O‘zbekiston Respublikasi

Moliyaviy nazorat turlari, shakllari va metodlari

Moliyaviy nazorat samaradorligi uni amalga oshi-rishning turlari, shakllari va usullari bilan ta’min-lanadi. Moliyaviy nazorat turli mezonlar bo’yicha shartli ravishda tasniflanishi mumkin.

Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi sub’yektlarga ko’ra uning quyidagi turlari mavjud:

• 
  umumdavlat moliyaviy nazorati;
  
• 
  idoraviy moliyaviy nazorat;
  
• 
  xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat;
  
• 
  jamoatchilik moliyaviy nazorati;
  
• 
  mustaqil moliyaviy nazorat.
  

Umumdavlat moliyaviy nazorati qonun chiqaruvchi organlar, ijrochi organlar (Oliy majlis, Vazirlar Mahka-masi) tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, davlat tomonidan tashkil etilan maxsus vakolatli organlar (Hisob palatasi, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi, Davlat bojxona qo’mitasi va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazoratining asosiy maqsadi daromad olish va davlat mablag’larini sarflashda davlat va jamiyat manfaatlarini ta’minlashdan iborat.

Ushbu nazoratning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  pul mablag’lari va moddiy boyliklarni talon-taroj qilinishi va kamomadlarga yo’l qo’yilish holatlarini, xo’jasizlik va boshqa qonun buzilishlarini, moliyaviy intizom buzilishlarini aniqlash,
  
• 
  ularni kelib chiqish shart-sharoiti va sabablarini o’rganish, bartaraf etish bo’yicha takliflar ishlab chiqish;
  
• 
  aybdor shaxslar tomonidan etkazilgan zararni qoplash bo’yicha choralar ko’rish va h.k.
  

Amaliyotda umumdavlat moliyaviy nazorati respublika va mahalliy darajada o’tkaziladi:

• 
  respublika darajasida – O‘zbekiston Respublikasi respublika byudjetining, davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining va respublika byudjetidan moliyalashtiri-ladigan byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari jamg’armalarining shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan;
  
• 
  mahalliy darajada – Qoraqalpog’iston Respu-blikasi byudjetining, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetidan, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlaridan moliyalashtiriladigan byudjet tashkilot-lari byudjetdan tashqari jamg’armalarining shakllanti-rilishi hamda ijro etilishi ustidan amalga oshiriladi.
  

Idoraviy (mahkamaviy) moliyaviy nazorat vazirlik-larning nazorat organlari va mahalliy hokimiyat organla-rining bo’limlari tomonidan ularga bo’ysunuvchi korxona, tashkilot va muassasalarning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini nazorat qilishga qaratilgan.

Xo’jalik ichidagi (ichki) moliyaviy nazorat korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning moliyaviy xizmatlari, xususan buxgalteriya, moliya bo’limlari, ichki audit xizmatlari tomonidan amalga oshiriladi. Moliyaviy nazo-rat ob’yekti bo’lib korxona va uning tarkibiy bo’linmalari (tsexlar, bo’limlar, bo’linmalar va filiallar)ning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyati hisoblanadi.

Jamoatchilik moliyaviy nazorati ixtiyoriylik va beg’arazlik asosida guruhlar, alohida shaxslar (mutaxassislar) va nodavlat tashkilotlari tomonidani amalga oshiriladi. Nazorat ob’yekti tekshiruvchilarning oldilariga qo’yilgan aniq maqsadlariga bog’liq ravishda belgilanadi. Mamlakatimizda jamoatchilik nazorati

«Jamoatchilik nazorati to’g’risida»gi qonun⁴⁰ ga asosan amalga oshiriladi. Jamoatchilik moliyaviy nazora-tining ob’yekti bo’lib davlat moliyaviy organlari va ularning mansabdor shaxslarining o’zlariga qonunchilik bilan yuklatilgan majburiyatlarni ijro etishi bilan bog’liq moliyaviy faoliyati hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari, shuningdek qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ro’yxatga olingan nodavlat notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari jamoatchilik nazorati sub’yektlaridir.

Mustaqil moliyaviy nazorat maxsus organlar: auditorlik firmalari va boshqa xizmatlar tomonidan o’tkaziladi. Auditorlik faoliyatining asosiy maqsadi tekshirilayotgan sub’yektning moliyaviy hisobotining



⁴⁰ 2018 yil 12 apreldagi O‘zbekiston Respublikasining O‘RQ—474 qonuni. http://www.lex.uz

ishonchliligi buyicha xulosa berish hamda moliyaviy bozorga ishonchli axbarot berishni ta’minlashan iborat.

