O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni Saqlash Vazirligi

Antifrizlar–past haroratda qotadigan aralashmalar.

Uch atomli spirtlar–uglevodorodlar molekulalaridagi uchta uglerod atomida uchta gidroksil guruhi mavjud bo`ladigan spirtlar.

Triollar (glitserinlar)–uch atomli spirtlarning xalqaro (tarixiy) nomi.

Glitserin–rangsiz, quyuq, shirin ta`mli, 290 ⁰C da qaynaydigan, gigroskopik suyuqlik.

Glitserin trinitrat–og`ir, moysimon shirin ta`mli suyuqlik, kuchli portlovchi modda, dinamit tayyorlashda ishlatiladi.

Nitroglitserin–glitserindan olinadigan portlovchi modda.

Fenollar–aromatik uglevodorodlar benzol halqasidagi bitta, ikkita yoki uchta vodorod atomlari o`rnini bitta, ikkita yoki uchta gidroksil guruhlar almashinishi natijasida hosil bo`ladigan organik birikmalar.

Bir atomli fenollar–molekulasida bitta gidroksil guruhi mavjud bo`ladi.

Ikki atomli fenollar–molekulasida ikkita gidroksil guruhi mavjud bo`ladi.

Uch atomli fenollar–molekulasida uchta gidroksil guruhi mavjud bo`ladi.

C₆H₅OH fenol (karbol kislota)–eng oddiy fenol.

Kumol–rangsiz suyuqlik, suvdan yengil, 152 ⁰C da qaynaydi.

Fenolyatlar–fenolning ishqoriy metallar va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishishi natijasida hosil bo`ladigan moddalar.

Tribromfenol–fenolning brom bilan reaksiyasi natijasida hosil bo`ladigan modda.

Pikrin kislota (trinitrofenol)–fenolning nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishishi natijasida hosil bo`ladigan modda.

Novolak smolasi–fenolga formaldegid ta`sir ettirilganda fenol miqdori ko`p bo`lganda hosil bo`ladigan modda.

Rezol smolasi–fenolga formaldegid ta`sir ettirilganda formaldegid miqdori ko`p bo`lganda hosil bo`ladigan modda.

Rezit–fenolga formaldegid ta`sir ettirilganda polikondensatlanish jarayoni qizdirish bilan davom ettirilganda hosil bo`ladigan qattiq polimer.

Krezollar–toshko`mirni quruq haydab olinadigan bir atomli fenol.

Trikrezol–qora–qo`ng`ir rangli, o`tkir xarakterli hidli moysimon suyuqlik.

Ikki atomli fenol–aromatik uglevodorodlar benzol halqasidagi ikkita vodorod atomi o`rnini ikkita gidroksil guruhi almashinishi natijasida hosil bo`ladigan fenol.

Uch atomli fenol–aromatik uglevodorodlar benzol halqasidagi uchta vodorod atomi o`rnini uchta gidroksil guruhi almashinishi natijasida hosil bo`ladigan fenol.

Takrorlash uchun savol va masalalar.

1. Spirtlar deb qanday turdagi organik birikmalarga aytiladi, ular gidroksil guruhlar soniga va radikal tabiatiga qarab qanday spirtlarga bo`linadi?

2. Bir atomli spirtlar deb qanday turdagi spirtlarga aytiladi, ular nechta turga bo`linadi?

3. To`yingan bir atomli spirtlar ratsional va xalqaro nomenklatura bo`yicha qanday nomlanadi?

4. To`yingan bir atomli spirtlar qanday usullar bilan olinadi?

5. To`yingan bir atomli spirtlar qanday fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi?

6. Metanol, etanol, propanol va butanollarga Na metali ta`sir ettirilganda qanday moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.

7. Propanol–1, propanol–2, butanol–1, butanol–2 lar oksidlanganda qanday moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.

