O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni Saqlash Vazirligi
Metakril kislotaning metil efiri
Yüklə 1,38 Mb.
|
Metakril kislotaning metil efiri o`tkir hidli, 101 0C da qaynaydigan, rangsiz suyuqlik bo`lib, sanoatda atseton, sian kislota va metanolni qo`shib quyidagi reaksiya natijasida olinadi: 
Metakril kislota metil efiri polimerlanganda yuqori molekulali tiniq shishasimon plastmassa hosil bo`ladi: 
Hosil bo`lgan mahsulot organik shisha deb ataladi va xalq xo`jaligining turli tarmoqlarida keng qo`llaniladi. Mavzuga oid tayanch iboralar. Murakkab efirlar–karbon kislotalar va spirtlarning o`zaro ta`sirlashishi natijasida hosil bo`ladigan organik birikmalar. Eterifikatsiya reaksiysi–kislota bilan spirtdan murakkab efir hosil bo`lish reaksiyasi. sovunlanish yoki gidrolizlanish–murakkab efirlarning suv bilan reaksiyaga kirishib spirt va kislota hosil qilish reaksiyasi. Sulfat kislota efirlari–sulfat kislota bilan spirtlarning o`zaro ta`siri natijasida hosil bo`ladigan efirlar. Nitrat kislota efirlari–nitrat kislota bilan spirtlarning o`zaro ta`siri natijasida hosil bo`ladigan efirlar. Nitrit kislota efirlari–nitrit kislota bilan spirtlarning o`zaro ta`siri natijasida hosil bo`ladigan efirlar. Etilatsetat–hushbo`y hidli, 78 0C da qaynaydigan, suvda yomon eriydigan suyuqlik. Izoamilatsetat–nok hidli suyuqlik bo`lib, 139 0C da qaynaydi. Vinilatsetat–73 0C da qaynaydigan rangsiz suyuqlik. Mumlar–yuqori molekulali yog` kislotalarning yuqori molekulali spirtlar bilan hosil qilgan murakkab efirlari. Atsetosirka efir–hushbo`y hidli, 180 0C da qaynaydigan suyuqlik. Metakril kislotaning metil efiri–o`tkir hidli, 101 0C da qaynaydigan, rangsiz suyuqlik. Takrorlash uchun savol va masalalar. 1. Murakkab efirlar deb qanday turdagi organik birikmalarga aytiladi, ular qanday umumiy formula bilan ifodalanadi? 2. Murakkab efirlar ratsional va xalqaro nomenklaturalar bo`yicha qanday nomlanadi? 3. Murakkab efirlar qanday usullar bilan olinadi? 4. Murakkab efirlar qanday turdagi fizik–kimyoviy reaksiyalarga kirishadi? 5. Chumoli metil efir, sirka etil efir, propion butil efirlar suv ishtirokida gidrolizlanganda qanday moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing. 6. Chumoli metil efir, sirka etil efir, propion butil efirlarga vodorod, natriy gidroksid, ammiak ta`sir ettirilganda qanday moddalar hosil bo`ladi, reaksiya tenglamalarini yozing. 7. Sulfat kislota efirlari qanday usullar bilan olinadi, xalq xo`jaligida qanday maqsadlar uchun ishlatiladi? 8. Nitrat kislota efirlari qanday turdagi moddalar, ular xalq xo`jaligida qanday maqsadlar uchun ishlatiladi? 9. Nitrit kislota efirlari qanday turdagi moddalar, ular xalq xo`jaligida qanday maqsadlar uchun ishlatiladi? 10. Organik kislotalar efirlari qanday turdagi moddalar, ular xalq xo`jaligida qanday maqsadlar uchun ishlatiladi?
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007. 2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002. 3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent, «O`zbekiston» nashriyoti, 2002. 4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.
