O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni Saqlash Vazirligi
Takrorlash uchun savollar
Yüklə 1,38 Mb.
|
Takrorlash uchun savollar. 1. Uglerod guruhchasi elementlari qanday umumiy xossalarni namoyon qiladi? 2. Uglerod qanday olinadi va qanday xossalarni namoyon qiladi? 3. Uglerod oksidlari qanday olinadi va qanday xossalarni namoyon qiladi? 4. Kremniy qanday olinadi va qanday xossalarga ega? 5. Kremniy oksidi qanday olinadi va qanday xossalarga ega? 6. Shisha qanday usullar bilan ishlab chiqariladi?
1. Olmos – C,rangsiz, tiniq qattiq jism, yoruglik nurini kuchli ravishda sindiradi. Olmosning massasi karatlar bilan olchanadi. Bir karat 0,2gga yaqin keladi. 2. Grafit – C,kulrang tisli qattiq modda bolib qol bilan ushlanganda xuddi yogli buyum kabi seziladi. U olmosning aksicha, tabiatda katta-katta grafit uyumlari holida uchraydi. 3. Karbin – C,uglerodning allotropik shakl ozgarishi bolib, XX asrning oxirida Rossiya olimlari tomonidan kashf etilgan. 4. Adsorbsiya – bu suyuqlik yoki qattiq jism sirtida boshqa moddalarning yigilishi hodisasidir. 5. Adsorbent – oz sirtiga boshqa modda zarrachalarini yutadigan moddalardir. Barcha govak moddalar atsorbent vazifasini bajara oladi. 6. Karbidlar – uglerodning elektromusbat elementlar bilan birikmalari bolib, ular turli usullar bilan olinadi. 7. Karbonatlar – karbonat kislota turlaridir. 8. Silitsidlar – kremniyning elektrmusbat elementlar bilan hosil qilgan birikmalari bolib, ularning tashqi korinishi metallarning qotishmalarini eslatadi. 9. Silikatlar – silikat kislota tuzlaridir. 10.Shisha – har xil silikatlarning bir-biri bilan yoki kremniy (1V) oksit bilan aralashmasining shaffof amorf qotishmasidir. Shisha ishlab chiqarish uchun dastlabki material sifatida oq qum ohak tosh yoki bor hizmat qiladi. 11.Billur shisha – qimmat baho shisha bolib, bor orniga PbO, soda orniga esa potash ishlatib olinadi. 12.Sitallar – shishalarni kristallantirib olingan shisha kristalli materiallardir. Sitallar past zichlikka, yuqori mexanik mustahkamlikka ayniqsa, siqilishga, qattiqlikka, otga chidamlilik xossaga, kimyoviy chidamlilikka va boshq qimmatli hossalarga ega.
1. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi», 2001. 2. K. R. Rasulov va boshqalar. «Umumiy va anorganik kimyo». Toshkent, «O`qituvchi», 1996. 3. G. E. Rudzitis, F. G. Feldman. Anorganik kimyo. 8-9-sinf darsliklari. Toshkent, «O`qituvchi», 1992. 4. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. Umumiy kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002. 5. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. Kimyo. Toshkent, «O`zbekiston», 2002. 6. S. Masharipov, I. Tirkashev. Kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.
UMUMIY KIMYODAN MA`RUZALAR MATNI “Farmatsiya, Labaratoriya-diagnostika va Hamshiralik ishi” yo’nalishi uchun I kurs II semester 28 soat. Tuzuvchi o’qituvchilar: Xalliyeva.S, Nishonboyeva.N Kafedra yig`ilishida ko`rildi va tasdiqlandi Bayonnoma № ______ ___ N. Nishonboyeva «___» ______ 2011 __ y.