8. Metil va etil spirtlar xalq xo`jaligida qanday maqsadlarda ishlatiladi?

9. Vinil spirtning oddiy va murakkab efirlari qanday yo`l bilan olinadi, reaksiya tenglamalarini yozing.

10. Polivinil atsetat va polivinil spirtlarning olinish reaksiya tenglamalarini yozing.

11. Polivinil spirtdan sanoatda qanday mahsulotlar ishlab chiqariladi?

12. Ko`p atomli spirtlar deb qanday turdagi organik birikmalarga aytiladi, ular nechta sinfga bo`linadi?

13. Ikki atomli spirtlar deb qanday turdagi spirtlarga aytiladi?

14. Ikki atomli spirtlar ratsional va xalqaro nomenklaturalar bo`yicha qanday nomlanadi?

15. Etilenglikol qanday usul bilan olinadi?

16. Etilenglikol qanday fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi?

17. Etilenglikol turmushda va texnikada qanday maqsadlarda ishlatiladi?

18. Natriy glikolyat, mis glikolyat, dioksanlar qanday usul bilan olinadi, reaksiya tenglamalarini yozing.

19. Uch atomli spirtlar deb qanday turdagi spirtlarga aytiladi?

20. Glitserin qanday usullar bilan olinadi?

21. Glitserin qanday fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi?

22. Mis glitserat, glitserin trinitratlarning olinish reaksiya tenglamasini yozing.

23. Glitserin xalq xo`jaligida qanday maqsadlar uchun ishlatiladi?

24. Qanday turdagi organik birikmalar fenollar deb ataladi?

25. Fenollar nechta sinfga bo`linadi?

26. Bir atomli fenollar deb qanday turdagi fenollarga aytiladi?

27. Fenol va uning gomologlari qanday usullar bilan olinadi?

6. Fenollar qanday fizikaviy xossalarni namoyon qiladi?

1. Fenollar qanday kimyoviy xossalarni namoyon qiladi?

2. Fenolga K metali va KOH ta`sir ettirilganda qanday turdagi birikmalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.

3. C₆H₅ONa va C₆H₅OK larga C₂H₅Cl, C₂H₅Br, C₆H₅Cl, C₆H₅Br ta`sir ettririlganda qanday mahsulotlar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing.

4. Fenoloformaldegid smolalar qanday usul bilan hosil qilinadi, ulardan qanday mahsulotlar tayyorlanadi?

5. Pikrin kislota qanday usul bilan olinadi, undan texnika va tibbiyotda qanday maqsadlarda foydalaniladi?

6. p–aminofenolning qanday hosilasi isitma tushiruvchi dori modda sifatida qo`llaniladi, uning formulasini yozing.

7. Krezollar necha xil izomeriya ko`rinishida mavjud bo`ladi?

8. Qanday turdagi fenollar ikki va uch atomli fenollar deb ataladi, ular qanday usullar bilan nomlanadi?

9. Ikki atomli fenollar qanday izomer holatlarida bo`ladi, ularning tuzilish formulalarini yozing.

10. Uch atomli fenollar qanday izomer holatlarida bo`ladi, ularning tuzilish formulalarini yozing.

11. Ikki va uch atomli fenollar tabiatda qanday holda uchraydi, sanoatda qanday usullar bilan hosil qilinadi?

Mavzuga oid adabiyotlar.

1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.

2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.

3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent, «O`zbekiston» nashriyoti, 2002.

4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.

5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina» nashriyoti, 1987.

6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
Mavzu-4: Aldegidlar va ketonlar umumiy formuasi izomeriya va nomenklaturasi olinishi va hossalari.Formaldegid atsetatdegid va fenolformaldegid .Ketonlar,atseton.Aldegid va ketonlarning farqi va izomeriyasi.

Reja.