Moliyaviy nazoratning shakllarini quyidagi mezonlar bo’yicha klassifikatsiya qilinadi:

• 
  o’tkazish vaqti bo’yicha
  
• 
  amalga oshirilish reglamenti;
  
• 
  nazoratning sub’yektlari;
  
• 
  nazoratning ob’ektlari.
  

O‘tkazilish vaqtiga ko’ra moliyaviy nazoratning shakllari quyidagilarni o’z ichiga oladi:

• 
  dastlabki;
  
• 
  joriy (operativ);
  
• 
  navbatdagi (kelgusi, so’nggi).
  

Dastlabki moliyaviy nazorat korxonalarning moliyaviy rejalarini, tashkilot va muassasalarning daromad va xarajtlar smetalarini, byudjet loyihalari, bitim shartnomalari va boshqalarni tayyorlash, ko’rib chiqish va tasdiqlash bosqichlarida amalga oshiriladi. Buning natijasida mehnat, moddiy va moliyaviy resurslarni noto’g’ri, nooqilona sarflanishini va sub’yektlarning salbiy moliyaviy natijaga erishilarini oldi olinadi.

Joriy moliyaviy nazorat sub’yektlarning, jumladan davlat, korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning moliyaviy rejalarini amalga oshirish jarayonida moliyaviy tartib-qoidalar buzilishining oldini olish maqsadida moliya va g’aznachilik organlari, xo’jalik yurituvchi sub’yektlar, tashkilotlarning hisobchilari, moliyaviy xizmat bo’limlari tomonidan doimiy ravishda o’tkaziladi.

Navbatdagi (keyingi) moliyaviy nazorat hisobot davri va moliyaviy yil yakunlanganidan keyin amalga oshiriladi. Bunda byudjet ijrosi, byudjet muassasalarining smeta ijrosi, shuningdek korxonalar va tashkilotlarning moliyaviy rejalarini bajarilishi natijasida moliyaviy mablag’larning sarflashishini maqsadga muvofiqligi tekshiriladi.

Amalga oshirilish reglamenti bo’yicha moliyaviy nazoratning shakllari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:

• 
  majburiy (tashqi);
  
• 
  tashabbusli (ichki).
  

Yuridik va jismoniy shaxslarning moliyaviy faoliyati ustidan majburiy (tashqi) nazorat qonun asosida amalga oshiriladi. Bular, masalan, asosan tashqi, mustaqil nazoratchilar tomonidan amalga oshiriladigan soliq tekshiruvlariga, byudjet resurslaridan maqsadli

foydalanish ustidan nazoratga, korxona va tashkilotlarning moliya- buxgalteriya hisobotlari ma’lumotlarini majburiy auditorlik tasdiqlanishiga va h.k.larga tegishli bo’lishi mumkin.

Tashabbusli (ichki) moliyaviy nazorat moliyaviy boshqaruvning ajralmas qismi sifatida moliyaviy qonunchilikdan kelib chiqmasdan, sub’yektlarning moliyaviy siyosatini to’g’ri yo’lga qo’yish maqsadida amalga oshiriladi. . Nazorat sub’eklari bo’yicha moliyaviy nazoratning quyidagi shakllari bo’lishi mumkin:

• 
  Prezident moliyaviy nazorati;
  
• 
  davlat hokimiyati organlarining moliyaviy nazorati;
  
• 
  moliya-kredit organlarining moliyaviy nazorati;
  
• 
  firmaviy-ichki moliyaviy nazorat;
  
• 
  auditorlik moliyaviy nazorati;
  
• 
  va boshqalar.
  

Nazorat ob’ektlariga muvofiq ravishda moliyaviy nazoratning quyidagi shakllari mavjud:

• 
  byudjet moliyaviy nazorati;
  
• 
  soliqlar bo’yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat;
  
• 
  bojxona nazorati;
  
• 
  valyuta operatsiyalari ustidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat;
  
• 
  sug’urta faoliyati bo’yicha moliyaviy nazorat;
  
• 
  kredit operatsiyalari bo’yicha moliyaviy nazorat;
  
• 
  pul massasi ustida amlga oshiriladigan moliyaviy nazorat;
  
• 
  investitsion faoliyat bo’yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat;
  
• 
  va boshqalar.
  

Byudjet nazorati moliyaviy nazoratning eng muhim shakllaridan biri bo’lib, byudjetlarni tuzish, ko’rib chiqish va tasdiqlash bosqichidagi vazifasi byudjetning daromad qismida mavjud zahiralardan foydalanishning to’liqligini tekshirish hisoblanadi. Shuningdek, byudjet xarajatlarini amalga oshirishda har bir turdagi moliyalashtirishni amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini tekshiradi. Byudjetni ijro etish jarayonida byudjet mablag’larini taqsimlashning o’z vaqtida bajarilishi, ularning maqsadli va samarali qo’llanilishi nazorat qilinadi.

