O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni Saqlash Vazirligi

Olinish usullari. To`yinmagan atsetilen qatori uglevodorodlari laboratoriya sharoitida quyidagi usullar bilan olinadi:

1. Kalsiy karbidga suv ta`sir ettirish;

CaC₂ + H₂O  Ca(OH)₂ + C₂H₂

2. Uglevodorodlarning digalogenidli hosilalariga ishqor ta`sir ettirish;

CH₃–CHCl–CH₂Cl + 2KOH  CH₃–CCH + 2KCl + 2H₂O

Sanoatda esa quyidagi usullar bilan olinadi:

1. Kalsiy karbidga suv ta`sir ettirish;

CaC₂ + H₂O  Ca(OH)₂ + C₂H₂

2. Metanni termik parchalash;

2CH₄  HCCH + 3H₂

3. Uglevodorodlarning digalogenidli hosilalariga ishqor ta`sir ettirish;

CH₃–CHCl–CH₂Cl + 2KOH  CH₃–CCH + 2KCl + 2H₂O

Fizikaviy xossalari. To`yinmagan atsetilen qatori uglevodorodlaridan C<sub>2</sub>H<sub>2</sub> dan C<sub>5</sub>H<sub>8</sub> gacha bo`lganlari oddiy sharoitda gazlar, C₆H₁₀ dan C₁₅H₂₈ gacha bo`lganlari suyuqliklar, qolganlari esa qattiq moddalardir.

Atsetilen–C₂H₂–rangsiz, salgina efir hidli gaz.

Ayrim to`yinmagan atsetilen qatori uglevodorodlarining fizikaviy xossalari.

Nomi	Formulasi	Tsuyuqlanish, ^0C	Tqaynash, ^0C	Nisbiy zichligi,
Etin	H–CC–H	–81,8	–83,6	0,565
Propin	CH3–CC–H	–102,7	–23,3	0,670
Butin–1	H–CC–CH2–CH3	–122,5	+8,5	0,678
Butin–2	CH3–CC–CH3	–32,3	+27,0	0,694
Pentin–1	CH3–CH2–CH2–CC–H	–98,0	+40,0	0,695
Pentin–2	CH3–CC–CH2–CH3	–101,0	+55,5	0,714
3–metal–butin–1	H–CC–CH(CH3)–CH3	–	+29,0	0,665
Geksin–1	H–CC–(CH2)3–CH3	–124,0	+72,0	0,719

Kimyoviy xossalari. To`yinmagan atsetilen qatori uglevodorodlari quyidagi kimyoviy xossalarni namoyon qiladi:

1. Biriktirib olish reaksiyalari.

a) Vodorodni biriktirib olish jarayoni ikki bosqichda amalga oshadi, birinchi bosqichda to`yinmagan etilen qatori uglevodorodlari, ikkinchi bosqichda to`yingan metan qatori uglevodorodlari hosil bo`ladi;

HCCH + H₂  CH₂=CH₂ + H₂  CH₃CH₃

b) Galogenarni biriktirib olish jarayoni ham ikki bosqichda amalga oshadi, birinchi bosqichda digalogenli hosilalar, ikkinchi bosqichda tetragalogenli hosilalar hosil bo`ladi;

HCCH₂ + Cl₂  CHCl=CHCl  CHCl₂CHCl₂

c) Vodorod galogenidlarni biriktirib olish, bunda biinchi bosqichda monogalogenli hosila, ikkinchi bosqichda digalogenli hosila hosil bo`ladi;

HCCH + HBr  CH₂=CHBr + CH₂Br–CH₂Br

CH₃CCH + HBr  CH₃CBr=CH₂ + HBr  CH₃CBr₂CH₃

d) Suvni biriktirib olish yoki Kucherov reaksiyasi, bu reaksiya natijasida dastlab oraliq mahsulot (vinil spirti), so`ngra sirka aldegid hosil bo`ladi;

HCCH + H₂O  [CH₂=CHOH]  CH₃COH

Kucherov reaksiyasi 1881 yilda M. G. Kucherov tomonidan kashf qilingan. a) CH₃COH + H₂  CH₃CH₂OH

b) CH₃COH + O  CH₃COOH

2. Oksidlanish reaksiyalari.

a) To`yinmagan atsetilen qatori uglevodorodlari oson oksidlanganda dastlab dialdegid, so`ngra ikki asosli karbon kislotalar hosil qiladi;