1. Aldegidlar va ketonlar umumiy formuasini;

2. izomeriya va nomenklaturasi olinishi va hossalarini;

3. Formaldegid atsetatdegid va fenolformaldegidni.

4. Aldegid va ketonlarning farqi va izomeriyasini.

Molekulasi tarkibida karbonil guruhi (>C=O) mavjud bo`lgan organik birikmalar oksobirikmalar deyiladi. Oksobirikmalar ikki turga bo`linadi: aldegidlar va ketonlar.

Molekulasidagi karbonil guruhining bir bog`i vodorod atomi, ikkinchi bog`i biror bir uglevodorod radikali bilan bog`langan oksobirikmalar aldegidlar deb ataladi (chumoli aldegidi bundan mustasno). Aldegidlar molekulasi R–CH=O formula bilan ifodalanadi. Bir valentlik radikal –CH=O aldegid guruhi deyiladi.

Molekulasidagi karbonil guruhining ikkala bog`i ham uglevodorod radikallari bilan bog`langan oksobirikmalar ketonlar deb ataladi. Ketonlar molekulasi R–CO–R formula bilan ifodalanadi. Ikki valentlik radikal >C=O karbonil guruhi (keto–guruh yoki okso–guruh) deyiladi.

Aldegid va ketonlar to`yingan va to`yinmagan, ochiq zanjirli va yopiq halqali, bir karbonilli va ko`p karbonilli aldegid va ketonlarga bo`linadi.

Aldegidlar deb uglevodorod molekulasida bitta yoki bir nechta karbonil guruhi (>C=O) bo`ladigan organik oksobirikmalarga aytiladi. Molekula tuzilishiga ko`ra aldegidlar to`yingan va to`yinmagan, ochiq zanjirli va yopiq halqali, bitta karbonil guruhi tutgan yoki ko`p karbonil guruhi tutgan aldegidlarga bo`linishi mumkin.

Aldegidlar umumiy C_nH_2nO formulaga ega bo`lib, to`yingan aldegidlarning tarkibi R–CH=O yoki C_nH_2n+1–CH=O formulalar bilan ifodalanadi. Ular ham bir–birlari bilan bitta yoki bir nechta CH₂= metilen guruhiga farq qiladigan aldegidlarning gomologik qatorini hosil qiladi.

Gomologik qatori.

CH2O ; H–CH=O C2H4O ; CH3–CH=O C3H6O ; C2H5–CH=O C4H8O ; C3H7–CH=O C5H10O ; C4H9–CH=O C6H12O ; C5H11–CH=O C7H14O ; C6H13–CH=O C8H16O ; C7H15–CH=O C9H18O ; C8H17–CH=O C10H20O ; C9H19–CH=O

Chumoli aldegid, formaldegid, metanal Sirka aldegid, atsetaldegid, etanal Propion aldegid, propil aldegid, propanal Moy aldegid, butil aldegid, butanal Valerian aldegid, pentil aldegid, pentanal Kapron aldegid, geksil aldegid, geksanal Enant aldegid, geptil aldegid, geptanal Oktil aldegid, oktanal Nonil aldegid, nonanal Detsil aldegid, decanal

Nomenklaturasi. «Aldegid» so`zi bu turdagi birikmalar olishning umumiy usulidan kelib chiqqan bo`lib, aldegidlar degidrogenlangan spirt, ya`ni vodorodi tortib olinagn spirt mahsuloti deb qaraladi. Ikkita lotincha so`z Alcohol dehydrogenatus (Degidrogenlangan spirt) so`zlarining qisqartmasidan aldegid so`zi kelib chiqqan. Aldegidlar quyidagicha nomlanadi:

1. Tarixiy nomenklatura bo`yicha aldegidlar nomlanganda ular oksidlanganda hosil bo`ladigan karbon kislotalar nomi bilan ataladi, masalan: chumoli aldegid, sirka aldegid.

2. Ratsional nomenklaturaga asosan aldegidlar nomlari radikallar nomiga aldegid so`zi qo`shib hosil qilinadi, masalan: metil aldegid, etil aldegid.