Molekulasida atomlarning o`ziga xos bog`lanishli siklik guruhi–benzol yadrosi bor organik birikmalar aromatik uglevodorodlar deyiladi. Aromatik uglevodorodlarning xalqaro nomi–arenlar deb ataladi. Aromatik uglevodorodlar ikki sinfga ajratiladi: 1. Oddiy benzol halqali aromatik uglevodorodlar–ularga molekulasida bitta benzol yadrosi mavjud bo`lgan aromatik uglevodorodlar (benzol va uning gomologlari) kiradi. 2. Kondensirlangan (tutash benzol halqali) aromatik uglevodorodlar–ularga molekulasida ikkita va undan ortiq benzol yadrosi mavjud bo`lgan aromatik uglevodorodlar (naftalin, antratsen, fenantren) kiradi. Arenlarning molekulalari halqali tuzilishga ega. Bundan tashqari, ularning ba`zilari xushbo`y hidga ega. Shuning uchun ularning tarixiy nomi–aromatik uglevodorodlar saqlanib qolingan. Oddiy benzol halqali aromatik uglevodorodlarning eng oddiy vakili benzol C6H6 bo`lib, uni 1825 yilda ingliz kimyogari va fizigi M. Faradey koks gazidan ajratib olgan. 1834 yilda esa Mitcherlix benzol tarkibini o`rgangan. 1845 yilda Gofman toshko`mir tarkibida benzol borligini aniqladi. Benzol molekulasining tuzilishini aks ettiruvchi formulani dastlab nemis kimyogari Kekule 1865 yilda taklif etgan edi. Benzol molekulasida oltita uglerod atomi va oltita vodorod atomi mavjud bo`ladi.
Benzol molekulasining tuzilishini atsetilendan hosil bo`lish reaksiyasi bilan uzil–kesil isbotlandi. Struktura formulasida navbatlashib keladigan uchta bir va uchta qo`sh C–C bog` bilan tasvirlanadi. Lekin bunday tasvirlash benzolning haqiqiy tuzilishini aks ettirmaydi. Haqiqatda benzolda C–C bog`lanishlar teng qimmatli va ularning xossalari birlamchi bog`larning ham, qo`shbog`larning ham xossalariga o`xshaydi. Bu xususiyatlar benzol molekulasininig elektron tuzilishi bilan tushuntiriladi. Benzolning elektron tuzilishi. Benzol molekulasida uglerodning har qaysi atomi sp2–gibridlanish holatida bo`ladi. U ikkita qo`shni uglerod atomlari va vodorod atomi bilan uchta –bog` orqali bog`langan. Natijada yassi oltiburchaklik hosil bo`ladi: uglerodning oltita atomining hammasi va barcha –bog`lar C–C va C–H bitta tekislikda yotadi. Gibridlanishda ishtirok etmaydigan to`rtinchi elektronning (p–elektronning) elektron buluti gantel shaklida bo`ladi va benzol halqasining tekisligiga perpendikulyar yo`naladi. Qo`shni uglerod atomlarining bunday p–elektron bulutlari halqa tekisligining usti va ostida bir–birini qoplaydi. Natijada oltita p–elektron umumiy elektronlar buluti va barcha uglerod atomlari uchun yagona kimyoviy bog`lanishni hosil qiladi. Katta elektron zichlikning ikkita sohasi –bog`lanishlar tekisligining ikkala tomonida joylashadi. P–elektron bulutining bunday qoplanishi uglerod atomlari orasidagi masofaning qisqarishiga olib keladi. Benzol molekulasida bu masofalar bir xil va 0,14 nm ga teng. Oddiy va qo`shbog`larda bu masofalar tegishlicha 0,154 va 0,134 nm bo`lur edi. Demak, benzol molekulasida oddiy bog`lanishlar ham, qo`shbog`lar ham yo`q. Benzol molekulasi–bitta tekislikda yotadigan bir xil CH–guruhlardan tarkib topgan barqaror olti a`zoli sikldir. Benzolda uglerod atomlari orasidagi barcha bog`lanishlar teng qimmatli bo`lib, benzol yadrosining o`ziga xos xususiyatlari ana shu tufaylidir. Bu holni benzolning ichiga chizilgan doira shaklidagi struktura formulasi eng aniq aks ettiradi. Lekin ko`pincha qo`shbog`larni ko`rsatgan holda Kekule formulasidan ham foydalaniladi. Nomenklaturasi va izomeriyasi. Benzol gomologik qatorining umumiy formulasi CnH2n–6. Gomologlarni benzolning molekulasidagi bitta yoki bir nechta vodorod atomlari o`rnini turli xil uglevodorod radikallari egallagan hosilalari sifatida qarash mumkin. Benzol gomologlarini ratsional nomenklatura bo`yicha nomlashda benzol halqasidagi vodorodga almashgan radikallar nomiga benzol so`zi qo`shiladi. Masalan: 