HCCH + H₂O + [O]  HOOCCOOH

b) To`yinmagan atsetilen qatori uglevodorodlari kuchliroq oksidlanganda molekula uch bog` tutgan joydan uziladi va parchalanadi;

HCCH + 3H₂O + 3[O]  [2H–C(OH)₃]  2HCOOH + 2H₂O

3. O`rin olish reaksiyalari. Molekuladagi uch bog` yonidagi vodorod atomlari metallar bilan oson o`rin almashadi hamda metall atsetilenidlarni hosil qiladi:

HCCH + 2Na  NaCCNa + H₂

H–CC–H + 2AgOH  Ag–CC–Ag + 2H₂O

H–CC–H + 2CuOH  Cu–CC–Cu + 2H₂O

4. Polimerlanish reaksiyalari.

a) Ikki molekula atsetilen NH₄Cl va CuCl₂ ishtirokida dimerlanib vinilatsetilen hosil bo`ladi;

HCCH + HCCH  CH₂=CH–CCH

b) N. D. Zelinskiy va B. A. Kazanskiy yuqori harorat va faollashgan ko`mir ishtirokida uch molekula atsetilen o`zaro birikib benzol hosil qilishini aniqladilar;

3HCCH  C₆H₆

Fizik–kimyoviy xossalari: to`yinmagan atsetilen qatori uglevodorodlarining xossalarini atsetilen misolida ko`rib chiqiladi. Atsetilen–rangsiz, havodan yengil gaz, suvda kam eriydi. Mr(C₂H₂)=122+12=26 g/mol. Molekulasi sp¹–gibridlanish holatida bo`ladi. Atsetilenning kimyoviy xossalari: 1. Biriktirib olish reaksiyalari:

a) HCCH + H₂  CH₂=CH₂ + H₂  CH₃CH₃ gidrogenlanish

b) HCCH₂ + Cl₂  CHCl=CHCl  CHCl₂CHCl₂ tetraxlor etan

c) HCCH + HBr  CH₂=CHBr brometilen

CH₃CCH + HBr  CH₃CBr=CH₂ + HBr  CH₃CBr₂CH₃

d) HCCH + H₂O  [CH₂=CHOH]  CH₃COH

vinil spirt sirka aldegid

Kucherov reaksiyasi 1881 yilda M. G. Kucherov tomonidan kashf qilingan. CH₃COH + H₂  CH₃CH₂OH (a)

CH₃COH + O  CH₃COOH (b)

2. Oksidlanish reaksiyasi:

HCCH + H₂O + [O]  HOOCCOOH oksalat kislota

3. «Kumush ko`zgu» reaksiyasi:

HCCH + 2AgOH  AgCCAg + 2H₂O kumush atsetilenid

HCCH + 2CuOH  CuCCCu + 2H₂O mis (I)–atsetilenid

Ishlatilishi. Atsetilen kislorodda yonganda 3000 ⁰C gacha issiqlik beradi. Uning bu xususiyatidan sanoatda, qurilishda va xalq xojaligining boshqa tarmoqlarida metallarni va metall buyumlarni payvandlashda keng qo`llaniladi.

Atsetilen kimyo sanoatida asosiy xomashyo hisoblanadi, undan foydalanib etil spirti, sirka kislota, allil spirti, glitserin, akrilonitril, vinilatsetat, lyuizit, vinilatsetilen va boshqa moddalar olinadi. Akrilonitril va vinilatsetilen sintetik tolalar va kauchuklarning asosiy xomashyosi hisoblanadi

Takrorlash uchun savollar va masalalar

1. Qanday turdagi uglevodorodlar to`yinmagan atsetilen qatori uglevodorodlari deb ataladi, ularning gomologik qatorini sanab bering.

2. Alkinlar ratsional va xalqaro nomenklaturaga ko`ra qanday nomlanadi?

3. Alkinlarda izomeriya qaysi moddadan boshlanadi?

4. Laboratoriya sharoitida va sanoatda alkinlar qanday usullar bilan olinadi?

5. Alkinlar qanday turdagi fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi?

6. Xalq xo`jaligida alkinlar qanday maqsadlar uchun ishlatiladi?

7. Propin, butin–1, butin–2 larning tuzilish va elektron formulalarini yozib bering.

8. 2, 3, 4–trimetilpentin–1 ning tuzilish formulasini yozib bering.