3. Xalqaro nomenklaturaga ko`ra aldegidlarning nomlari tegishli to`yingan uglevodorodlar nomiga –al qo`shimchasi qo`shish yo`li bilan hosil qilinadi, masalan: metanal, etanal.

Murakkab hollarda esa aldegid guruhi tutgan asosiy uzun zanjir topiladi va raqamlanadi. Raqamlash doimo karbonil guruhi uglerodidan boshlanadi. Radikal birikkan uglerod atomining holati ko`rsatiladi, radikal hamda asosiy zanjir nomi aytiladi, masalan:

2–metil propanal

Izomeriyasi. Aldegidlarning izomeriyasi faqat aldegid guruhi bilan birikkan radikallar izomeriyasiga bog`liq bo`lib, aldegidlarda izomeriya butanaldan boshlanadi. Masalan: n–butanal, 2–metil propanal



Olinish usullari. Aldegidlar sanoatda asosan quyidagi usullar bilan olinadi:

1. Birlamchi spirtlar oksidlanganda aldegidlar hosil bo`ladi. Spirtlarni oksidlash jarayoni gaz va suyuq fazalarda olib boriladi. Suyuq fazada spirtlarni oksidlash uchun K<sub>2</sub>Cr<sub>2</sub>O<sub>7</sub>, KMnO<sub>4</sub>, MnO<sub>2</sub>, CrO<sub>3</sub> kabi oksidlovchilar ishlatiladi. Gaz fazada oksidlash jarayoni uchun spirt bug`larining havo bilan aralashmasi yuqori haroratda (300–600 ⁰C) metall katalizatorlari (Zn, Cu) ustidan o`tkaziladi

2Cu + O₂ → 2CuO

2. Spirtlar katalitik degidrogenlanganda aldegidlarga aylanadi:

3. Galogen atomlari geminal joylashgan digalogenli hosilalar ishqor eritmasi ishtirokida qaynatilganda aldegidlar hosil bo`ladi, masalan:

4. Kucherov reaksiyasi usuli bilan olinadi:

Fizikaviy xossalari. Aldegidlarning eng oddiy vakili chumoli aldegid (formaldegid) bo`lib, u oddiy sharoitda o`tkir hidli gaz, suvda yaxshi eriydi, uning suvdagi 40 % li eritmasi formalin deb ataladi. Gomologik qatorning o`rta vakillari suyuqliklar, yuqori molekulali aldegidlar qattiq moddadir.

Quyi molekulali aldegidlar suv bilan istalgan nisbatda aralashadi, keyingilari suvda yomon eriydi. Aldegidlar efirda va spirtda yaxshi eriydi. Aldegidlarning molekula og`irligi ortishi bilan ularning qaynash haroratlari ko`tariladi, nisbiy zichligi qiymati ortadi. Normal tuzilgan aldegidlarning qaynash haroratlari tarmoqlangan zanjirli aldegidlarning qaynash haroratidan yuqori bo`ladi, masalan: moy aldegid 75 ⁰C da, izomoy aldegid 64 ⁰C da qaynaydi.

Kimyoviy xossalari. Aldegidlar kimyoviy reaksiyaga kirishish qobiliyati kuchli bo`lgan organik oksobirikmalar hisoblanadi. Ular molekulasidagi vodorod va kislorod atomlari hamda radikal hisobiga ko`ra quyidagi kimyoviy reaksiyalarga kirishadi:

I. Aldegid guruhi vodorod atomining oksidlanishi hisobiga amalga oshadigan kimyoviy reaksiyalar.

1. Kumush oksidning ammiakli eritmasiga aldegidlar qo`shib qizdirilganda kumush qaytariladi, reaksiya olib borilgan idish devorlariga o`tiradi va ko`zgu hosil qiladi. Shuning uchun bu reaksiya «Kumush ko`zgu» reaksiyasi deb ataladi:

AgNO₃ + 3NH₃ + H₂O → [Ag(NH₃)₂]OH + NH₄NO₃

2. Cu(OH)₂ eritmasiga aldegidlar eritmasi qo`shib qizdirilganda, aldegidlar karbon kislotaga qadar oksidlanadi, Cu(OH)₂ CuOH gacha qaytariladi. Aralashma qizdirilganda sariq rangli CuOH qizil rangli Cu₂O ga aylanadi, masalan:

CuSO₄ + 2NaOH → Cu(OH)₂ + Na₂SO₄

Yuqorida keltirib o`tilgan oksidlanish reaksiyalari aldegidlarga xos sifat reaksiyalari hisoblanadi.

II. Karbonil guruhi reaksiyalari.

1. Biriktirib olish reaksiyalari.

a) Aldegidlarga vodorod biriktirilganda birlamchi spirtlar hosil bo`ladi:

b) Aldegidlarga suv biriktirilganda ularning gidratlari hosil bo`ladi:

c) Aldegidlarga spirtlarning birikishi natijasida poluatsetallar hosil bo`ladi:

d) Aldegidlarga sianid kislotaning birikishi natijasida oksinitrillar yoki siangidrinlar hosil bo`ladi:

e) Aldegidlarga natriy gidrosulfitning birikishi natijasida bisulfitli birikma cho`kmaga tushadi:

2. Polimerlanish va kondensatlanish reaksiyalari. Aldegidlar karbonil guruhidagi qo`shbog`ning uzilishi hisobiga polimerlanish va kondensatlanish reaksiyalariga kirishadi.

a) Aldegidlarning polimerlanishi mineral kislotalar ishtirokida katalitik tezlashadi. Masalan, uch molekula sirka aldegid polimerlanganda siklik birikma paraldegid hosil bo`ladi. Ba`zi hollarda esa aldegidlar polimerlanganda turli xil uzunlikdagi ochiq zanjirli polimerlar hosil bo`ladi:

b) Aldegidlar aldol kondensatlanish reaksiyalariga oson kirishadi. Masalan, sirka aldegid molekulalari kuchsiz ishqoriy muhitda o`zaro quyidagicha kondensatlanish reaksiyalariga kirishadi:

3. Aldegid karbonil guruhidagi kislorodning almashinish reaksiyalari.

a) Aldegidlardagi kislorod atomining galogenlar bilan o`rin almashinihi PCl₅ yoki PBr₅ ishtirokida amalga oshadi:

b) Aldegidlarga gidroksilaminlar ta`sir ettirilganda suv ajralib chiqadi va aldoksimlar hosil bo`ladi:

c) Aldegidlarga gidrazin, fenilgidrazin va semikarbazidlar ta`sir ettirilganda gidrazon, fenilgidrazon va semikarbazonlar hosil bo`ladi:

III. Aldegid radikalidagi vodorod atomlarining almashinish reaksiyalari:

sirka aldegid monoxlorsirka aldegid dixlorsirka aldegid trixlorsirka aldegid

Formaldegid (chumoli aldegid, metanal) sanoatda metanolni mis katalizatori ishtirokida havo kislorodi bilan oksidlash yo`li bilan olinadi, buning uchun metil spirti bug`lari havo bilan birgalikda 300 ⁰C gacha qizdirilgan mis katalizator ustidan o`tkaziladi.

Formaldegid oddiy sharoitda o`tkir qo`lansa hidli, rangsiz, zaharli gaz bo`lib, suvda yaxshi eriydi. Formaldegidning suvdagi 40 % li eritmasi formalin deb ataladi, formalin tibbiyotda keng qo`llaniladi. Formalindan suv bug`latib yuborilsa yoki uzoq vaqt past haroratda saqlansa, u polimerlanadi va paraform deb ataluvchi oq cho`kma hosil qiladi:

Past haroratda formaldegid polimerlanishi tufayli dorixonalarda 10–12 ⁰C dan past haroratda saqlamaslik kerak.