metilbenzol dimetilbenzol etilbenzol Ikkinchi xil nomlash usulida benzol radikali C6H5– fenil deb atalib, aromatik uglevodorodlar metan qatori uglevodorodlarining hosilasi deb qaraladi. Masalan:
fenil metan, toluol fenil etan Benzol gomologlari alkilbenzollar deb yuritiladi. Ular molekulasidan bitta vodorod atomi ajralib chiqsa bir valentli aromatik radikallar yoki arillar (Ar) hosil bo`ladi. Masalan, C6H5– fenil, CH3–C6H4– tolil, (CH3)2C6H3– ksilil deb ataladi. Benzolning ikki valentli radikali C6H4= fenilen, C6H5–CH2– benzil radikali deyiladi. Agar benzol molekulasidagi vodorod atomlari bir nechta radikal bilan almashgan bo`lsa, uning quyidagi izomerlari hosil bo`ladi: a) Ikkita vodorod almashgan hosilalari quyidagicha nomlanadi: 1. O`rinbosarlar yonma–yon joylashgan bo`lsa, bunday izomerlar orto–izomerlar (o–), ya`ni 1,2–izomer deyiladi; 2. O`rinbosarlar bitta uglerod atomi bilan ajratilgan uglerod atomlarida joylashgan bo`lsa, bunday izomerlar meta–izomerlar (m–), ya`ni 1,3–izomer deyiladi; 3. O`rinbosarlar ikkita uglerod atomi bilan ajratilgan uglerod atomlarida joylashgan bo`lsa, bunday izomerlar para–izomerlar (p–), ya`ni 1,4–izomer deyiladi. 
o–ksilol m–ksilol p–ksilol b) Uchta vodorod almashgan hosilalari quyidagicha nomlanadi: 1. O`rinbosarlar uchta qo`shni uglerod atomlarida joylashgan bo`lsa, bunday izomerlar qatorli izomerlar, ya`ni 1,2,3–izomer deyiladi; 2. Ikkita o`rinbosar ikkita qo`shni uglerodda, uchinchisi ularning biriga m–holatda joylashgan bo`lsa, bunday izomerlar nosimmetrik izomerlar, ya`ni 1,2, 4–izomer deyiladi; 3. O`rinbosarlar bir–biriga nisbatan m–holatda joylashgan bo`lsa, bunday izomerlar simmetrik izomerlar, ya`ni 1,3,5–izomer deyiladi. 
qator trimetilbenzol nosimmetrik trimetilbenzol simmetrik trimetilbenzol Olinish usullari. Aromatik uglevodorodlar, ya`ni benzol va uning gomologlari ko`plab miqdorlarda neftdan va toshko`mirni quruq haydash (kokslash) paytida hosil bo`ladigan toshko`mir smolasidan olinadi. Toshko`mir koks–kimyo va gaz zavodlarida quruq haydaladi. 1. Siklogeksanning benzolga aylanish reaksiyasi (degidrogenlanish) benzolni 300 0C da katalizator (Pt kukuni) ustidan o`tkazilganda sodir bo`ladi. To`yingan uglevodorodlarni degidrogenlash reaksiyasi bilan aromatik uglevodorodlarga aylantirish ham mumkin. Masalan: CH3CH2CH2CH2CH2CH3 C6H6 + 4H2 2. Rus olimlari N. D. Zelinskiy va B. A. Kazanskiy usuli bo`yicha benzol olish uchun aktivlangan ko`mir solingan 600 0C gacha qizdirilgan nay orqali atsetilen o`tkaziladi. Atsetilenning uchta molekulasi polimerlanishi natijasida benzol hosil bo`ladi: 3HC≡CH → C6H6 3. Aromatik va alifatik galogenli hosilalar aralashmasiga Na metali ta`sir ettirilganda (Vyurs–Fittig reaksiyasi) aromatik uglevodorodlar hosilalari hosil bo`ladi, masalan: 
4. Fridel–Krafts reaksiyasi bo`yicha benzol va uning gomologlariga AlCl3 ishtirokida alkanlarning galogenli hosilalari ta`sir ettirilganda boshqa xil benzol gomologlari hosil bo`ladi: 