9. Butin–2 va pentin–2 ga vodorod, vodorod xlorid va xlorlarning birikish reaksiya tenglamalarini yozing.

10. Geksin va geptinning to`g`ri zanjirli izomerlari formulalarini yozing.

11. Markovnikov qoidasi bo`yicha propin, butin–1 va pentin–1 larga vodorod xlorid, vodorod bromid va vodorod yodidlarning birikish reaksiya tenglamalarini yozing.

12. Propin, butin–2 va pentin–3 larning oksidlanish reaksiya tenglamalarini yozing.

13. Propin, butin–1, pentin–2 va geksin–3 larning polimerlanish reaksiya tenglamalarini yozing.

Mavzuga oid tayanch iboralar.

1. 
   Benzol – uchuvchan, rangsiz, oziga xos xidli suyuqlik.
   
2. 
   Stirol – eon zanjirlarida toyinmagan uglevodorod radikallari bolgan aromatic birikmalar vakilidir.
   
3. 
   Neft - toyingan, toyinmagan va halqali uglevodorodlarning yigindisidan iborat tabiiy moddadir.
   
4. 
   Termik kreking – neftdan olinadigan benzin miqdorini anchagina kopaytirish usullaridan biridir.
   
5. 
   Katalitik kreking – uglevodorod molekulalarining parchalanishi katalizator ishtirokida va ancha yuqori haroratda borib, termik krekingga nisbatan jarayon ancha tez boradi.
   
6. 
   Tabiiy gaz – gazsimon uglevodorodlar aralashmasi bolib, uning asosiy komponenti metandir.
   
7. 
   Toshko`mir - qora yoki qora kulrang rangli, osimliklardan hosil bolgan qattiq yonuvchi qazilmadir.
   
8. 
   Smolalar – kimyoviy tarkibi jihatidan juda murakkab bolgan organic moddalardir.
   
9. 
   Benzin - rangsiz yoki sargish tusli suyuqlikdir.
   
10. 
    Ligroin – neft haydalganda ajraladigan uglevodorodlar aralashmasidir.
    
11. 
    Kerosin - neft haydalganda ajraladigan uglevodorodlar aralashmasi bolib, u shaffof, rangsiz yoki sargish tusli suyuqlikdir.
    
12. 
    Koks gazi – qazilma komirlarni kokslashdagi gazsimon mahsulotdir.
    

Mavzuga oid adabiyotlar.

1. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun, Toshkent, «O`qituvchi», 2001.

2. G. E. Rudzitis, F. G. Feldman. Organik kimyo. 10–sinf darsligi, Toshkent, «O`qituvchi», 1992.

3. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. Umumiy kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.

4. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. Kimyo. Toshkent, «O`zbekiston», 2002.

5. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. Organik kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.

Mavzu - 9: Uglerod atomining tuzilishi.

Reja:
- Uglerod guruhchasi elementlarining umumiy xossalarini;

- Uglerod, uning olinishi, xossalari, oksidlari;

- Uglerod atomining tuzilishi.

Uglerod guruhchasiga C, Si, Ge, Sn va Pb elementlari kiradi. Bular D. I. Mendeleyev davriy jadvali IV guruhning p–elementlari hisoblanadi. Ularning atomlarining tashqi energetik pog`onasida to`rttadan–ns²np² elektron bo`ladi. Guruhchadagi dastlabki ikki element atomlari tashqi pog`nasining elektron tuzilishini shunday tasvirlash mumkin:

₆C +6)₂)₄ 1s²2s²2p² ₁₄Si +)₂)₈)₄ 1s²2s²2p⁶3s²3p²

Uglerod guruhchasining elementlari kimyoviy birikmalarida +4 va –4, shuningdek, +2 oksidlanish darajalarini namoyon qiladi, yadroning zaryadi kattalashishi bilan +2 oksidlanish darajasi ko`proq namoyon bo`ladi.