Formaldegid tibbiyotda asosan, dezinfeksiyalash maqsadida, ya`ni kasallik qo`zg`atuvchi mikroorganizmlarni yo`qotishda qo`llaniladi. Formalin bug`lari bilan dezinfeksiya qilinuvchi xonalar bug`lanadi, formaldegid eritmasi bilan esa jarrohlar qo`li, jarrohlik asboblari zararsizlantiriladi. Bundan tashqari formalin anatomik preparatlarni konservalashda ham ishlatiladi.

Geksametilentetramin yoki urotropin birinchi marta formalindan sintez qilingan. Bu reaksiya dastlab rus olimi A. M. Butlerov tomonidan amalga oshirilgan:



Urotropin oq kristall modda bo`lib, gigroskopik xususiyatga ega. Urotropin eritmalarini kislotalar ishtirokida qizdirilsa, u gidrolizlanadi, natijada, dastlabki mahsulotlar formaldegid va ammiak vujudga keladi.

Urotropin tibbiyotda antiseptik modda sifatida keng ko`lamda ishlatiladi.

Atsetaldegid (sirka aldegid, etanal) sanoatda asosan etil spirti bug`larini mis katalizatori ishtirokida degidrogenlash hamda atsetilendan Kucherov reaksiyasi yo`li bilan olinadi.

Shuningdek, etilenni bevosita oksidlab sirka aldegidga aylantirish usuli ham ishlab chiqilgan: reaksiya katalizator–PdCl₂ bilan CuCl₂ aralashmasi ishtirokida, 1 MPa bosim va 100 ⁰C haroratda olib boriladi:

Laboratoriya sharoitida sirka aldegid etil spirtni kislotali muhitda kaliy dixromat bilan oksidlab olinadi:

K₂Cr₂O₇ + 4H₂SO₄ → K₂SO₄ + Cr₂(SO₄)₃ + 4H₂O + 3O

Sirka aldegid o`tkir hidli, rangsiz, oson uchuvchan suyuqlik bo`lib, 21 ⁰C da qaynaydi, suvda yaxshi eriydi.

Sirka aldegidga uy haroratida bir necha tomchi kislota qo`shilsa polimerlanadi va 124 <sup>0</sup>C da qaynaydigan suyuqlik paraldegid hosil bo`ladi. Paraldegid siklik trimer bo`lib, formulasi (CH<sub>3</sub>CHO)<sub>3</sub> bilan ifodalanadi. Paraldegid kislotalar ishtirokida qizdirilganda juda osonlik bilan depolimerlanib atsetaldegid hosil bo`ladi. Paraldegid tibbiyotda uyqu keltiradigan dori moddasi sifatida ishlatiladi.

Metanal va etanal bo`yoqlar, plastik massalar, dori–darmonlar, portlovchi moddalar ishlab chiqarishda, sirka kislota olishda, erituvchi sifatida hamda boshqa organik sintezlarda boshlang`ich mahsulot sifatida ishlatiladi.

Trixloratsetaldegid yoki xloral atsetaldegidning muhim hosilasi bo`lib, 90 <sup>0</sup>C da qynaydigan og`ir suyuqlik. Xloralga suv molekulasi birikishi natijasida qattiq modda–xloralgidrat hosil bo`ladi:

Xloralgidrat ishqorlar ishtirokida juda oson parchalanadi hamda xloroform va chumoli kislotasining tuzini hosil qiladi:

Xloralgidrat ham tibbiyotda uyqu keltiruvchi dori moddasi sifatida keng qo`llaniladi.

Mavzuga oid tayanch iboralar.

Oksobirikmalar–molekulasi tarkibida karbonil guruhi mavjud bo`lgan organik birikmalar.

Aldegidlar–molekulasidagi karbonil guruhining bir bog`i vodorod atomi, ikkinchi bog`i biror bir uglevodorod radikali bilan bog`langan oksobirikmalar.