, tortilgan havo tor
tuynuk qarshisiga o‘rnatilgan
shisha plastinkaga uriladi. Ka-
meraga nasos orqali tortilib kir-
gan havo kengayadi, harorati
pasayadi, natijada chang atrofi
bug‘ bilan qoplanadi (konden-
satsiyalanadi), so‘ng tarkibida
chang zarralarini tutgan mayda
25-
25-
25-
25-
25- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Oyens-1.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

253
suv tomchilari oyna sathiga yo‘lchaga o‘xshash shaklda (26-rasm)
joylashadi, tez orada suv zarrachalari bug‘lanib, chang shisha
plastinkaga o‘rnashib qoladi.
Chang zarrachalarini mikroskopda sanash uchun maxsus kesil-
gan mikroskopik oynaga o‘rtasi ochiq halqa shaklida qirqilgan qog‘oz
yopishtiriladi, so‘ng halqa ustiga asbobdan olingan (chang yo‘li
tushgan) qoplang‘ich–yupqa shisha plastinka (chang yo‘lini ichkariga
qilib) yopishtiriladi.
Chang zarrachalarini 100 marta kattalashtirib ko‘rsatuvchi mik-
roskop yordamida sanash mumkin. Chang zarrachalari mikroskop
okulyariga o‘rnatilgan mikrometrik to‘r orqali sanaladi.
Chang zarrachalarining miqdori quyidagi formuladan aniqla-
nadi.


,