Fizikaviy xossalari. Benzol–rangsiz, uchuvchan, o`t olish xavfi bor, suvda amalda erimaydigan, o`ziga xos hidli suyuqlik. Uning qaynash harorati 80,1 0C. Sovitilganda u osongina qotib, oq kristall massaga aylanadi, suyuqlanish harorati 5,5 0C. Aromatik uglavodorodlarning qaynash haroratlari ularning nisbiy molekula massasi ortib borgan sari qonuniy ravishda ortadi. Suyuq benzol va benzol bug`lari zaharlidir. Odatdagi sharoitda aromatik uglevodorodlarning ko`pchiligi rangsiz suyuqliklar, suvda erimaydi, o`ziga xos hidga ega. Kimyoviy xossalari. Benzol yadrosi ancha mustahkam. Aromatik uglevodorodlarning o`rin almashinish reaksiyasiga moyilligi ham shu bilan tushuntiriladi. Kimyoviy xossalari jihatidan benzol va uning gomologlari to`yingan va to`yinmagan uglevodorodlardan farq qiladi. Ular uchun xos reaksiyalar benzol yadrosidagi vodorod atomlarining o`rnini olish reaksiyalaridir. Bu reaksiyalar to`yingan uglevodorodlardagiga qaraganda oson amalga oshadi. Organik birikmalarning ko`pchiligi shu yo`l bilan olinadi. 1. O`rin olish reaksiyalari. a) Benzol katalizator–temir (III) tuzlari ishtirokida o`rin almashinish reaksiyasiga kirishadi. Masalan, benzol brom bilan (katalizator FeBr3 ishtirokida) reaksiyaga kirishganida H atomining o`rnini Br atomi oladi: 
Brombenzol–suvda kam eriydigan rangsiz suyuqlik. b) Boshqa katalizatorda benzoldagi hamma vodorod atomlari o`rnini galogen olishi mumkin. Masalan, benzolga AlCl3 ishtirokida xlor yuborilganda shunday reaksiyaga kirishadi. 
Geksaxlorbenzol–rangsiz kristall modda, urug`larni dorilash uchun va yo`g`ochga shimdirish uchun ishlatiladi. c) Nitrolanish reaksiyasi. Benzolning nitrat kislota bilan nitrolanish katalizator holida suvni tortib oluvchi modda vazifasini o`taydi: 
Nitrobenzol–achchiq bodom hidli och sariq moysimon suyuqlik, suvda erimaydi, erituvchi sifatida hamda anilin olish uchun ishlatiladi. d) Alkillash reaksiyasi. Benzolga AlCl3 ishtirokida uglevodorodlarning galogenli hosilalari ta`sir ettirilib, molekuladagi vodorod atomini alkil radikaliga almashtirish mumkin: 
2. Birikish reaksiyalari. a) Nikel yoki platina katalizatori ishtirokida benzol gidrogenlanadi, ya`ni vodorod biriktirib olib, siklogeksanga aylanadi: 
b) Quyosh nuri yoki ultrabinafsha nur ta`sir ettirilganda benzol xlor bilan birikish reksiyasiga kirishadi. 
Geksaxlorsiklogeksan, ya`ni geksaxloran–kristall modda, hashoratlarni yo`qotish uchun kuchli vosita sifatida ishlatiladi. 3. Oksidlanish reaksiyalari. a) Benzol gomologlari to`yingan uglevodorodlarga qaraganda oson oksidlanadi. Bunda benzol halqasi bilan bog`langan radikallargina oksidlanadi. Benzol gomologlarining kuchli oksidlovchilar (KMnO4) ta`sirida faqat yon zanjirlari oksidlanadi: 
b) Benzol va uning gomologlari havoda tutab yonadi. 2C6H6 + 15O2 12CO2 + 6H2O
Molekulasida o`zaro birikkan ikki va undan ortiq benzol halqasi mavjud bo`lgan aromatik uglevodorodlar kondensirlangan yoki tutash benzol halqali aromatik uglevodorodlar deb ataladi. Ularga naftalin, antratsen va fenantren misol bo`ladi. Naftalin–C10H8 kondensirlangan ikkita benzol halqasidan tashkil topgan bo`lib, uning molekulasida har ikkala benzol halqasiga taalluqli bo`lgan ikkita umumiy uglerod atomi mavjud. Naftalinning molekula formulasini dastlab rus olimi A. A. Voskresenskiy aniqlagan, keyinchalik uning tuzilishini Erlenmeyer quyidagicha ifodalagan: α α
 ββ
Naftalin toshko`mir smolasini 210–230 0C harorat oralig`ida haydalgan fraksiyasidan ajratib olinadi. U o`ziga xos hidli, yaltiroq kristall modda, 80 0C da suyuqlanadi, suvda erimaydi. Naftalin molekulasidagi vodorod atomlarining kimyoviy reaksiyaga kirishish xususiyatiga ko`ra ikkita izomerga bo`linadi. Molekuladagi 1,4,5,8 uglerod atomlari bilan birikkan vodorodlar Naftalin galogenlash, sulfolash va nitrolash reakiyalariga kirishadi. Masalan:
xloronaftalin 
sulfonaftalin 
nitronaftalin Sanoatda naftalin hosilalaridan bo`yoqlar va dori–darmonlar ishlab chiqariladi. Naftalin sof holda uy–ro`zg`orda jundan qilingan buyumlarni kuyadan himoya qilishda qo`llaniladi.
