1420"
Purkinye (Purkinje) protoplazma deb xujayrani barcha tashkil etuvchi qisimlarini
nomlab uni tiriklik qismi deb, uni devori emas balki uni ichki tanasi tashkil etadi deb tushuntirdi.
Keyinchalik xujayra tanasi sitopazma deb ataldi. YA’ni sitoplazmadan yadro birgalikda
protoplazma deb ataldi.
1325
- Virxov (Virchow) barcha xujayralar bо‘linib kо‘payadi,ya’ni xujayra xujayradan paydo
bо‘ladi deb kо‘rsatib berdi.
1426 -
Gekkel (Haeckel) barcha irsiy, nasliy belgilar yadroda saqlanadi va nasldan-naslga
о‘tqazib amalga oshiradi deb kо‘rsatib berdi.
1346-1348 Xujayra bо‘linishi sinchiklab о‘rganildi va xromasoma tavsiflandi.
1350- 1353 Plastida aniqlandi, chunonchi xloroplast ta’riflandi.
1450 - Mitoxondriyalar aniqlandi.
1328 - Goldji apparati aniqlandi.
1 217-2030 Mikroskop yanada mukammallashtirildi.Tо‘qimalarni fiksatsiyasi,ranglar bilan
bо‘yash va kesmalar tayyorlash usullari murakkablashib Sitologiya fani eksperimental tajribalar
bilan rivojlana boshladi. Sitogenetika sohasi paydo bо‘ldi.
1900 -
Mendelni (Mendel), 1865 y. qilingan kashfiyoti qaytadan kashf etildi va
sitogenetika fanini yanada rivojlanishiga olib kelib yorug‘lik mikroskopini nazariy
fan imkoniyatlari cheklandi.
1930-1433g. Elektron mikroskop i kashf etildi va keng ommalashishiga olib keldi
.
Поглощение или секреция у
основания микроворсинок
.
7.2-ilova
Hayvon va о‘simlik xujayrasini tuzilishi.
Sitoplazmaning umumiy tavsifi
Sitoplazma protoplastning bir qismi bо‘lib, hujayra qobig‘idan membrana - plazmalemma
bilan vakuoladan ikkinchi membrana - tonaplast bilan chegaralangan. U tiniq, rangsiz kolloid
holidagi modda hisoblanadi. Sitoplazma gialoplazmasida maxsus vazifalarni bajaruvchi plastidlar,
Goldji apparati, endoplazmatik tо‘r, mitoxondriyalar va boshqa organoidlar (yunon. - organon -
a’zo, eidos - tо‘r) joylashgan. Sitoplazmaning negizini tashkil etgan biologik membrana zich
yupqa parda holatida bо‘lib, fosfolipidlar va oqsillar - lipoproteinlardan tuzilgan.
Biomembranalarning asosiy xususiyatlaridan biri ularning yarim о‘tkazuvchanligi bо‘lib,
moddalarni tanlab о‘tkazadi. Ba’zi moddalar juda tez oson, ba’zilari esa sekin qiyinchilik bilan
о‘tadi. Bunday holatda sitoplazma va organoidlarning kimyoviy tarkibi katta ahamiyatga ega
bо‘ladi.
7.3-ilova
Hujayra orgonoidlarini tuzilishi va vazifalari.
Ribosomalar. Ribosomalar asosan gialoplazmada har doim uchrab turadigan baravar
miqdordagi oqsil va RNK dan tashkil topgan 17-23 nm diametrga ega bо‘lgan mayda
donachalardir.
7.1-илова
Ядрышко
Гетерохроматин ~|
_
> Хроматин
Эухроматин
Endoplazmatik tо‘r. Endoplazmatik tо‘r – (yunon. endo - ichki) sitoplazmaning
ichkariroq qismida joylashgan bо‘lib, bitta membrana bilan chegeralangan vakuollar va
kanalchalar sistemasidan tashkil topgan organoiddir.
Goldji apparati uni kashf etgan italiyalik olim K. Goldji nomi bilan ataladi. Goldji
apparati ayrim diktiosomlar (yunon. diktion - tur, soma - tana) Goldji tana va Goldji
pufakchalaridan iborat.
Mitoxondriyalar sitoplazmadagi mitoxondriyaning shakli va о‘lchami soni hujayralar
tipiga va rivojlanish fazasiga qarab doimo о‘zgarib turadi. Ularning о‘lchami 1 mkm dan
oshmasdan shakli donador, tayoqcha va ipsimon bо‘lib, tinimsiz harakatda bо‘ladi.
Plastidlar. Bu organoidlar faqat о‘simliklar hujayralari uchungina xos bо‘lib, rangiga va
bajaradigan vazifasiga qarab uch tipga bо‘linadi: xloroplastlar - yashil, xromoplastlar - qizil, tо‘q
sariq, sariq. Leykoplastlar – rangsiz.
Xloroplastlar (yunon. chloros - yashil) yarim avtonom organoidlar bо‘lib, ularda
fotosintez jarayoni ketadigan xlorofill pigmenti mavjud. Xloroplastlarning shakli doimo
linzasimon bо‘ladi, lekin ba’zi hujayralarda shakli о‘zgarishi ham mumkin.
Xromoplastlar (yunon. chroma-rang) - sariq, tо‘q sariq, qizil pigmentlar saqlab, ularning
rangi ksantofill (S
40
N
56
O
2
), karotin (S
40
N
56
) va boshqa karotinoidlar gruhidagi kimyoviy tarkibi
jihatidan karotinga yaqin 50 dan ortiq pigmentlarga bog‘liq bо‘ladi
Leykoplastlar (yunon. leykos-oq) - boshqa plastidlardan maydaroq bо‘lib, ikki
membranali va о‘zida pigmentlar saqlamaydi. Ular yorug‘lik tushmaydigan о‘simlik
organlarining hujayralarida – ildiz, ildizpoya, tugunak va urug‘larda uchraydi.
Yadro yirik organoid bо‘lib, eukariot organizmlar hujayralarining muhim tarkibiy
qismidir. Yadro – yadro qobig‘i, xromatin, yadro shirasi va bir yoki bir nechta yadrochalardan
tashkil topgan.
7.4-ilova
Amitoz,mitoz,meyoz.
Xayotiy sikl deb, metoz bо‘linishdan hosil bо‘lgan qiz xujayrani ma’lum bir
funksiyani bajarib о‘limi bilan tugaydigan davrga aytiladi.Turli organizmdagi
xujayralarni yashash muddati bor. Organizmdagi yuqori darajada rivojlanish organlarni
xujayralari turli muddat davomida faoliyat kо‘rsatadi.Masalan: qon elektrotsitlari 120
kun yashaydi. Buyurak epiteli xujayralari 30 kun yashaydi, jigar xujayralari 250 kun
yashaydi. Xayotiy siklni tugatgan xujayra о‘lgndan sо‘ng, uning о‘rniga yangisi amitoz
yoki metoz usulda xujayralarni bо‘linishi yordamida ularni о‘rni tiklanadi.
Regenratsiya deb xujayrani tо‘gima va organlarni yо‘qolgan qismini tiklash
jarayoniga aytiladi. Degenratsiya deb regenratsiyaga qarama-qarshi jarayonga aytiladi.
Metotik sikl deb metoz bо‘linishdan hosil bо‘lgan xujayralarni qaytadan Yana
metoz bо‘linish davriga aytiladi.
Mitoz 5 ta
bosqichdan iborat , uzog‘i bilan 2 soat davom etadi.
1.Profaza.
2.Prometafaza.