Uglerod guruhchasi elementlari umumiy formulasi RO va RO₂ bo`lgan oksidlar, umumiy formulasi RH<sub>4</sub> bo`lgan vodorodli birikmalar hosil qiladi. C va Si yuqori oksidlarining gidratlari kislota xossalariga, qolgan elementlarning gidratlari esa amfoter xossalarga ega. Kislota xossalari Ge gidratlarida, asos xossalari esa Pb gidratlarida kuchliroq ifodalangan. C dan Pb ga o`tgan sari vodorodli birikmalari–RH₄ ning puxtaligi kamayadi: CH₄–mustahkam, barqaror modda, PbH₄ esa erkin holda ajratib olinmagan. Guruhchada tartib raqami ortishi bilan atomning ionlanish energiyasi kamayadi va atom radiusi kattalashadi, yani metallmaslik xossalari susayadi, metallik xossalari esa kuchayadi.

Uglerod guruhchasi elementlarining xossalari.

№	Xossalari	C	Si	Ge	Sn	Pb
1. 2. 3. 4. 5. 6.	Tartib raqami Valent elektronlari Atomining ionlanish energiyasi, eV Nisbiy elektrmanfiyligi Birikmalarida oksidlanish darajasi Atom radiusi, nm	6 2s^22p^2 11,3 2,50 +4,+2, -4 0,077	14 3s^23p^2 8,2 1,74 +4,+2, -4 0,134	32 4s^24p^2 7,9 2,02 +4, -4 0,139	50 5s^25p^2 7,3 1,72 +4, +2, -4 0,158	82 6s^26p^2 7,4 1,55 +4, +2, -4 0,175

Tabiatda uchrashi. Tabiatda uglerod erkin holda, olmos, grafit va karbin ko`rinishida, birikmalarida esa–toshko`mir, qo`ng`ir ko`mir hamda neft ko`rinishida uchraydi. Tabiiy karbonatlar–ohaktosh, marmar, bo`r–CaCO₃,

magnezit–MgCO₃, dolomit-MgCO₃•CaCO₃ tarkibiga kiradi. Organik moddalarning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. C ning yer qobig`idagi miqdori 0,1 %. Havoda C CO<sub>2</sub> tarkibida bo`ladi.

Fizik–kimyoviy xossalari. Olmos–atom panjarali rangsiz kristall modda. Olmos kristallarida C atomlari sp³–gibridlanish holatida bo`ladi. Issiqlikni yaxshi o`tkazmaydi va elektr tokini deyarli o`tkazmaydi. Sof holdagi namunalari yorug`likni kuchli sindiradi (shu`lalanadi), shuning uchun bezaklar (brilliantlar) tayyorlashda, shisha kesish, tog` jinslarini burg`ulash va o`ta qattiq materiallarni silliqlash uchun ishlatiladi.

Grafit–salgina metall yaltiroqligi bor, ushlab ko`rilganda yog`lidek tuyuladigan to`q kulrang kristall modda. Grafit kristallarida C atomlari sp<sup>2</sup>–gibridlanish holatida bo`ladi. Grafit qalamlar o`zagini va elektrodlar (sanoatdagi elektrolizlar uchun) tayyorlashda ishlatiladi, texnik moylar bilan aralashma holida surkov materiali sifatida foydalaniladi. Grafit qiyin suyuqlanadigan va haroratning keskin o`zgarishlariga yaxshi chidaydigan bo`lgani uchun grafit bilan gil aralashmasidan metallurgiya uchun suyuqlantirish tigellari tayyorlanadi. Yadro reaktorlarida neytronlarni sekinlatuvchi sifatida ham foydalaniladi.

Karbin–qora rangli mayda kristall kukun. Karbin kristallari C atomlarining navbatlashib keladigan oddiy va uchlamchi bog`lanishlar orqali bog`langan chiziqsimon zanjirlardan tarkib topgan:

—C≡C―C≡C―C≡C―C≡C― yoki (―C≡C―)_n

Tabiiy C element sifatida ikki izotopdan : ¹²C (98,892 %) va ¹³C (1,108 %) dan tarkib topgan.

Uglerodli birikmalar termik parchalanganda qora massa–ko`mir hosil bo`ladi. Ko`mirning eng muhim navlari koks, pista ko`mir va qurum.

Koks toshko`mirni havosiz joyda qizdirish bilan olinadi. Metallurgiyada qaytaruvchi sifatida ishlatiladi.

Pista ko`mir havosiz joyda yoki havo oz bo`lganda yog`ochning qizdirilganda ko`mirlanishidan hosil bo`ladi. Metallurgiya sanoatida, temirchilik ustaxonalarida, qora porox olish, gazlarni yuttirishda va turmushda ishlatiladi.