Uglevodlar o`simlik va hayvon organizmlari tarkibiga kiradi hamda o`simliklar barglarida fotosintez natijasida hosil bo`ladi: nCO2 + mH2O → Cn(H2O)m + nO2 O`simliklar quruq modda massasining 80 % miqdorini, odam va hayvonlar organizmining 20 % miqdorini uglevodlar tashkil qiladi. Uglevodlar sinfi odatda ikki guruhga bo`linadi: 1. Oddiy uglevodlar yoki monosaxaridlar (monozalar); 2. Murakkab uglevodlar yoki polisaxaridlar (poliozalar). Gidrolizga uchramaydigan hamda oddiy uglevodlarga ajralmaydigan uglevodlar monosaxaridlar deb ataladi. Ularning tarkibi umumiy CnH2nOn formula bilan ifodalanadi. Monosaxaridlarga pentozalar (arabinoza, ksiloza, riboza, dezoksiriboza) va geksozalar (glyukoza, fruktoza, galaktoza, vitamin C) misol bo`ladi. Gidrolizga uchraydigan hamda buning natijasida oddiy uglevodlar hosil qiladigan uglevodlar polisaxaridlar deb ataladi. Ularning tarkibi umumiy Cn(H2O)m formula bilan ifodalanadi. Polisaxaridlar o`z navbatida ikki guruhga ajratiladi: 1. Shakarsimon polisaxaridlar yoki oligosaxaridlar–ularga maltoza, laktoza va saxaroza misol bo`ladi. 2. Shakarsimon bo`lmagan polisaxaridlar–ularga kraxmal, glikogen va sellyuloza misol bo`ladi. Monosaxaridlarning klassifikatsiyasi va nomenklaturasi. Monosaxaridlar molekuladagi uglerod atomlarining soniga qarab quyidagi turlarga bo`linadi: tetrozalar, pentozalar, geksozalar. Monosaxaridlar molekuladagi aldegid yoki keton guruhlar mavjudligiga qarab ikki turga ajratiladi: a) Aldozalar–molekulasida aldegid guruhi mavjud bo`ladi; b) Ketozalar–molekulasida keton guruhi mavjud bo`ladi. Monosaxaridlar molekulasidagi oxirgi asimmetrik uglerod atomidagi atomlar guruhining fazoda joylashishiga qarab ikki turga bo`linadi: D–qator monosaxaridlar va L–qator monosaxaridlar. Monosaxaridlar nomi molekula tarkibidagi uglerod atomlari sonining grekcha nomiga –oza qo`shimchasi qo`shib hosil qilinadi. Masalan, triozalar–molekulasi tarkibida uchta uglerod atomi bo`ladi, tetrozalar–molekulasi tarkibida to`rtta uglerod atomi bo`ladi; pentozalar–molekulasi tarkibida beshta uglerod atomi bo`ladi; geksozalar–molekulasi tarkibida oltita uglerod atomi bo`ladi. Izomeriyasi. Monosaxaridlar molekulasida asosan quyidagi izomeriya turlari mavjud bo`ladi: 1. Aldegid yoki keton guruhlar mavjudligiga bog`liq bo`lgan izomeriya. Masalan, molekulasida aldegid guruhi mavjud bo`lgan glyukoza va keton guruhi mavjud bo`lgan fruktoza bir xil molekulyar formulaga (C6H12O6) ega. 2. Monosaxaridlar qatorida siklik zanjir tautomeriyasi borligiga bog`liq bo`lgan izomeriya. Masalan:
glyukoza fruktoza 3. Molekulada asimmetrik uglerod atomlari borligiga bog`liq bo`lgan izomeriya. Masalan: D (+)–monosaxarid, L (–)–monosaxarid.
1. Polisaxaridlarni gidroliz qilish usuli; (C6H10O5)n + nHOH → nC6H12O6 2. Rus olimi A. M. Butlerov usuli bo`yicha formaldegidni polimerlash: 
glikol aldegid 
glitserin aldegid 
3. Ko`p atomli spirtlarni chala oksidlash, masalan, olti atomli spirt–sorbit chala oksidlanganda glyukoza hosil bo`ladi: 
Fizikaviy xossalari. Monosaxaridlar kristall moddalar bo`lib, suvda yaxshi eriydi, spirtda kam eriydi, efirda esa erimaydi. Ularning ko`pchiligi gigroskopik hisoblanadi. Monosaxaridlar eritmalari shirin ta`mli bo`lib, lakmusga neytraldir. Monosaxaridlarning yangi tayyorlangan eritmalari mutarotatsiyaga uchraydi. Kimyoviy xossalari. 1. Oksidlanish reaksiyalari. Monosaxaridlar turli muhitlarda turlicha oksidlanish reaksiyalariga kirishadi. a) Monosaxaridlar neytral muhitda oksidlanganda faqat aldegid guruhi oksidlanadi hamda oksikislotalar hosil bo`ladi. Masalan, glyukoza bo`r ishtirokida bromli suv bilan oksidlanganda glyukon kislota hosil bo`ladi: Br2 + HOH → HBr + HBrO → HBr + O
b) Monosaxaridlar (aldozalar) kislotali muhitda kuchli oksidlovchilar ta`sirida oksidlanganda, aldegid guruhi bilan birga birlamchi spirt gidroksil guruhi ham oksidlanadi, natijada ikki asosli oksikislotalar hosil bo`ladi. Masalan, glyukoza kislotali muhitda oksidlanganda shakar kislotaga aylanadi: 