Soliq nazorati moliyaviy nazoratning bir qismi bo’lib, uning asosiy maqsadi soliqqa tortishning takomillashgan tizimini tashkil etish, soliq to’lovchilar, banklar va boshqa soliqqa oid munosabatlar

qatnashuvchilari o’rtasida soliq qonunchiligini buzilishiga yo’l qo’ymaydigan soliq intizomini yaratishdan iboratdir.

Bojxona nazorati qonun hujjatlari va xalqaro shartnomalariga rioya etilishini ta’minlash uchun bojxona organlari tomonidan amalga oshiriladigan, shu jumladan xavfni boshqarish tizimi qo’llanilgan holda amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmuidan iborat bo’lib, uning asosiy vazifasi bojxona chegarasidan o’tayotgan tovar va transport vositalarini nazoratdan va ko’rikdan o’tkazishda, ularni qonuniyligini aniqlash va tasdiqlash, bojxona bojlari va boj to’lovlarini o’z vaqtida va to’liq undirilishin ta’minlashdan iborat.

Valyuta nazorati valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda valyuta qonunchiligiga rioya etilishini ta’minlashga qaratilgan tashkiliy–huquqiy chora-tadbirlar tizimi bo’lib, bunda amalga oshirilayotgan valyuta operatsiyalarining amaldagi qonunchilikka muvofiqligi hamda ularni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan litsenziyalar va ruxsatnomalarning mavjudligi tekshiriladi. Valyuta nazoratining maqsadi mamlakatda eksportdan valyuta tushumlarini to’liq va o’z vaqtida olinishini va import qilinadigan tovarlar uchun xorijiy valyutadagi to’lovlarning haqiqiyligini ta’minlashdan iborat.

Sug’urta nazorati sug’urta operatsiyalarini amalga oshirishda qonunchilikka rioya etilishini ta’minlashdan iborat bo’lib, uning maqsadi sug’urta bozori va uning ishtirokchilarini xatti-harakatlarini qonunchilik talablariga mos bo’lishini ta’minlash hamda sug’urtalanuvchi jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlarini himoya qilishdan iboratdir.

• 
  investitsion faoliyat bo’yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat;
  

Pul-kredit nazorati mamlakatdagi pul-kredit munosabatlarini qonuniyligini, ya’ni bu sohada qonunchilikning buzilish holatlarini, jumladan valyuta aktivlarini noqonuniy asosda xorijga chiqib ketish va inflyatsiyani kuchayib ketish holatlari oldini oladi va nazoratini ta’minlaydi. Kredit nazorati kredit beruvchi tashkilotlar tomonidan kredit berish, uni tekshirish va kreditlarni qaytarish vaqtida amalga oshiriladi.

Investitsiya nazorati investiyalangan maablag’lardan samarali foydalanishni nazorat qilishga qaratilgan bo’lib, asosiy vazifalaridan biri markazlashgan investitsiyalardan foydalangan holda investitsion loyihalarni amalga oshirish va monitoring qilish hamda investitsion jarayonning samaradorligini oshirish uchun mablag’larni keng jalb qilishga shart-sharoitlar yaratishdan iborat.

Moliyaviy nazorat uni amalga oshirish usullari yordamida amalga oshiriladi va amaliyotda uning quyidagi usullaridan foydalaniladi:

• 
  tekshiruv;
  
• 
  tadqiq etish;
  
• 
  boshqaruv nazorati;
  
• 
  moliyaviy holat tahlili;
  
• 
  kuzatuv (monitoring);
  
• 
  taftish.
  

Tekshiruv sub’yektlarning hisobot, balans va smeta hujjatlari asosida moliyaviy-xo’jalik faoliyatining alohida masalalari bo’yicha amalga oshiriladi. Natijada moliyaviy intizomning buzilish holatlari aniqlanadi va uning salbiy oqibatlarini bartaraf etish bo’yicha chora- tadbirlar ishlab chiqiladi.

Tadqiq etish korxonalar, tashkilotlar, muassasalar faoliyatining o’ziga xos tomonlarini o’z ichiga oladi, ammo tekshirishlardan farqli o’laroq, kengroq ko’rsatkichlar bo’yicha iqtisodiy tashkilotlarning moliyaviy ahvolini, ularni rivojlantirish istiqbollarini, ishlab chiqarishni qayta tashkil etish yoki yo’naltirish zaruratini belgilaydi. Tadqiq etish jarayonida bajarilgan ishlar, material, yoqilg’i va energiyalarning sarflanish hajmlari nazorat tarzida o’lchanadi. Shuningdek, tadqiq etish so’rash, kuzatish va inspektsiya qilish hollari orqali ham amalga oshirilishi mumkin.