α γ α
β  β
α γ α
Antratsen toshko`mir smolasini 270 0C dan yuqori haroratda haydalgan fraksiyasidan olinadi. Antratsen kristall modda bo`lib, 217 0C haroratda suyuqlanadi. Antratsen nitrat kislota yoki xromli aralashma bilan oksidlanganda antraxinon hosil bo`ladi. 
antratsen antraxinon 
antraxinon antratsen Antraxinon sariq kristall modda, 286 0C da suyuqlanadi. Antraxinon alizarin bo`yoq moddasini olish uchun asosiy xomashyo sifatida ishlatiladi. Alizarin yoki 1,2–dioksiantraxinon ignasimon qizil rangli kristall modda bo`lib, 290 0C da suyuqlanadi, suvda deyarli erimaydi. U o`yuvchi ishqorlar bilan ta`sirlashib qizg`ish–binafsha rangli eritmalar hosil qiladi. Alizarin oldinlari 1869 yilga qadar Janubiy Yevropada o`sadigan marena o`simligi ildizidan olinar edi. 1869 yildan boshlab zavod miqyosida, 1873 yildan esa sanoat miyosida ishlab chiqarila boshlandi. 
alizarin yoki 1,2–dioksiantraxinon Alizaringa Al(OH)3 qo`shilsa och qizil rang, Fe(OH)3 qo`shilsa to`q binafsha rang, Cr(OH)3 qo`shilsa yashil rang hosil bo`ladi hamda bo`yoq sifatida ishlatiladi.
Fenantren halqasi bir necha fiziologik ta`sir ko`rsatish xususiyatiga ega bo`lgan birikmalar asosini tashkil etadi. Qisman gidrogenlangan fenantren yadrosi morfin, kodein alkaloidlari, yurak glikozidlari, jinsiy gormonlar va ba`zi bir vitaminlar molekulasining asosini tashkil qiladi. Shuning uchun fenantren asosida olingan moddalarning ko`pchiligi tibbiyotda qo`llaniladi. Ishlatilishi. Aromatik uglevodorodlardan sanoatda plastik massalar (plastmassalar), bo`yoqlar, dori–darmonlar, portlovchi moddalar, erituvchilar, lavsan tolalari va o`simliklarning zararkunanda hashoratlariga qarshi ishlatiladigan moddalar olinadi. Mavzuga oid tayanch iboralar. Aromatik uglevodorodlar–molekulasida atomlarning o`ziga xos bog`lanishli siklik guruhi–benzol yadrosi bor organik birikmalar. Arenlar–aromatik uglevodorodlarning xalqaro nomi. Oddiy benzol halqali aromatik uglevodorodlar–molekulasida bitta benzol yadrosi mavjud bo`lgan aromatik uglevodorodlar. Kondensirlangan (tutash benzol halqali) aromatik uglevodorodlar–molekulasida ikkita va undan ortiq benzol yadrosi mavjud bo`lgan aromatik uglevodorodlar. Benzol–oddiy benzol halqali aromatik uglevodorodlarning eng oddiy vakili. C6H5– fenil–benzol radikali. Alkilbenzollar–benzol gomologlari. Orto–izomer (o–), ya`ni 1,2–izomer–o`rinbosarlar yonma–yon joylashgan izomerlar. Meta–izomer (m–), ya`ni 1,3–izomer–o`rinbosarlar bitta uglerod atomi bilan ajratilgan izomerlar. Para–izomer (p–), ya`ni 1,4–izomer–o`rinbosarlar ikkita uglerod atomi bilan ajratilgan izomerlar. Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
–izomerlar, 2,3,6,7 uglerod atomlari bilan birikkan vodorodlar
–izomerlar deb ataladi.
–holat yoki mezo–holat deb ataladi.