c) Monosaxaridlar (aldozalar) ishqoriy muhitda oksidlanganda oksidlanish jarayoni bilan birga uglerod zanjirining parchalanish jarayoni ham amalga oshadi, natijada bir qator oksidlanish va parchalanish mahsulotlari hosil bo`ladi. Masalan, glyukoza ishqoriy muhitda Ag2O yoki Cu(OH)2 ta`sirida oksidlanganda, metall holidagi Ag yoki Cu2O ajralib chiqadi hamda bir qator oksidlanish va parchalanish mahsulotlari hosil bo`ladi: 
2. Ozazonlar hosil bo`lishi. Monosaxaridlar fenilgidrazin bilan reaksiyaga kirishishi natijasida kristall moddalar–ozazonlar hosil bo`ladi. Bu jarayon bir necha bosqichda amalga oshadi hamda monosaxaridlarning birinchi va ikkinchi uglerod atomiga ikki molekula fenilgidrazin birikadi: 
3. Spirt gidroksillarining reaksiyalari. a) Monosaxaridlar tarkibida bir nechta gidroksil guruhlar borligi tufayli mis (II) gidroksidning havorang cho`kmasini eritadi va ko`k rangli eritma–mis saxarat hosil bo`ladi: 
b) Monosaxaridlarning spirt guruhlari vodorod atomi uglevodorod radikaliga almashinishi natijasida oddiy efir turidagi birikmalar hosil bo`ladi: 
c) Monosaxaridlarning spirt guruhlari vodorod atomi kislota qoldig`iga almashinishi natijasida murakkab efirlar hosil bo`ladi: 
4. Glikozidlarning hosil bo`lishi. Siklik shakldagi monosaxaridlarga quruq HCl ishtirokida spirt ta`sir ettirilganda, poluatsetal gidroksilining vodorod atomi radikalga o`rin almashadi va glikozid hosil bo`ladi. 5. Monosaxaridlarga ishqorlarning ta`siri. Monosaxaridlar ishqorlar ta`sirida o`zgarishga uchraydi, masalan, suyultirilgan ishqorlar ta`sirida glyukoza D–mannoza va D–fruktozaga aylanadi. Konsentrlangan ishqorlar ta`sirida monosaxaridlar parchalanadi, masalan, konsentrlangan ishqorlar eritmasida glyukoza qaynatilganda sut kislotaga aylanadi. 6. Monosaxaridlarning bijg`ishi. Monosaxaridlar mikroorganizmlar hosil qiladigan fermentlar ta`sirida bijg`iydi. Bijg`ish murakkab jarayon bo`lib, hosil bo`ladigan mahsulotlar nomiga qarab bir necha turga bo`linadi: a) Spirtli bijg`ish–etil spirti hosil bo`ladigan bijg`ish jarayoni: C6H12O6 → 2C2H5OH + 2CO2↑ b) Sut kislotali bijg`ish–sut kislota hosil bo`ladigan bijg`ish jarayoni: C6H12O6 → 2CH3–CHOH–COOH c) Moy kislotali bijg`ish–moy kislota hosil bo`ladigan bijg`ish jarayoni: C6H12O6 → C3H7–COOH + 2CO2↑ + 2H2↑ d) Limon kislotali bijg`ish–limon kislota hosil bo`ladigan bijg`ish jarayoni: 
Pentozalar C5H10O5 tabiatda pentozan polisaxaridlari (C5H8O4)n, o`simlik va daraxt yelimi tarkibida uchraydi. Pentozanlar yog`ochda (10–15 %), xashakda va urug`lar qobig`ida mavjud bo`ladi. Sanoatda pentozalar pentozanlarni suyultirilgan mineral kislotalar ishtorikida gidroliz qilish yo`li bilan olinadi: (C5H8O4)n + nHOH → nC5H10O5 Pentozalar monosaxaridlarga xos barcha kimyoviy reaksiyalarni namoyon qiladi, biroq ular mikroorganizmlar ta`siriga chidamli bo`lib bijg`imaydi. Pentozalar uchun xususiy reaksiyalardan biri furfurol hosil bo`lish reaksiyasidir:
Pentozalarga arabinoza, ksiloza, riboza va dezoksiriboza misol bo`ladi. L–arabinoza shirin ta`mli, 160 0C da suyuqlanadigan kristall modda bo`lib, gummiarabik yoki olcha yelimi tarkibiga kiradi. Sanoatda gummiarabikni kislotalar ishtirokida gidroliz qilish yo`li bilan olinadi. Boshqa monosaxaridlar kabi eritmada ochiq va siklik shaklda bo`ladi hamda suvli eritmasining solishtirma buruvchanligi [α]D +105,5 0.
Sanoatda kraxmalni mineral kislotalar ishtirokida gidroliz qilish usuli bilan olinadi, masalan: (C6H10O5)n + nHOH → nC6H12O6 Suvsiz glyukoza bir molekula suv bilan kristallanadi. Yangi tayyorlangan α–glyukoza eritmasining solishtirma buruvchanligi [α]D +113 0 ga teng bo`lib, vaqt o`tishi bilan bu qiymat [α]D +52,5 0 ga o`zgaradi. Glyukoza molekulasida beshta gidroksil guruhi hamda aldegid guruhi borligi tufayli ham aldegid, ham ko`p atomli spirt (aldegid spirt) hisoblanadi.
Glyukoza molekulasining aldegid shakli bilan bir vaqtda glyukoza molekulalarining siklik shakllari (α–siklik va β–siklik) ham mavjud; siklik shakllari gidroksil guruhlarning halqa tekisligiga nisbatan joylashuvi bilan bir–biridan farq qiladi. 