Qurum uglevodlarni (tabiiy gaz, C₂H₂, skipidar) cheklangan miqdordagi havoda yondirish (yoki havosiz joyda termik parchalash) yo`li bilan olinadi.

Ko`mirning va boshqa qattiq yoki suyuq moddalarning o`z sirtida bug`, gaz va erigan moddalarni ushlab qolish xossasi adsorbsiya deyiladi. Yuzasida adsorbsiya sodir bo`ladigan moddalar adsorbentlar deyiladi. Adsorbilanadigan moddalar adsorbatlar deyiladi. Agar, masalan siyoh eritmasini mayda tuyulgan ko`mirga qo`shib chayqatilsa va so`ngra aralashma filtrlansa, u holda filtratda rangsiz suyuqlik–suv bo`ladi. Bu holda erigan boyoqning hammasi ko`mirga adsorbilanadi. Ko`mir–adsorbent, boyo`q–adsorbat.

C oksidlovchi sifatida ba`zi metallar va metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi. C ning metallar bilan hosil qilgan birikmalari karbidlar deyiladi.

4Al + 3C = Al₄C₃ CaO + 3C = CaC₂ + CO

Vodorod bilan ko`mir nikel katalizator ishtirokida va qizdirilganda ta`sirlashib metanni hosil qiladi: C + 2H₂ = CH₄

Uglerod kislorod bilan ta`sirlashib oksidlar hosil qiladi:

2C + O₂ = 2CO C + O₂ = CO₂

Ko`mir Fe, Cu, Zn, Pb va boshqa metallarni ularning oksidlaridan qaytaradi, uning bu xossasidan metallurgiyada shu metallarni olishda keng ko`lamda foydalaniladi. Masalan,

2ZnO + C = 2Zn + CO₂ Fe₂O₃ + 3C = 2Fe + 3C

Uglerod (II)–oksid CO uglerodning kislorod yetishmaganda yonishi jarayonida hosil bo`ladi. Sanoatda u yuqori haroratda ko`mir cho`g`i ustidan CO₂ o`tkazish yo`li bilan olinadi:

2C + O₂ = 2CO C + CO₂ = 2CO

Laboratoriya sharoitida CO chumoli kislotaga qizdirib turib konsentrlangan H₂SO₄ ta`sir ettirish orqali olinadi: HCOOH = H₂O + CO↑

CO–rangsiz, hidsiz, nihoyatda zaharli gaz. Ishlab chiqarish binolarida CO ning yo`l qo`yiladigan miqdori 1 L havoda 0,03 mg ni tashkil etadi. Yuqori haroratlarda CO kuchli qaytaruvchi. U ko`pchilik metallarni ularning oksidlaridan qaytaradi. CO ning bu xossasidan rudalardan metallar suyuqlantirib olishda foydalaniladi. Masalan, CO + CuO = Cu + CO₂

Havoda CO ko`kish alanga berib yonib, ko`p miqdorda issiqlik ajratib chiqaradi. Shuning uchun u boshqa gazlar bilan birgalikda gazsimon yonilg`ining ba`zi turlari–generator gazi va suv gazi tarkibiga kiradi.

2C²⁺O + O₂⁰ = 2C⁴⁺O₂^2-, ∆H⁰₂₉₈ = -572 kJ

Uglerod (IV)–oksid CO₂ tabiatda organik moddalar yonganida va chiriganida hosil bo`ladi. Hayvon va o`simliklar nafas olganida ajralib chiqadi. Laboratoriya sharoitida CO₂ marmarga HCl ta`sir ettirib olinadi:

CaCO₃ + 2HCl = CaCl₂ + H₂O + CO₂↑

Sanoatda CO₂ ohaktosh kuydirilganda hosil bo`ladi:

CaCO₃ = CaO + CO₂↑

CO₂–rangsiz gazsimon modda. Havodan 1,5 marta og`ir, shu sababli uni bir idishdan boshqasiga quyish mumkin. Yonishga va nafas olishga yordam bermaydi. O`t oldirilgan cho`p CO<sub>2</sub> da o`chadi, CO₂ ning konsentratsiyasi katta bo`lganda odam va hayvonlar bo`g`iladi. U shaxta, quduq va yerto`lalarda ko`pincha xavfli miqdorlarda to`planib qoladi. CO₂ xona haroratida 6 MPa bosimda suyuqlikka aylanadi. Suyuq holda po`lat ballonlarda saqlanadi va tashiladi. Qattiq CO<sub>2</sub> quruq muz deyiladi. Kislotali oksid xossalarini namoyon qiladi: suv va ishqorlarning eritmalari bilan o`zaro ta`sirlashadi. 1 hajm suvda taxminan 1 hajm CO<sub>2</sub> eriydi, bunda H<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> hosil bo`ladi. Reaksiya qaytar:

CO₂ + H₂O ↔ H₂CO₃

Ishqorlarning eritmalari bilan o`zaro ta`sirlashganda tuzlar hosil bo`ladi:

CO₂ + 2NaOH = Na₂CO₃ + H₂O

Yuqori haroratlarda oksidlash xossalarini namoyon qiladi: ko`mir va aktiv metallar bilan reaksiyaga kirishadi. Masalan:

CO₂ + C = 2CO CO₂ + 2Mg = 2MgO + C

CO₂ soda, shakar ishlab chiqarishda, suv va ichimliklarni gazlashtirish uchun, suyuq holga–o`t o`chirgichlarda ishlatiladi. Quruq muzdan tez buziladigan mahsulotlarni saqlashda foydalaniladi.

Karbonat kislota–H₂CO₃ faqat eritmadagina mavjud bo`ladi. Qizdirilganda CO<sub>2</sub> va H<sub>2</sub>O ga ajraladi. U ikki asosli kislota sifatida bosqich bilan dissotsilanadi. Dastlab HCO<sub>3</sub><sup>-</sup> ga, so`ngra juda oz darajada CO₃^2- ga ajraladi:

H₂CO₃ ↔ H⁺ + HCO₃^- HCO₃^- ↔ H⁺ + CO₃^2-

Karbonat kislota ikki qator tuzlar: o`rta tuzlar–karbonatlar va nordon tuzlar–gidrokarbonatlar hosil qiladi. Karbonat kislota beqaror bo`lgani bilan uning tuzlari barqaror birikmalardir. Ishqoriy metallarning va ammoniyning karbonatlari va gidrokarbonatlari suvda yaxshi eriydi, natijada ishqoriy muhitga ega bo`ladi:

CO₃^2- + HOH ↔ HCO₃^- + OH^-

CaCO₃ + CO₂ + H₂O = Ca(HCO₃)₂

Ca(HCO₃)₂ → CaCO₃↓ + H₂O + CO₂↑

Na₂CO₃ suvda yaxshi eriydigan oq kukun. Kristall soda, ichimlik soda, shisha, sovun, qog`oz ishlab chiqarishda va ro`zg`orda yuvish vositasi sifatida ishlatiladi.

NaHCO₃ suvda kam eriydigan oq kukun. Tibbiyotda (jig`ildon qaynaganda ichiladi), ro`zg`orda, sun`iy mineral suvlar ishlab chiqarishda, o`t o`chirgichlarni to`ldirishda, qandolatchilikda va non yopishda ishlatiladi.

2NaHCO₃ = Na₂CO₃ + H₂O + CO₂↑

K₂CO₃–potash, suvda yaxshi eriydigan oq kukun. Suyuq sovun, qiyin suyuqlanadigan optik shisha, pigmentlar ishlab chiqarishda ishlatiladi.

CaCO₃ tabiatda bo`r, ohaktosh va marmar ko`rinishida uchraydi, ular binokorlikda ishlatiladi. Ohaktoshdan ohak va CO₂ olinadi.

Odatdagi deraza oynasining tarkibi taxminan ushbu formula bilan ifodalanadi: Na₂O•CaO•6SiO₂. Shisha soda, ohaktosh va oq qum aralashmasini maxsus pechlarda birga suyuqlantirish orqali olinadi. Suyuqlantirishda dastlab natriy va kalsiy silikatlari hosil bo`ladi. Bu silikatlar bilan qumtuproq suyuqlanib bir butun massa hosil bo`ladi va u asta-sekin sovitiladi:

SiO₂ + Na₂CO₃ = Na₂SiO₃ + CO₂ SiO₂ + CaCO₃ = CaSiO₃ + CO₂

Na₂SiO₃ + CaCO₃ + 4SiO₂ = Na₂O•CaO•6SiO₂