Boshqaruv nazoratida boshqarish organlari tomonidan muayyan faoliyat turiga litsenziya olgan xo’jalik yurituvchi sub’yektlar faoliyati ustidan nazorat olib boriladi. Nazoratning maqsadi belgilangan tartib va qoidalarga rioya etilishini nazorat qilishdan iborat bo’lib, ularning buzilishi litsenziyaning bekor qilinishiga olib keladi (masalan, sug’urta, bank, auditorlik faoliyatida).

Moliyaviy nazorat usuli sifatida tahlil qilish tizimli va omillarga asoslangan bo’lishi kerak. U davriy yoki yillik hisobotga muvofiq amalga oshiriladi. Tahlil orqali rejani bajarilish darajasi, xarajatlar normalariga amal qilish holatlari, moliyaviy intizomga rioya etilishi va hokazolar aniqlanadi. Moliyaviy nazoratni ng tahlil usuli iqtisodiy faoliyat natijalarini, tashkilotlarning, korxonalar va muassasalarning moliyaviy holatini baholash uchun moliyaviy va buxgalteriya hisobotlarini batafsil o’rganishga qaratilgan.

Kuzatuv (monitoring) bu xo’jalik yurituvchi sub’yektlar faoliyatidagi mavjud o’zgarishlarni aniqlash uchun doimiy ravishda olib boriladigan nazorat ishlarining tizimidir. Masalan, kredit

tashkilotlari tomonidan berilgan kreditlardan foydalanish va qarz oluvchining moliyaviy holati doimiy ravishda kuzatiladi. Qabul qilingan kreditlarning samarasiz ishlatilishi va to’lov qobiliyatining pastligi kreditlarning yanada yomonlashuviga va kreditni muddatidan ilgari qaytarish talabiga olib kelishi mumkin.

Taftish moliyaviy nazoratning keng tarqalgan usuli bo’lib, korxona, tashkilot va muassasalar moliya-xo’jalik faoliyatini o’zaro bog’langan kompleks tekshiruvidan iboratdir. Taftish moliya va soliq masalalari bo’yicha qonunchilikka rioya qilinishi, soliq, bojxona, boshqa organlarga, bankka va davlat statistika organlariga taqdim etiladigan hisob-kitob va hisobotlarning ishonchliligi ustidan nazoratni amalga oshirish maqsadida xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning buxgalteriya va boshqa moliya-ishlab chiqarish hujjatlarini tekshirish uslubidir.

Ob’ektga qarab, to’liq, qisman, mavzuli va kompleks taftishlar mavjud. Ular rejalashtirilgan va rejadan tashqari ham bo’lishi mumkin.

Taftish jarayonida axborotni qamrab olish darajasiga qarab, barcha hujjatlar va moddiy qiymatlarni nazoratini qamrab oluvchi to’liq taftish hamda hujjatlarning bir qismini nazorat qilishni qamrab oluvchi qisman taftishlarga bo’linadi.

Tekshiruvlar o’tkaziladigan materialning xarakteri bo’yicha hujjatli (hisobot hujjatlarining haqiqiyligini va qayd etilgan hujjatlardagi yozuvlarni tekshirish) va haqiqiy (pul va moddiy boyliklarning mavjudligini tekshirish) taftishlarga bo’linadi.

Mavzuli taftish bir tipdagi korxona, tashkilot va muassasalarning faoliyati bo’yicha ma’lum bir mavzuga bag’ishlab o’tkaziladiki, bu narsa ularga xos bo’lgan tipik kamchiliklar va buzilmalarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish bo’yicha tegishli choralarning qo’llanilishiga imkon beradi.

Kompleksli taftish tekshirilayotgan korxona, tashkilot va muassasa faoliyatining barcha tomonlarini qamrab oladigan va eng to’liq bo’lgan taftish bo’lib, u nazorat sub’yektining xo’jalik va moliya faoliyatini, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarning butligi va ulardan samarali foydalanish masalalari, buxgalteriya hisobi va hisobotining holati va sifati kabi masalalarni o’z ichiga oladi. Kompleksli taftish natijalarining to’liqligi va samaradorligini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi.

Rejali taftish vakolatli organ tomonidan tasdiqlangan reja asosida o’tkazilsa, rejadan tashqari taftish qonun hujjatlarini buzilish holatlari aniqlangan, asosli shikoyatlar tushganda huquqni

muhofaza qiluvchi organlar tashabusi bilan, shuningdek yuridik shaxs tugatilayotganda o’tkaziladi.

Taftishning har qanday turini o’tkazish uchun taftishning maqsadi, ob’yekti, mavzusi va asosiy masalalari ko’rsatilgan dastur tuziladi.

O‘tkzilgan taftish natijalari bo’yicha dalolatnoma tuziladi va uning asosida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish uchun chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Shuningdek, aybdorlarni javobgarlikka tortish choralari belgilanadi.

3.