α–glyukopiranoza α–glyukofuranoza Kristall holatida glyukozaning molekulalari siklik tuzilgan bo`ladi, suvdagi eritmalaridan esa u bir–biriga aylanib turadigan turli shakllarda bo`ladi.
Glyukoza qimmatli oziq modda bo`lib, to`qimalarda oksidlanganda organizmning hayot faoliyati uchun zaruriy energiya hosil bo`ladi. Oksidlanish reaksiyasi quyidagi umumiy tenglama bilan ifodalanadi: C6H12O6 + 6O2 → 6CO2 + 6H2O Glyukoza tibbiyotda dori–darmonlar tayyorlashda, qonni konservalashda, venaga quyish va boshqa maqsadlarda, qandolatchilikda, ko`zgu va o`yinchoqlar ishlab chiqarishda (ularni kumushlash), gazlama va terini bo`yashda apparaturalash (ishlov berish) uchun qo`llaniladi. D–fruktoza glyukozaning izomeri bo`lib, shirin mevalar, saxaroza va asalda glyukoza bilan birga hamda tabiiy polisaxarid–inulin tarkibida uchraydi. 
D–fruktopiranoza D–fruktofuranoza D–fruktoza 102–104 0C da suyuqlanadigan kristall modda bo`lib, glyukozadan va saxarozadan shirinroq. Fruktoza molekulasida beshta gidroksil guruhi hamda keton guruhi borligi tufayli ham keton, ham ko`p atomli spirt (keton spirt) hisoblanadi.
D–fruktoza gidroksil guruhlar borligi tufayli glyukozaga o`xshash saxaratlar va murakkab efirlar hosil qiladi. Molekulasida aldegid guruhi yo`qligi uchun glyukozaga nisbatan kamroq darajada oksidlanadi hamda «kumush ko`zgu» reaksiyasiga kirishmaydi. D–fruktoza glyukozaga o`xshash gidrolizlanmaydi. D–mannoza tabiatda mannon polisaxaridlari ko`rinishida uchraydi. Mannonlar esa yong`oq po`chog`i, ayrim palma mevalari tarkibida mavjud bo`ladi. Yangi tayyorlangan D–mannoza eritmasi qutblanish tekisligini chapga buradi, vaqt o`tishi bilan solishtirma buruvchanlik [α]D +14,25 0 ga teng bo`ladi. 
D–mannoza vodorod ishtirokida qaytarilganda D–mannit hosil bo`ladi: 
D–mannoza oksidlanganda dastlab D–mannon kislota, so`ngra D–mannoshakar kislota hosil bo`ladi: 
D–mannit shirin ta`mli, 165–166 0C da suyuqlanadigan kristall modda bo`lib, ko`pchilik o`simliklar tarkibida uchraydi. D–galaktoza glyukozaning fazoviy izomeri bo`lib, sut shakari (laktoza), ayrim o`simlik polisaxaridlari va glyukozidlari tarkibida uchraydi. Sanoatda D–galaktoza tutgan birikmalarni gidrolizlab olinadi. 
Toza tabiiy D–galaktoza 165 0C da suyuqlanadigan kristall modda bo`lib, suvda yaxshi eriydi. D–galaktoza ham mutarotatsiyaga uchraydi, mutarotatsiya tugagandan keyingi solishtirma buruvchanligi [α]D +81 0 ga teng bo`ladi. D–galaktoza vodorod ishtirokida qaytarilganda D–dulvit hosil bo`ladi:
D–galaktoza oksidlanganda suvda yomon eriydigan, optik faol bo`lmagan D–shilliq kislota hosil bo`ladi:
Mavzuga oid tayanch iboralar. Uglevodlar–tabiatda keng tarqalgan, tarkibi uglerod, vodorod va kisloroddan iborat bo`lgan organik birikmalar. Monosaxaridlar–gidrolizga uchramaydigan hamda oddiy uglevodlarga ajralmaydigan uglevodlar. Polisaxaridlar–gidrolizga uchraydigan hamda buning natijasida oddiy uglevodlar hosil qiladigan uglevodlar. Aldozalar–molekulasida aldegid guruhi mavjud bo`ladigan monosaxaridlar. Ketozalar–molekulasida keton guruhi mavjud bo`ladigan monosaxaridlar. Pentozalar–tarkibida beshta uglerod atomi mavjud bo`lgan monosaxaridlar. L–arabinoza–shirin ta`mli, 160 0C da suyuqlanadigan kristall modda. D–ksiloza–shirin ta`mli, 143 0C da suyuqlanadigan kristall modda. Geksozalar–tarkibida oltita uglerod atomi mavjud bo`lgan monosaxaridlar. D–glyukoza–shirin ta`mli, 146 0C da suyuqlanadigan oq kristall modda. D–fruktoza–glyukozaning izomeri, 102–104 0C da suyuqlanadigan kristall modda. D–mannoza–shirin ta`mli, 165–166 0C da suyuqlanadigan kristall modda./ D–galaktoza–165 0C da suyuqlanadigan kristall modda bo`lib, suvda yaxshi eriydi. Takrorlash uchun savol va masalalar. 1. Uglevodlar qanday turdagi organik birikmalar hisoblanadi, qanday umumiy formula bilan ifodalanadi, tabiatda qanday yo`l bilan hosil bo`ladi? 2. Uglevodlar qanday sinflarga bo`linadi, ularning umumiy formulalari qanday ifodalanadi, ularga qaysi moddalar misol bo`ladi? 3. Monosaxaridlar uglerod atomlari soni yoki aldegid va keton guruhlar soniga qarab qanday turlarga ajratiladi? 4. Monosaxaridlar molekulasida qanday izomeriya turlari uchraydi, ularga misollar keltiring. 5. Monosaxaridlar qanday usullar yordamida olinadi, reaksiya tenglamalarini yozing. 6. Monosaxaridlar qanday kimyoviy xossalarni namoyon qiladi? 7. Pentozalar qanday formula bilan ifodalanadi, qanday yo`l bilan olinadi, ularga qaysi moddalar misol bo`ladi? 8. Geksozalarga qaysi moddalar misol bo`ladi, ular qanday xossalarga ega, texnika va tibbiyotda qanday maqsadlar uchun ishlatiladi? 9. Glyukoza va fruktozaning tuzilish formulasini yozing. 10. Glyukoza va fruktozaning spirtli, sut kislotali, limon kislotali, moy kislotali bijg`ish reaksiya tenglamalarini yozing.
