O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni Saqlash Vazirligi

2) CH₄  C + 2H₂ ; 2CH₄  C₂H₂ + 3H₂

3) Cl₂  2Cl^; CH₄ + Cl^  CH₃^ + HCl; CH₃^ + Cl : Cl  CH₃Cl + Cl^

4) CH₄ + HNO₃  CH₃NO₂ + H₂O

5) C₄H₁₀  C₄H₈ + H₂ ; C₄H₁₀  C₂H₆ + C₂H₄

To`yingan uglevodorodlarning ayrim vakillari o`simliklar tarkibida ham bo`ladi. Masalan, Avstraliyada o`sadigan «Neftli yong`oq» o`simligi tarkibida ko`p miqdorda to`yingan uglevodorodlar mavjud.

Laboratoriya sharoitida alkanlar quyidagi usullar bilan olinadi:

1. Natriy atsetatga natron ohagi ta`sir ettirish:

CH₃COONa + NaOH  Na₂CO₃ + CH₄

2. Alyuminiy karbidga suv ta`sir ettirish.

Al₄C₃ + 12H₂O  4Al(OH)₃ + 3CH₄

Sanoatda esa alkanlar quyidagi usullar bilan olinadi:

1. To`yinmagan uglevodorodlarni katalizatorlar ishtirokida gidrogenlash:

CH₂=CH₂ + H₂  CH₃–CH₃

2. Ko`mirga yoki is gaziga vodorod ta`sir ettirish:

C + 2H₂  CH₄ CO + 3H₂  CH₄ + H₂O

3. To`yingan uglevodorodlarning galogenli hosilalariga ishqoriy metallar ta`sir ettirish (Vyurs reaksiyasi):

C₂H₅–Br + 2Na + Br–C₂H₅  C₂H₅C₂H₅ + 2NaBr

4. Ikkita to`yinmagan uglevodorodni biriktirib, hosil bo`lgan mahsulotni gidrogenlash:

2C₄H₈  C₈H₁₆ + H₂  C₈H₁₈

To`yingan metan qatori uglevodorodlarining fizikaviy xossalari.

Nomi	Formulasi	Tsuyuqlanish, ^0C	Tqaynash, ^0C	Nisbiy zichligi,
Metan	CH4	–184	–162	–
Etan	C2H6	–172	–88	–
Propan	C3H8	–190	–42	–
Butan	C4H10	–135	–0,5	–
Izobutan	C4H10	–140	–10	–
Pentan	C5H12	–132	–36	0,6261
Izopentan	C5H12	–161	28	0,6197
Geksan	C6H14	–94	69	0,6603
Geptan	C7H16	–90	98	0,6834
Oktan	C8H18	–57	126	0,7031
Nonan	C9H20	–54	151	0,7182
Dekan	C10H22	–30	174	0,7301

Fizikaviy xossalari. Gomologik qatorda uglevodorodlar fizikaviy xossalarining asta–sekin o`zgarishi kuzatiladi: qaynash va suyuqlanish haroratlari ko`tariladi, zichliklari ortadi. Odatdagi sharoitda (Т_qaynash=22 ⁰C) qatorning dastlabki to`rtta a`zosi–gazlar, C₅H₁₂ dan C₁₆H₃₄ gacha–suyuqliklar, C₁₇H₃₆ dan boshlab–qattiq moddalar.

Molekula og`irligi ortishi bilan alkanlarda suyuqlanish, qaynash haroratlari va solishtirma og`irligi ortib boradi. Tarmoqlangan zanjirli izomerlarning qaynash haroratlari normal zanjirli izomerlarning qaynash haroratlaridan past bo`ladi. Masalan, n–pentan 36 <sup>0</sup>C da, izopentan 28 <sup>0</sup>C da qaynaydi. Aksincha, uglevodorod zanjiri qancha ko`p tarmoqlangan bo`lsa, suyuqlanish harorati shuncha yuqori bo`ladi.

Alkanlar suvda va kuchli qutbli erituvchilarda yomon eriydi, benzol, efir, xloroform kabi qutbsiz erituvchilarda yaxshi eriydi. Gazsimon va qattiq alkanlar hidsiz, suyuq alkanlar o`ziga xos benzin va kerosin hidiga ega bo`ladi.

Metan–CH₄–rangsiz va hidsiz gaz, suvda yomon eriydi, spirtda yaxshi eriydi.

Kimyoviy xossalari. To`yingan uglevodorodlar kimyoviy juhatdan inert moddalar bo`lib, ular oddiy sharoitda oksidlanmaydi va kimyoviy reaksiyaga kirishmaydi. Shuning uchun alkanlar katalizatorlar ishtirokida, harorat va yorug`lik ta`sirida o`rin olish reaksiyalariga kirishadi. Masalan:

Yonishi. Alkanlar 300 ⁰C dan yuqori haroratda yonadi va CO₂ va H₂O hosil qiladi:

CH₄ + 2O₂  CO₂ + 2H₂O

Kreking jarayoni. Yuqori haroratda to`yingan uglevodorodlarning C–C bog`lari uzilib radikallar hosil bo`ladi, buning natijasida kichik molekulali alkan va alkenlar aralashmasi hosil bo`ladi. Bunday kreking (inglizcha kreking–parchalanish) jarayoni termik kreking deb ataladi.

CH3–CH2–CH2–CH2–CH2–CH3 	 CH4 + CH3–CH2–CH2–CH=CH2
	 CH3–CH3 + CH3–CH2–CH=CH2
	 CH2=CH2 + CH3–CH2–CH2–CH3
	 CH3–CH2–CH3 + CH3–CH=CH2

Agar kreking jarayoni katalizatorlar ishtirokida olib borilsa, bunday kreking katalitik kreking deyiladi. Katalitik kreking sanoatda neftni krekinglashda ishlatilib, kichik zanjirli alkan va alkenlardan tashqari normal uglevodorodlardan izomer uglevodorodlar ham hosil bo`ladi.

→ CH₃–CH–CH₂–CH₃

CH₃

CH₃–CH₂–CH₂–CH₂–CH₃ →

CH₃

→ CH₃–C–CH₃

CH₃