1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007. 2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002. 3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent, «O`zbekiston» nashriyoti, 2002. 4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002. 5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina» nashriyoti, 1987. 6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.
Molekulasida uglerod atomida nitroguruhi–NO2 bo`ladigan organik moddalar nitrobirikmalar deyiladi. Ularni uglevodorodlarning vodorod atomi o`rnini nitroguruhi olgan hosilalari sifatida qarash mumkin. Nitroguruhlarning soniga qarab mono-, di- va poli- nitrobirikmalar bo`ladi. Nitrobirikmalarning nomi boshlang`ich uglevodorodlar nomiga nitro- old qo`shimchani qo`shish yo`li bilan hosil qilinadi. Masalan: CH3NO2 CH3CH2CH2CH(NO2)CH3 C6H5NO2 nitrometan 2–nitropentan nitrobenzol Bu birikmalarning umumiy formulasi RNO2. Organik moddaga nitroguruhini kiritish nitrolash deyiladi. Uni turli usullar bilan amalga oshirish mumkin. Aromatik birikmalarga konsentrlangan nitrat va sulfat kislotalarning aralashmasini (birinchisi–nitrolovchi agent, ikkinchisi–suvni tortib oluvchi modda) ta`sir ettirish yo`li bilan ularni oson nitrolash mumkin. C6H5CH3 + 3HONO2 C6H2(NO2)3CH3 + 3H2O toluol trinitrotoluol
To`yingan uglevodorodlarni nitrolash uchun uglevodorodlarga qizdirib turib va yuqori bosimda suyultirilgan nitrat kislota ta`sir ettiriladi (Konovalov reaksiyasi): C6H14 + HNO3 C6H13NO2 + H2O geksan nitrogeksan Nitrobirikmalar ko`pincha alkilgalogenidlarni kumush nitrit bilan o`zaro ta`sir ettirib olinadi. Masalan: C3H7J + AgNO3 C3H7NO2 + AgJ
Ammiakning bitta, ikkita yoki uchala vodorod atomi organik radikallarga almashingan hosilalari aminlar deyiladi. R2 RNH2 R1NHR2 R1NR3 birlamchi amin ikkilamchi amin uchlamchi amin Aminlarning nomi odatda ularning molekulasi tarkibiga kirgan radikallarning nomiga–amin qo`shimchasini qo`shib hosil qilinadi. Masalan: CH3NH2 CH3NHCH3 CH3CH2N(CH3)CH2CH2CH3 metilamin dimetilamin metiletilpropilamin
Aminlar ammiakning hosilalari bo`lgani sababli ularda ammiakning kimyoviy xossalari takrorlanadi. Quyi aminlar (metilamin, dimetilamin, trimetilamin) odatdagi sharoitda–ammiak hidi keladigan gazlar, aminlar qatorining o`rta a`zolari–salgina hidi bor suyuqliklar, yuqori a`zolari–hidsiz qattiq moddalar. CH3NH2 + H2O [CH3NH3]OH (CH3)2NH + H2O [(CH3)2NH2]OH metilammoniy gidroksid dimetilammoniy gidroksid Aminlar asos xossalariga ega bo`lganligi tufayli ular ko`pincha organik asoslar deyiladi. Ammiak singari aminlar ham kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, tuzlar hosil qiladi: CH3NH2 + HCl [CH3NH3]Cl (CH3)2NH + HCl [(CH3)2NH2]Cl metilammoniy xlorid dimetilammoniy xlorid Ammoniy tuzlari kabi aminlarning tuzlari ham–suvda eriydigan kristall moddalar. Ularning suvdagi eritmalari elektr tokini o`tkazadi, chunki ular ionlarga yaxshi dissotsilanadi: [(CH3)2NH2]Cl [(CH3)2NH2]+ + Cl- Aminlarning tuzlariga ishqorlar ta`sir ettirilganda aminlar ajralib chiqadi: [CH3NH3]Cl + NaOH CH3NH2 + NaCl + H2O Aminlar havoda yonadi: 4CH3NH2 + 9O2 4CO2 + 2N2 + 10H2O Aromatik aminlarning eng oddiy vakili anilin C6H5NH2 dir. Olinishi. Anilin va aromatik qatorning boshqa birlamchi aminlari 1842 yilda mashhur rus kimyogari N. I. Zinin kashf etgan reaksiya yordamida olingan. Zinin reaksiyasi bu nitrobirikmalarni qaytarish yo`li bilan aromatik aminlar olish usulidir. N. N. Zinin qaytaruvchi sifatida ammoniy sulfiddan foydalandi: C6H5NO2 + 3(NH4)S C6H5NH2 + 3S + 6NH3 + 2H2O Lekin keyinchalik qaytaruvchi sifatida vodorod ishlatila boshlandi. Hozirgi vaqtda sanoatda anilin olishning asosiy usuli nitrobenzolni ozroq miqdordagi HCl yoki NH4Cl ishtirokida cho`yan qirindilri bilan qaytarishdir. Bu jarayon quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 4C6H5NO2 + 9Fe + 4H2O 4C6H5NH2 + 3Fe3O4 Keyingi yillarda bu usulni ancha istiqbolli kontakt usuli: nitrobenzol bilan vodorod bug`lari aralashmasini 300 0C da katalizator ustidan o`tkazib olish usuli asta–sekin siqib chiqarmoqda: C6H5NO2 + 3H2 C6H5NH2 + H2O Aromatik nitrobirikmalarni aminlarga aylantirishning Zinin kashf etgan usuli kimyo sanoatida yangi davrni boshlab berdi va organik sintez sanoatining, ayniqsa anilin-bo`yoq va farmasevtika sanoatining jadal rivojlanishi uchun turtki bo`ldi. Ánilin–o`ziga xos salgina hidi bor, rangsiz moysimon suyuqlik. U suvdan og`irroq va suvda kam eriydi, lekin spirtda, efirda va benzolda yaxshi eriydi. Zaharli. Anilinning kimyoviy xossalariga benzol yadrosi ta`sir ko`rsatadi. Benzol yadrosining -elektronlari azotning bo`linmagan elektronlar jufti bilan o`zaro ta`sirlashib, uni o`z doirasiga tortadi. Buning natijasida azotda elektronlar zichligi kamayadi, proton kuchsizroq bog`lanadi va erkin gidroksil ionlar kam hosil bo`ladi. Shuning uchun anilin juda kuchsiz asos xossalarini namoyon qiladi. Masalan, anilin eritmasi lakmusni ko`k rangga kiritmaydi, lekin kuchli kislotalar bilan o`zaro ta`sir ettirilganda anilin tuzlar hosil qiladi: C6H5NH2 + HCl [C6H5NH3]Cl yoki C6H5NH2HCl fenilammoniy xlorid anilin xlorid Anilin xlorid suvda yashi eriydi. Agar shunday eritmaga yetarli miqdorda ishqor eritasidan qo`shilsa, u holda anilin yana erkin holda ajralib chiqadi: C6H5NH2HCl + NaOH C6H5NH2 + NaCl + H2O Benzol halqasiga aminoguruhi ancha ta`sir etadi. Bu vodorod atomlari harakatchanligining benzoldagiga qaraganda kuchayishidan kelib chiqadi. Masalan, anilin odatdagi sharoitda bromli suv bilan oson reaksiyaga kirishadi: C6H5NH2 + 3Br2 C6H2Br3NH2 + 3HBr Havoda anilin oksidlanishi tufayli tez qo`ng`ir rangga kiradi. Boshqa oksidlovchilar bilan ham oson reaksiyaga kirishib, turli xil rangli moddalar hosil qiladi. Masalan, anilin xlorli ohak bilan reaksiyaga kirishganda o`ziga xos gunafsha rang paydo bo`ladi. Bu anilinga eng seziluvchan sifat reaksiyalaridan biridir. Anilin xromli aralashma (kons. H2SO4 bilan K2Cr2O7) bilan reaksiyaga kirishganda qora anilin deyiladigan qora cho`kma hosil bo`ladi. Bu modda mustahkam bo`yoq sifatida (gazlamalar va mo`ynani qora rangga bo`yash uchun) ishlatiladi. Odatda gazlamaga oldin oksidlovchining eritmasi shimdiriladi. Hosil bo`lgan qora anilin tola g`ovaklarga o`tiradi. U suvda erimaydi va sovun hamda yorug`lik ta`siriga ancha chidamlidir.
1. Nitrobirikmalar deb qanday organik birikmalarga aytiladi? 2. Aminlar deb qanday organik birikmalarga aytiladi? 3. Anilin qanday fizik–kimyoviy xossalarni namoyon qiladi? 4. Anilin qanday olinadi?
Mavzuga oid adabiyotlar. 1. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun, Toshkent, «O`qituvchi», 2001. 2. G. E. Rudzitis, F. G. Feldman. Organik kimyo. 10–sinf darsligi, Toshkent, «O`qituvchi», 1992. 3. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. Umumiy kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002. 4. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. Kimyo. Toshkent, «O`zbekiston», 2002. 5. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. Organik kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002. : Alifatik va aromatik aminlar. Reja: 1. Aminlar tushunchasi va ularning turlarini; 2. Alifatik aminlarning, nomlanishi, olinish usullarini; 3. Alifatik aminlarning fizik–kimyoviy xossalari, ishlatilishini. Ammiakning bitta, ikkita yoki uchta vodorod atomi organik radikallarga almashinishi natijasida hosil bo`ladigan organik birikmalar aminlar deyiladi. Aminlar molekula tuzilishiga qarab ikki turga ajratiladi: alifatik va aromatik aminlar. Aminlar molekulasi tarkibidagi radikallar soniga qarab uch turga bo`linadi: birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi aminlar. Agar aminlar molekulasida bitta radikal bo`lsa birlamchi, ikkita radikal bo`lsa ikkilamchi, uchta radikal bo`lsa uchlamchi aminlar deyiladi:
birlamchi amin ikkilamchi amin uchlamchi amin Agar aminlar molekulasida bitta uglevodorod radikali bo`lsa birlamchi, ikkita bo`lsa ikkilamchi, uchta bo`lsa uchlamchi alifatik aminlar deyiladi. Ammoniy guruhidagi to`rttala vodorod atomi uglevodorod radikaliga almashingan bo`lsa to`rtlamchi ammoniy asoslar deyiladi: [NH4]+OH– → [NR4]+OH–
metilamin dimetilamin metiletilpropilamin Xalqaro nomenklaturaga ko`ra aminlar uglevodorodlar hosilasi deb qaraladi, asosiy zanjir raqamlanadi, aminoguruhning zanjirdagi o`rni ko`rsatiladi hamda uglevodorod nomiga amino so`zi qo`shib nomlanadi. Masalan:
2–aminobutan 3–aminopentan Alifatik aminlarda izomeriya uglerod zanjirining tarmoqlanganlik darajasiga hamda molekulada aminoguruhining joylashgan o`rniga bog`liq bo`ladi, masalan:
1–aminopropan 2–aminopropan 
2–aminopentan 3–aminopentan 
propilamin metiletilamin trimetilamin Olinish usullari. Alifatik aminlar sanoatda va laboratoriyada quyidagi usullar bilan olinadi: 1. Aminokislotalarning tabiiy sharoitda chirituvchi bakteriyalar ta`sirida parchalanishi natijasida birlamchi aminlar hosil bo`ladi. Masalan: 
2. Uglevodorodlarning galogenli hosilalariga ammiak ta`sir ettirib birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi aminlar hamda to`rtlamchi ammoniy asoslar hosil qilish mumkin (Gofman reaksiyasi). Masalan: a) CH3–J + NH3 → [CH3NH3]+J– + NH3 → CH3–NH2 + NH4J metilyodid metilammoniy yodid metilamin b) CH3–NH2 + CH3–J → [CH3–NH2–CH3]+J– + NH3 → CH3–NH–CH3 + NH4J metilamin dimetilammoniy yodid dimetilamin 
dimetilamin trimetilammoniy yodid trimetilamin 
trimetilamin tetrametilammoniy yodid 3. Nitrobirikmalarni, nitrillarni, oksimlarni va gidrazonlarni katalizator (Ni) ishtirokida vodorod bilan qaytarilganda aminlar hosil bo`ladi: C3H7–NO2 + 3H2 → C3H7–NH2 + 2H2O nitropropan aminopropan CH3–CH2–C≡N + 2H2 → CH3–CH2–CH2–NH2 propilonitril aminopropan
oksimmetiletilketon izobutilamin 
atseton fenil gidrazoni izopropilamin fenilamin 4. Kislotalar amidlariga ishqoriy muhitda natriy gipoxlorit yoki gipobromid ta`sir ettirilganda birlamchi aminlar hosil bo`ladi: R–CO–NH2 + 2NaOH + NaOCl → R–NH2 + Na2CO3 +NaCl + H2O R–CO–NH2 + 2NaOH + NaOBr → R–NH2 + Na2CO3 +NaBr + H2O
CH3NH2 + H2O ↔ [CH3NH3]+OH– (CH3)2NH + H2O ↔ [(CH3)2NH2]+ OH– metilammoniy gidroksid dimetilammoniy gidroksid
CH3NH2 + HCl [CH3NH3]Cl (CH3)2NH + HCl [(CH3)2NH2]Cl metilammoniy xlorid dimetilammoniy xlorid Aminlarning tuzlari suvda eriydigan kristall moddalar bo`lib, ularning suvdagi eritmalari elektr tokini o`tkazadi, chunki ular ionlarga yaxshi dissotsiyalanadi: [(CH3)2NH2]Cl ↔ [(CH3)2NH2]+ + Cl– Aminlarning tuzlariga ishqorlar ta`sir ettirilganda aminlar ajralib chiqadi: [CH3NH3]Cl + NaOH CH3NH2 + NaCl + H2O
a) Birlamchi aminlar nitrit kislota ta`sirida spirt, azot va suv hosil qiladi: R–NH2 + HO–NO → R–OH + N2 + H2O b) Ikkilamchi aminlar nitrit kislota ta`sirida suv ajralib chiqishi hisobiga nitrozaminlar hosil qiladi: 
c) Uchlamchi aminlar nitrit kislota ta`siriga chidamli bo`ladi hamda tuz hosil qiladi: 
4. Aminlarning alkillanishi. Aminlar uglevodorodlarning galogenli hosilalari bilan reaksiyaga yaxshi kirishadi, natijada aminoguruhidagi vodorod atomlari radikallar bilan o`rin almashadi: a) CH3–NH2 + CH3–Cl → [CH3–NH2–CH3]+Cl– + NH3 → CH3–NH–CH3 + NH4Cl  
5. Aminlarning atsillanishi. Birlamchi va ikilamchi aminlarga organik kislotalarning hosilalari (kislota angidridlari yoki galogenangidridlari) ta`sir ettirilganda aminoketonlar va kislotalar hosil bo`ladi: R–NH2 + Cl–CO–R → R–NH–CO–R + HCl 
6. Izonitril hosil bo`lishi. Birlamchi aminlar xloroform bilan ishqorning spirtli eritmasi ishtirokida qizdirilganda, kuchli ko`nil aynituvchi hidli modda–izonitril hosil bo`ladi: R–NH2 + CHCl3 + 3NaOH → R–N=C + 3NaCl + 3H2O 7. Aminlar havoda yonadi. 4CH3NH2 + 9O2 4CO2 + 2N2 + 10H2O Metilamin CH3–NH2 ammiak hidli gazsimon modda bo`lib, suvda yaxshi eriydi, ba`zi o`simliklar organizmida uchraydi. Dimetilamin CH3–NH–CH3 ammiak hidli gazsimon modda bo`lib, suvda yaxshi eriydi, oqsil moddalar chiriganda hosil bo`ladi. Trimetilamin (CH3)3≡N konsentrlangan holda ammiak hidli, suyultirilgan holda sasigan baliq hidli gazsimon modda bo`lib, suvda yaxshi eriydi. Tabiatda asosan selyodka namakopi va do`lana gulida uchraydi. Diaminlar. Diaminlar–bular molekulasida ikkita aminoguruhi –NH2 bo`ladigan organik birikmalardir. Ularning birinchi vakili etilendiamin H2NCH2CH2NH2 bo`lib, u 1,2–dibrometanga ammiak ta`sir ettirish yo`li bilan olinadi: Br–CH2–CH2–Br + 2NH3 → H2N–CH2–CH2–NH2 + 2HBr Putressin (tetrametilendiamin) H2N–CH2–CH2–CH2–CH2–NH2 kristall modda bo`lib, 27 0C da suyuqlanadi. Kadaverin (pentametilendiamin) H2N–CH2–CH2–CH2–CH2–CH2–NH2 suyuqlik bo`lib, 170 0C da qaynaydi. Putressin va kadaverin oqsil moddalar chirishi, ya`ni diaminokislotalardan CO2 ajralib chiqishi natijasida hosil bo`ladi, shuning uchun ular ptoaminlar deb ataladi. Ptoamin lotincha so`z bo`lib «murda» degan ma`noni bildiradi. Ptoaminlar kuchli asos bo`lganligi sababli nafas yo`llariga kuchli ta`sir ko`rsatadi, shuning uchun ular «murda zahari» deb ataladi. Geksametilendiamin H2N(CH2)6NH2 adipin kislotaga ammiak ta`sir ettirish natijasida hosil bo`ladi. Reaksiya bosqichma–bosqich amalga oshadi, ya`ni dastlab tuz, tuzdan diamid adipin kislota, undan dinitril adipin kislota, so`ngra geksametilendiamin olinadi: HOOC–(CH2)4–COOH + 2NH3 → H4N–OOC–(CH2)4–COO–NH4 H4N–OOC–(CH2)4–COO–NH4 → H2N–CO–(CH2)4–CO–NH2 + 2H2O H2N–OC–(CH2)4–CO–NH2 → N≡C–(CH2)4–C≡N + 2H2O N≡C–(CH2)4–C≡N + 4H2 → H2N–CH2–(CH2)4–CH2–NH2 Geksametilendiamin Rossiyada anid, O`zbekiston va Amerikada neylon deb ataladigan sintetik tola olishda asosiy xomashyo sifatida ishlatiladi. Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
